Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne na Śnieżce

Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne im. Tadeusza Hołdysa na Śnieżce

nr rej. A/6174 z 8.06.2020[1]
Państwo	Polska
Miejscowość	Karpacz
Typ budynku	obserwatorium
Architekt	Waldemar Wawrzyniak, Witold Lipiński
Rozpoczęcie budowy	1966
Ukończenie budowy	1974
Pierwszy właściciel	IMGW
Położenie na mapie Sudetów Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne im. Tadeusza Hołdysa na Śnieżce
50°44′11″N 15°44′23″E/50,736389 15,739722
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne im. Tadeusza Hołdysa na Śnieżce^[2] (poprzednio stosowana nazwa: Obserwatorium Wysokogórskie na Śnieżce im. Tadeusza Hołdysa^[3]) – placówka Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, zlokalizowana na Śnieżce – najwyższym szczycie Karkonoszy i jednocześnie w całych Sudetach, na wysokości 1602 m n.p.m. Od 1985 obserwatorium nosi imię mgra Tadeusza Hołdysa, długoletniego kierownika obserwatorium.

Historia obserwacji meteorologicznych na Śnieżce sięga 1824 r. Początkowo prowadzone były w kaplicy pw. św. Wawrzyńca, która zaadaptowana była na schronisko turystyczne, i miały charakter nieregularny. W 1889, z inicjatywy Johanna Pohla, w schronisku po stronie śląskiej uruchomiono stację meteorologiczną II klasy.

W 1897 powstał projekt budowy oddzielnego budynku obserwatorium. Budowę rozpoczęto dwa lata później. Budynek służył pomiarom od 5 lipca 1900 jako obserwatorium meteorologiczne I klasy. Miał kształt trzykondygnacyjnej wieży o wysokości 16 m z dwoma niewielkimi tarasami na dachu. Szkielet konstrukcyjny budynku stanowiły bale dębowe i modrzewiowe, spięte śrubami o długości do 4 m. Szkielet był wypełniony kostką azbestowo-korkową grubości 18 cm, powleczoną jutą nasączoną gipsem. Zewnętrzną warstwę izolacyjną stanowiły deski i papa, natomiast od wewnątrz płyta pilśniowa. Wieża stabilizowana była przez warstwę kamieni o masie 5 ton, umieszczonych pod tarasem. Całość zakotwiczona była w skalnym podłożu stalowymi linami. Budynek był zabezpieczony również przed uderzeniem pioruna trzema piorunochronami. Pomiary prowadzono na tarasach oraz w ogródku meteorologicznym, zlokalizowanym po stronie austro-węgierskiej.

Budynek przetrwał I i II wojnę światową. 16 lipca 1945 obserwacje w budynku zaczęła prowadzić polska służba meteorologiczna. Budowla poddawana była trudnym warunkom atmosferycznym panującym na szczycie. Budynek był wielokrotnie remontowany. W połowie lat 50. XX wieku postanowiono o budowie nowego obserwatorium, ale realizację rozpoczęto dopiero w drugiej połowie lat 60. W okresie od 1 stycznia 1975 prowadzono obserwacje porównawcze w starym i nowym obserwatorium. Pomiary w starym budynku zakończono 23 października 1976. Planowano rozebrać budynek i przetransportować go w inne miejsce, gdzie po złożeniu miał pełnić funkcję muzeum poświęconego meteorologii. W 1978 Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej przekazał obiekt za „symboliczną złotówkę” miastu Karpacz. Miał on zostać przeniesiony w pobliże Muzeum Sportu i Turystyki, nigdy jednak to zamierzenie nie doczekało się realizacji. W 1989 niszczejący od 13 lat budynek rozebrano w sposób nieuwzględniający jego rekonstrukcji^[4].

