Stanisław Barańczak

Stanisław Barańczak

Stanisław Barańczak (1995)
Data i miejsce urodzenia	13 listopada 1946 Poznań
Data i miejsce śmierci	26 grudnia 2014 Newtonville
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Ważne dzieła
Jednym tchem Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Stanisław Barańczak (ur. 13 listopada 1946^[1] w Poznaniu^[1], zm. 26 grudnia 2014 w Newtonville) – polski poeta^[1], eseista^[1], krytyk literacki, tłumacz literatury angielskiej^[1], amerykańskiej^[1] i rosyjskiej^[1], jeden z najważniejszych twórców Nowej Fali^[1], działacz Komitetu Obrony Robotników. Używał pseudonimów Barbara Stawiczak^[1] oraz Szczęsny Dzierżankiewicz, Feliks Trzymałko, Hieronim Bryłka. J.H., Jan Hammel, Paweł Ustrzykowski, S.B., Sabina Trwałczańska, St.B., Tomasz Niewierny.

Był synem Jana, lekarza i działacza społecznego, i Zofii z domu Konopińskiej, lekarki, siostry bł. ks. Mariana Konopińskiego. Brat pisarki Małgorzaty Musierowicz^[2], wuj pisarki i tłumaczki Emilii Kiereś.

Absolwent I LO w Poznaniu. Pracownik naukowy Uniwersytetu Adama Mickiewicza: tam ukończył filologię polską^[1] i w 1973 r. uzyskał doktorat za rozprawę o twórczości Mirona Białoszewskiego (praca pod tytułem „Język poetycki Mirona Białoszewskiego” przygotowana pod opieką profesora Jerzego Ziomka)^[3]. Wychowanek Jerzego Ziomka i Edwarda Balcerzana. Wykładał również na Uniwersytecie Latającym w Poznaniu i Krakowie, w 1978 r. podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. 23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami^[4].

W grudniu 1975 roku był sygnatariuszem protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59)^[5]. Nazwisko Stanisława Barańczaka znalazło się na liście autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono jego nazwisko oraz następujące wytyczne: „Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów”^[6].

W 1981 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych i rozpoczął pracę na Uniwersytecie Harvarda, gdzie objął katedrę języka i literatury polskiej im. A. Jurzykowskiego na wydziale slawistyki. Członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. W latach 1986–1990 był także redaktorem naczelnym „The Polish Review”, kwartalnika wydawanego przez PIASA. Cierpiał na chorobę Parkinsona. Zmarł 26 grudnia 2014. Został pochowany 3 stycznia 2015 na cmentarzu Mount Auburn w Cambridge (Massachusetts).

Debiutował w roku 1965 wierszem Przyczyny zgonu opublikowanym w numerze pierwszym miesięcznika „Odra”. Pierwszy wydany tomik poezji to Korekta twarzy z 1968 roku. W latach 1964–1968 był członkiem grupy poetyckiej Próby, zawiązaną przez środowisko tzw. poznańskich lingwistów. Zafascynowany był w tym okresie twórczością Józefa Czechowicza[1]. W latach 1964–1969 pełnił funkcję kierownika literackiego studenckiego Teatru Ósmego Dnia. W latach 1967–1971 członek redakcji miesięcznika „Nurt” (1967–1973 jako kierownik działu literackiego; w roku 1972 opublikował cykl esejów „Odbiorca ubezwłasnowolniony”), 1967–1975 miesięcznika „Odra”, 1967–1971 „Orientacji”, 1968–1976 „Twórczości”, od 1977 wydawanego w drugim obiegu „Zapisu”, od 1983 czasopisma „Zeszyty Literackie”.

Od 1982 członek Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Kulturze Polskiej (Francja) i Komitetu Nagród Fundacji POLCUL (Australia). Członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

• 1964: Na wznak w lesie [nieoficjalny debiut poetycki, tomik wydany w nakładzie 4 egzemplarzy]
• 1968: Korekta twarzy
• 1970: Jednym tchem
• 1972: Dziennik poranny. Wiersze 1967–1971
• 1977: Ja wiem, że to niesłuszne. Wiersze z lat 1975–1976
• 1978: Sztuczne oddychanie
• 1980: Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
• 1981: Wiersze prawie zebrane
• 1981: Dziennik poranny. Poezje 1967–1981
• 1981: Bo tylko ten świat bólu...
• 1986: Atlantyda i inne wiersze z lat 1981–1985
• 1988: Widokówka z tego świata i inne rymy z lat 1986-1988
• 1991: Biografioły: poczet 56 jednostek sławnych, sławetnych i osławionych oraz Appendix umożliwiający człowiekowi kulturalnemu zrozumienie i zapamiętanie o co chodzi w 7 podstawowych utworach W. Szekspira
• 1991: 159 wierszy. 1968–1988
• 1994: Podróż zimowa. Wiersze do muzyki Franza Schuberta
• 1995: Pegaz zdębiał. Poezja nonsensu a życie codzienne. Wprowadzenie w prywatną teorię gatunków
• 1995: Żegnam cię, nosorożcze. Kompletne bestiarium zniechęconego zoologa od ameby do źrebięcia z uwzględnieniem zwierząt rzadko spotykanych, a nawet w ogóle nie spotykanych
• 1998: Geografioły: z notatek globtrottera-domatora
• 1998: Chirurgiczna precyzja. Elegie i piosenki z lat 1995-1997
• 2016: Zwierzęca zajadłość i inne wiersze

