Nùmer

Ij nùmer a son dj'oget matemàtich dovrà për conté, misuré, e classifiché. A son la base ëd l'aritmética, dl'àlgebra, e dla pì part dle branche dla matemàtica. Lë studi dij nùmer a l'é ciamà teorìa dij nùmer. Ël termo "nùmer" a ven dal Latin numerus, ch'a l'ha dàit l'Italian numero e 'l Fransèis nombre.

L'usagi dij nùmer a l'é ancaminà ant la preistòria, con ij prim sistema ëd conté a base 5 o 10 (dij). J'antiche sivilisassion (Babilonèis, Egissi) a l'han dësvlupà nùmer për l'astronomìa e l'agrimensura. J'Indian a l'han anventà ël nùmer 0 ant ël sécol V, e ij nùmer àrab (0-9) a son spantiasse an Euròpa ant ël Médi Ev. Ant ël Rinassiment, ij matemàtich europej a l'han estendù ël concet ai nùmer negativ, rassionaj, e compless. Ël sécol XIX a l'ha vëddù l'arserca ansima ai nùmer prim e la formalisassion dij nùmer real.

Astrat: Ij nùmer a son concet sensa forma fìsica.

Operassion: A peulo esse combinà con adission, sotrassion, moltiplicassion, e division.

Rapresentassion: Scrivù con cifre (es. 1, 2, 3) o sìmboj (es. π, √2).

Sistema ëd numerassion: Pì comun ël sistema decimal (base 10), ma a esist ëdcò col binari (base 2) ed esadecimal (base 16).

Nùmer naturaj (ℕ): 1, 2, 3, ... (conté).

Nùmer antregh (ℤ): ... -2, -1, 0, 1, 2, ... (naturaj con negativ).

Nùmer rassionaj (ℚ): Otnù an dividend doi antregh (es. 3/4, -5/2).

Nùmer real (ℝ): A comprend rassionaj e irassionaj (es. √2, π).

Nùmer compless (ℂ): Forma a + bi, anté i a l'é l'unità imaginaria (es. 3 + 4i).

Àutri:

Prim: Nùmer naturaj pì grand ëd 1 ch'a l'han mach doi divisor (es. 2, 17).

Algébrich: Rèis d'equassion polinomiaj (es. √3).

Trascendent: Pa algébrich (es. π, e).

Ordinal e cardinaj: Për ordiné e conté (es. "prìm" vs. "un").

Ij nùmer a son dovrà ant:

• Vita quotidian-a: Compré, ore, adrësse.
• Siensa: Fìsica (costant universaj), chìmica (nùmer atòmich), biologìa (popolassion).
• Tecnologìa: Algoritm, criptografìa, inteligensa artifissial.
• Finansa: Borsa, préstit, investiment.

Boyer, Stòria dij nùmer (1968).