Nowy budynek obserwatorium w stylu modernizmu wzniesiono w latach 1966–1974 (budowa została zakończona 13 listopada 1974), kilka metrów na zachód od miejsca, gdzie zlokalizowane było dawne polskie (a do 1945 niemieckie) schronisko na Śnieżce^[5]. Konstrukcja powstała z żelbetu, stali, aluminium (m.in. pokrycie zewnętrzne) i szkła. Projektantami budynku byli architekt dr inż. Witold Lipiński (późniejszy prof. zw. dr hab. inż.) i architekt mgr inż. Waldemar Wawrzyniak (późniejszy dr hab. inż.) z Politechniki Wrocławskiej, którzy wygrali konkurs SARP na projekt budynku. Oryginalny, futurystyczny budynek obserwatorium wyeksponowano na XIX Letnich Igrzyskach Olimpijskich w Meksyku w 1968 oraz we francuskim dzienniku „Le Figaro” w 1976. Po kilku latach od otwarcia charakterystycznego, srebrnego budynku błyszczącego w słońcu dzięki pokryciu z aluminium, dokonano wielu modyfikacji obserwatorium, niezgodnych z oryginalnym, modernistycznym projektem architektów, na przykład pokryto cały budynek zwykłą czarną papą. Oryginalne, efektowne aluminium szybko popękało i nie zdecydowano się na jego wymianę na podobną stal nierdzewną, wyjątkowo odporną na zniszczenie, lecz kosztowną i stosowaną w ówczesnej, światowej architekturze modernizmu powstającej równocześnie z obserwatorium na Śnieżce (np. Katedra Najświętszej Marii Panny w Tokio, autorstwa architekta Kenzō Tange)^[6][7].

Budynek ma formę trzech połączonych ze sobą brył w kształcie dysków (czasami nazywanych również talerzami lub spodkami, w związku z podobieństwem do latających talerzy). Witold Lipiński tak tłumaczył kształt budowli: W latach pięćdziesiątych wiele mówiło się o niezidentyfikowanych pojazdach latających, a mnie zawsze fascynowały linie krzywe i kuliste przestrzenie – postanowiłem, że obserwatorium PIHM na Śnieżce będzie miało kształt talerzy^[8]. Konstrukcję dysków stanowi stalowa kratownica, oparta centralnie na betonowym fundamencie. W założeniu budynek miał zastąpić stare obserwatorium oraz stare schronisko z 1862, w związku ze złym stanem technicznym budynków i wzrostem ruchu turystycznego. Docelowo nie przewidziano jednak w nim funkcji noclegowych, lokalizując w obiekcie tylko obserwatorium i restaurację. Realizacja nowego budynku obserwatorium uzyskała wyróżnienie na Światowej Wystawie Architektury w Meksyku. Prowadzenie obserwacji w nowym budynku rozpoczęto 1 stycznia 1975. Obserwatorium kierowali m.in.: Tadeusz Hołdys i Józef Pawłowski (w latach 1983–2000). Obecnie kierownikiem jest Piotr Krzaczkowski (2000).

1 listopada 2015 IMiGW zamknął do odwołania część restauracyjną^[9]. W lutym 2020 z powodu silnych wiatrów uszkodzone zostało pokrycie dachu^[10]. W czerwcu 2020 budynek wpisano do rejestru zabytków^[11].

Model Obserwatorium Wysokogórskiego na Śnieżce w skali 1:25 można obejrzeć w Parku Miniatur Zabytków Dolnego Śląska w Kowarach. Ponadto budynek jest symbolem Studenckiego Koła Przewodników Sudeckich we Wrocławiu.

Najwyższy dysk – sięgający wysokości 1620 m n.p.m. – mieści obserwatorium meteorologiczne. Ma najmniejszą średnicę – ok. 13 m. Jest położony na żelbetowym trzonie, powyżej pozostałych dysków. Od pozostałych wyróżnia się zewnętrzną galerią biegnącą dookoła dysku oraz tarasem do dokonywania pomiarów na dachu. Posiada okna na całym obwodzie.

Średni dysk o średnicy ok. 20 m położony jest od strony południowej. Znajdują się w nim zaplecze techniczne obserwatorium, pokoje pracowników obserwatorium oraz magazyny. Jest on połączony z trzonem, na którym spoczywa dysk górny. Na dachu dysku znajduje się świetlik. Dysk jest podpiwniczony.

W dolnym dysku, na poziomie którego od strony zachodniej znajduje się wejście do obserwatorium, zlokalizowana jest ogólnodostępna restauracja, z której można podziwiać widok w kierunku Kotliny Jeleniogórskiej, sklepik z pamiątkami, miejsce odpoczynku dla turystów oraz toalety. Dysk ten zlokalizowany jest od strony północnej i ma największą średnicę – ok. 30 m. Na dachu dysku znajduje się świetlik. Dysk jest podpiwniczony.