• 1971: Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w młodej poezji lat sześćdziesiątych
• 1973: Ironia i harmonia. Szkice o najnowszej literaturze polskiej
• 1974: Język poetycki Mirona Białoszewskiego
• 1979: Etyka i poetyka. Szkice
• 1980: Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych
• 1981: Książki najgorsze
• 1983: Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazje w masowej kulturze literackiej PRL
• 1984: Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta
• 1988: Przed i po. Szkice o poezji krajowej przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
• 1990: Tablica z Macondo, albo osiemnaście prób wytłumaczenia sobie i innym po co i dlaczego się pisze
• 1996: Poezja i duch Uogólnienia. Wybór esejów 1970–1995
• 2004: Ocalone w tłumaczeniu: szkice o warsztacie tłumacza poezji z dodatkiem małej antologii przekładów-problemów
• 2019: Odbiorca ubezwłasnowolniony. Teksty o kulturze masowej i popularnej

• 1981: Wybór poezji
• 1991: Antologia angielskiej poezji metafizycznej XVII stulecia
• 1992: Miłość jest wszystkim, co istnieje: 300 najsławniejszych angielskich i amerykańskich wierszy miłosnych: Antologia
• 1992: Z Tobą więc ze Wszystkim: 222 arcydzieła angielskiej i amerykańskiej liryki religijnej
• 1992: Zwierzę słucha zwierzeń. Małe bestiarium z angielskiego
• 1993: Od Chaucera do Larkina. 400 nieśmiertelnych wierszy 125 poetów anglojęzycznych z 8 stuleci
• 1995: Bóg, Trąba i Ojczyzna
• 1998: Od Walta Whitmana do Boba Dylana. Antologia poezji amerykańskiej
• 2007: Fioletowa krowa: antologia angielskiej i amerykańskiej poezji niepoważnej
• 2017: 444 wiersze poetów języka angielskiego XX wieku

• 1993: Zaufać nieufności osiem rozmów o sensie poezji (Rozmowy przeprowadzone ze Stanisławem Barańczakiem w latach 1990 - 1992)
• 2005: Stanisław Barańczak, Zbigniew Herbert, Korespondencja (1972-1996). Z faksymiliami listów, zapisków, wierszy dla przyjaciół oraz aneksem^[7]
• 2019: Stanisław Barańczak, Wisława Szymborska, Inne pozytywne uczucia też wchodzą w grę. Korespondencja 1972-2011

W latach 1967–1969 należał do PZPR. Sygnatariusz Listu 59 oraz członek założyciel Komitetu Obrony Robotników (1976). Od 1977 roku został również objęty cenzuralnym zakazem publikacji, a także zwolniony dyscyplinarnie z pracy na UAM w Poznaniu. Rozpoczął współpracę z prasą niezależną, między innymi: „Zapisem”, „Krytyką” i „Biuletynem Informacyjnym”. W roku 1977 przystąpił do członkostwa Polskiego PEN Clubu, a w prasie oficjalnej publikował nadal, lecz pod pseudonimem (jako Barbara Stawiczak w „Tygodniku Powszechnym” i „Znaku”, jako Paweł Ustrzykowski w „Tekstach” i „Nurcie”, jako Sabina Trwałczańska w „Tygodniku Powszechnym”, „Zwierciadle” i „Literatura na Świecie”).

Uczestniczył w głodówce w kościele św. Marcina w Warszawie, która była apelem o uwolnienie ofiar wypadków czerwcowych. W 1980 działał w wielkopolskiej „Solidarności”, a w sierpniu tego roku został przywrócony do pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Stanisław Barańczak jest uważany za przedstawiciela poznańskiej szkoły przekładu. Jego publikacje dotyczące teorii przekładu służą kształceniu polskich tłumaczy pracujących w różnych językach.