Od momentu powstania nowy budynek wzbudzał kontrowersje, m.in. z uwagi na brak nawiązania do architektury górskiej i sudeckiej^[12]. Wpisał się jednak w nurt futurystycznych budowli wznoszonych w tych latach w Sudetach, w ówczesnej Czechosłowacji, reprezentowanych m.in. przez hotel na szczycie Ještěd (1966-1973), czy wieżę retransmisyjną RTV na Pradziadzie (1977-1983).

W odległości kilku metrów od budynku, przy granicy państwowej z Czechami, w miejscu budynku starego obserwatorium znajduje się ogródek meteorologiczny. Ogródek w tym miejscu funkcjonuje od 1991, kiedy został przeniesiony z lokalizacji po czeskiej stronie.

Obserwatorium na Śnieżce jest jednym z dwóch, obok Kasprowego Wierchu, obserwatoriów IMiGW włączonych do światowego systemu stacji wysokogórskich. Na Śnieżce średnia roczna temperatura nieznacznie przekracza 0 °C, w najcieplejszym miesiącu wynosi 10,6 °C. Najwyższa temperatura zanotowana w obserwatorium wynosiła 25,9 °C (1892)^[13][14]. W okresie powojennym w bieżącej lokalizacji obserwatorium najwyższą temperaturę odnotowano 28 lipca 2013: 24,6 °C^[15]. Szczyt Śnieżki charakteryzują huraganowe wiatry. Najwyższa zanotowana tu średnia 10-minutowa prędkość wiatru (21 lutego 2004 roku^[16]) wynosi 65 m/s, czyli 234 km/h. Rekordowe porywy wiatru dochodzą do 80 m/s^[17]. Zamglenie szczytu występuje ponad 300 dni w roku. Przez okres około pół roku (najczęściej od października do maja) na szczycie zalega pokrywa śnieżna. Średnia suma opadów przekracza 1000 mm

W obserwatorium funkcjonuje Punkt Edukacji Ekologicznej, w którym można zapoznać się z funkcjonowaniem przyrządów meteorologicznych.

W październiku 1962 pękła jedna ze ścian szczytowych starego obserwatorium. W związku z zaistniałą sytuacją architekt powiatowy w Jeleniej Górze wydał nakaz opuszczenia budynku w ciągu 48 godzin. Aby kontynuować obserwacje, wykonano remont zabezpieczający, polegający na wymianie spróchniałych elementów i wzmocnieniu ścian.

11 marca meteorolodzy pracujący w obserwatorium odczuli niewielki wstrząs. 12 marca 2009 słychać było głośny trzask i zauważono pęknięcia ściany i wybrzuszenie podłogi w górnym dysku obserwatorium. Nastąpiła ewakuacja pracowników z obserwatorium oraz przeniesienie aparatury pomiarowej do środkowego dysku. Obiekt oraz szlaki turystyczne prowadzące na szczyt od polskiej strony zamknięto w piątek 13 marca. 16 marca doszło do katastrofy budowlanej. Uszkodzona została stalowa konstrukcja wspierająca górny dysk – nastąpiło oderwanie się wsporników od trzonu żelbetowego z jednoczesnym uszkodzeniem obudowy na 2/3 obwodu^[18]. Pod koniec marca rozpoczęły się prace rozbiórkowe uszkodzonej części dysku górnego. W październiku 2009 zakończono odbudowę dysku. Obserwacje meteorologiczne były cały czas prowadzone, gdyż obserwatorium meteorologiczne na Śnieżce jest jednym z dwóch polskich obserwatoriów IMGW włączonych do światowego systemu stacji wysokogórskich i jest przez Międzynarodową Organizację Meteorologiczną (WMO) zobowiązane do ich nieprzerwanego prowadzenia.

• Krzaczkowski P.: Historia obserwatorium na Śnieżce (dostęp 2009-03-17)
• Dudziak T.: Stare obserwatorium na Śnieżce – rozwiązanie ostateczne. Karkonosz. skps.wroclaw.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)]. (dostęp 2009-03-17)
• Wywiad z architektem zniszczonego budynku. Poznaj historię obserwatorium na Śnieżce [online], Dziennik.pl, 17 marca 2009 [dostęp 2009-03-17] [zarchiwizowane z adresu 2009-03-21] .