W dorobku ma dużą liczbę przekładów m.in. z angielskiego, rosyjskiego i litewskiego. Tłumaczył utwory różnorodne pod względem czasu powstania i stylu.

Ocalone w tłumaczeniu (1992) Barańczaka to często cytowana książka w tekstach dotyczących teorii tłumaczenia. Autor porusza w niej problemy takie jak: ekwiwalencja i przekładalność, tłumaczenie polisemii i komizmu, kryteria zastosowania technik adaptacyjnych, archaizacja w tłumaczeniu itd. Jako przykłady rozwiązań poszczególnych trudności Barańczak podaje fragmenty własnych tłumaczeń.

Książka składa się z trzech części. W części pierwszej Barańczak przedstawia swoje ogólne podejście do tłumaczenia poezji poparte przykładami tłumaczeń stworzonych przez innych autorów wraz ze swoimi wersjami. Część drugą stanowi zbiór esejów opisujących problemy, z którymi muszą zmierzyć się tłumacze, na przykład: tłumaczenie poezji dla dzieci, czy tłumaczenie Szekspira dla potrzeb teatru. Część trzecia to „mała antologia przekładów-problemów: 40 łamigłówek w postaci wierszy do przetłumaczenia(...)”, w której autor prezentuje hiszpańskie, niemieckie, rosyjskie i angielskie teksty oryginalne, analizuje je i przedstawia własną propozycję przekładu danego tekstu.

Jedną z teoretycznych propozycji Barańczaka w przekładzie poezji jest heurystyczny model tłumaczenia, którego podstawą jest pojęcie „dominanty semantycznej”.

Zgodnie z modelem Barańczaka w interpretacji poezji nie są potrzebne informacje biograficzne czy społeczno-historyczne.

• Wystan Hugh Auden, 44 wiersze (1994) Morze i zwierciadło. Komentarz do „Burzy” Szekspira (2003)
• Peter Barnes, Czerwone nosy (w: Dialog, rocznik 1993, nr 1–2, s. 35–101)
• Hilaire Belloc, Lewis Carroll, W.S. Gilbert, A.E. Housman, Edward Lear, 44 opowiastki wierszem (1998)
• Elizabeth Bishop, 33 wiersze (1995)
• Iosif Brodski, Znak Wodny (1993)
• Władimir Bukowski, I powraca wiatr ... (1999)
• Thomas Campion, 33 pieśni (1995)
• Paul Celan, Utwory wybrane (1998)
• E.E. Cummings, 150 wierszy (1983)
• Emily Dickinson
  • 100 wierszy (1963)
  • Drugie 100 wierszy (1995)

• John Donne, 77 wierszy (1997)
• Dr. Seuss (Theodor Seuss Geisel)
  • Sam to wszystko widziałem na ulicy Morwowej
  • Słoń, który wysiedział jajko
  • Kot Prot (2003)
  • Kot Prot znów gotów do psot (2004)
  • Kto zje zielone jajka sadzone
  • Na każde pytanie odpowie czytanie
• Thomas Stearns Eliot, Koty (1995)
• Robert Frost, 55 wierszy (1992)
• Aleksandr Galicz, Pytajcie, synkowie. Wiersze i piosenki (1995)
• Natalja Gorbaniewska, Drewniany anioł. Wiersze
• Thomas Hardy, 55 wierszy (1993)
• Seamus Heaney,
  • 44 wiersze (1994)
  • Ciągnąc dalej. Nowe wiersze 1991–1996 (1996)
  • Światło elektryczne (2003)
• George Herbert, 66 wierszy (1997)
• Robert Herrick, 77 wierszy (1992)
• Gerard Manley Hopkins, 33 wiersze.
• Jan od Krzyża, Poezje wybrane (2010)
• John Keats, 33 wiersze (1997)
• Philip Larkin, 44 wiersze (1991)
• Edward Lear, 44 opowiastki (1998)
• Ursula K. Le Guin, Czarnoksiężnik z Archipelagu (1983)
• Andrew Marvell, 24 wiersze (1993)
• James Merrill, Wybór poezji (1990)
• Ogden Nash, W świecie mułów nie ma regułów (2007)
• William Shakespeare
  • Hamlet (1990)
  • Romeo i Julia (1990)
  • Jak wam się podoba (1990)
  • Król Lear (1991)
  • Burza (1991)
  • Kupiec wenecki (1991)
  • Sen nocy letniej (1991)
  • Zimowa opowieść (1991)
  • Makbet (1992)
  • Dwaj panowie z Werony (1992)
  • Poskromienie złośnicy (1992)
  • Otello (1993)
  • Juliusz Cezar (1993)
  • Komedia omyłek (1994)
  • Stracone zachody miłości (1994)
  • Wieczór Trzech Króli (1994)
  • Wiele hałasu o nic (1994)
  • Koriolan (1995)
  • Król Ryszard III (1996)
  • Tymon Ateńczyk (1996)
  • Wesołe kumoszki z Windsoru (1998)
  • Król Henryk IV część 1 (1998)
  • Król Henryk IV część 2 (1998)
  • Król Henryk V (1999)
  • Wszystko dobre, co się dobrze kończy (2001)
  • Sonety (2011)
• Charles Simic, Madonny z dorysowaną szpicbródką oraz inne wiersze, prozy poetyckie i eseje (1992)
• Henry Vaughan, 33 wiersze (2000)
• Lorenzo Da Ponte, Nahum Tate, Stanisław Barańczak słucha arcydzieł (libretta trzech oper: Wesela Figara i Don Giovanniego Mozarta oraz Dydony i Eneasza Purcella)

• Panorama der polnischen Literatur des 20. Jahrhunderts (1997)
• Polnische Lyrik aus 100 Jahren (1997)

• A Fugitive from Utopia: The Poetry of Zbignew Herbert (1987)
• The Weight of the Body: Selected Poems (1989)

• 1972: nagroda Pióra za poezje
• 1972: Nagroda Fundacji im. Kościelskich
• 1974: Medal Młodej Sztuki
• 1980: nagroda im. Jurzykowskiego
• 1982: doktorat honoris causa w Curry College w Milton (stan Massachusetts)
• 1990: nagroda PEN Clubu za przekłady
• 1991: nagroda miasta Poznania
• 1994: Gigant według poznańskiego oddziału Gazety Wyborczej
• 1995: doktorat honoris causa Uniwersytetu Śląskiego (5 czerwca)
• 1996: Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego^[8]
• 1996: amerykańska nagroda za przekład tomiku Wisławy Szymborskiej Widok z ziarnkiem piasku (ang. View with a Grain of Sand) wykonany wspólnie z Clare Cavanagh
• przed 1998: Nagroda Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich z Toronto w dziedzinie literatury^[9]
• 1999: Nagroda Literacka „Nike” za tom poetycki Chirurgiczna precyzja
• 2005: nagroda honorowa Instytutu Książki za wkład w promocję literatury polskiej w obszarze języka angielskiego oraz bogaty dorobek translatorski^[10]
• 2006: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• 2006: doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
• 2008: Honorowe Obywatelsto Miasta Poznania
• 2009: Wrocławska Nagroda Poetycka Silesius za całokształt twórczości
• 2012: Doroczna Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w dziedzinie literatury^[11]
• 2014: Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”^[12]
• 2015: Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie)^[13]

W 2015 roku Miasto Poznań i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza zainicjowali Poznańską Nagrodę Literacką^[14], której częścią jest Nagroda – Stypendium im. Stanisława Barańczaka. Wysokość stypendium wynosi 40 tys. zł. Nagrodę – Stypendium im. Stanisława Barańczaka przyznaje się twórcom, którzy nie ukończyli 35. roku życia.

Stanisław Barańczak jest też patronem Dwujęzycznego Liceum Uniwersyteckiego w Rzeszowie^[15] oraz ulicy w Poznaniu^[16].

• StanisławS. Barańczak StanisławS., Ocalone w tłumaczeniu. Szkice o warsztacie tłumacza poezji z dodatkiem poglądowym w postaci „Małej Antologii Przekładów-Problemów”., Poznań: Wydawnictwo a5, 1992, ISBN 83-85568-00-X, OCLC 233426950 .
• Stanisław Barańczak: Wiersze zebrane. Kraków: Wydawnictwo a5, 2007. ISBN 83-85568-84-0.
• Krzysztof Biedrzycki: Świat poezji Stanisława Barańczaka. Kraków: Universitas, 1995. Brak numerów stron w książce
• Stanisław Stabro: Poeta odrzucony. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1989, s. 229–249. ISBN 83-08-01941-2.
• Marian Stala: Chwile pewności: 20 szkiców o poezji i krytyce. Kraków: Znak, 1991, s. 180–192. ISBN 83-7006-103-6.
• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 95. ISBN 978-83-61344-70-4.
• Zespół pod redakcją Alicji Szałagan: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny. Warszawa: WSiP 1993–2004, s. 98–104.
• Jan Tomkowski: Słownik pisarzy polskich. Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, 2002. ISBN 83-7311-294-4. (pol.).

• Utwory Stanisława Barańczaka w bibliotece Polona
• Stanisław Barańczak | Autor: Wszystkie książki, wywiady, artykuły | Lubimyczytać.pl (lubimyczytac.pl)