Referendum w Polsce w 1946 roku
_-_3_x_TAK.jpg)
Referendum ludowe 1946 – sfałszowane referendum przeprowadzone w Polsce 30 czerwca 1946 roku w oparciu o ustawy: o głosowaniu ludowym uchwaloną przez Krajową Radę Narodową 27 kwietnia 1946 (określającą treść pytań referendalnych i termin głosowania)[1] i ustawę o przeprowadzeniu głosowania ludowego (określającą ordynację głosowania) uchwaloną przez KRN 28 kwietnia 1946[2]. Ustawę o głosowaniu ludowym przyjęto jednogłośnie (głosowało za nią również Polskie Stronnictwo Ludowe). Ustawa o przeprowadzeniu głosowania ludowego została uchwalona przy sprzeciwie posłów PSL, wobec odmowy wprowadzenia przez PPR i partie satelickie zasady obowiązkowego uczestnictwa w komisjach wyborczych wszystkich szczebli po jednym przedstawicielu każdej legalnie działającej partii politycznej (co miało zapobiec fałszerstwom przy obliczaniu głosów)[3].
Geneza
[edytuj | edytuj kod]PPR wychodząc z faktyczną inicjatywą referendum miała na celu odsunięcie daty wolnych wyborów[4] oraz sprawdzenie zakresu swoich wpływów w społeczeństwie. W szczególności liczyło na sprawdzenie czy w warunkach stosunkowo umiarkowanego nacisku administracyjnego i policyjnego, bez zmasowanego terroru oraz przy maksymalizacji środków perswazyjnych można uzyskać w wolnych wyborach satysfakcjonujący wynik[5]. Miało być sprawdzianem popularności rządzących krajem komunistów oraz przygotowaniem do fałszerstwa wyborów w 1947 roku[6]. PSL natomiast pragnęło zademonstrować swoją przewagę nad PPR[7].
Pytania referendalne
[edytuj | edytuj kod]Uczestniczącym w referendum zadano trzy pytania:
- Czy jesteś za zniesieniem Senatu?
- Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?
- Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?
Pytania zostały tak sformułowane, aby intuicyjną odpowiedzią na każde z nich było TAK. Przeciwko granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej opowiadali się jedynie ci, którzy nie godzili się na żadne zmiany granic II Rzeczypospolitej. Reformy społeczno-gospodarcze w zniszczonym przez wojnę kraju cieszyły się dużą popularnością, a kwestia likwidacji Senatu nie budziła zainteresowania. W ten sposób wynik referendum miał udowodnić jedność społeczeństwa i jego poparcie dla nowej władzy. Dlatego też partie tzw. Bloku Demokratycznego: Polska Partia Robotnicza, Polska Partia Socjalistyczna „lubelska”, Stronnictwo Demokratyczne i Stronnictwo Ludowe rekomendowały głosowanie 3 razy TAK. Polskie Stronnictwo Ludowe – największa partia opozycyjna – miało niegdyś podobny program polityczny; teraz jednak nie mogło go propagować, gdyż oznaczałoby to popieranie komunistów. Zdając sobie sprawę, że gra idzie o zupełnie inną stawkę – a mianowicie niepodległość i niezawisłość Polski od Związku Sowieckiego – PSL wbrew swoim przedwojennym postulatom wezwało do udzielenia negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie. W kwestii przemian własnościowych ludowcom nie wypadało bowiem głosować na NIE (reforma rolna), zostałoby to z pewnością wykorzystane przez PPR dla ośmieszenia PSL-u wśród polskich chłopów. To stanowisko poparła działająca w podziemiu Polska Partia Socjalistyczna – Wolność, Równość, Niepodległość, zalecając głosować podobnie. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość oraz Stronnictwo Narodowe wzywały do odpowiedzi NIE na pierwsze 2 pytania, zaś Narodowe Siły Zbrojne i inne drobniejsze ugrupowania podziemne o charakterze skrajnie prawicowym wezwały do głosowania NIE na wszystkie 3 pytania, duża część opowiedziała się za całkowitym bojkotem referendum (w odniesieniu do pkt. 3 był to raczej protest wobec utraty kresów wschodnich na rzecz Związku Sowieckiego niż niechęć do przejęcia Wrocławia, Szczecina czy Gdańska)[8]. Wyraźnego stanowiska nie zajęło Stronnictwo Pracy, zalecając swoim sympatykom głosowanie według własnego uznania[5]. Hierarchia polskiego Kościoła katolickiego zajęła jedynie stanowisko w sprawie trzeciego pytania, apelując do udzielenia na nie odpowiedzi TAK[9].
Przygotowania do referendum i jego sfałszowanie
[edytuj | edytuj kod]
W ramach przygotowań do przeprowadzenia i sfałszowania referendum Biuro Polityczne PPR powołało w marcu 1946 Państwową Komisję Bezpieczeństwa, która miała się zająć koordynacją działań jednostek LWP, WOP, KBW, UB, MO i ORMO. Zadaniem jej była m.in. likwidacja podziemia niepodległościowego i skrytobójcze mordowanie polityków PSL.
Operację sfałszowania referendum organizowała ekipa funkcjonariuszy MGB ZSRR pod dowództwem płk Arona Pałkina naczelnika wydziału D MGB, zainstalowana w Warszawie 20 czerwca 1946. Zajęła się głównie fałszowaniem i preparowaniem dokumentów referendalnych. 22 czerwca miała miejsce narada, na której Bolesław Bierut, Władysław Gomułka i doradca NKWD przy MBP płk Siemion Dawydow omówili techniczne szczegóły fałszowania wyników referendum[10][11].
Skalę i metody fałszowania referendum przez 15-osobową ekipę MGB pod kierownictwem Arona Pałkina zbadał Nikita Pietrow:
Po referendum od nowa napisano 5994 protokoły z obliczonymi głosami i podrobiono około 40 tysięcy podpisów członków komisji obwodowych. Siemion Dawydow dostawał paczki z protokołami z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego za pośrednictwem Stanisława Radkiewicza – i przekazywał je grupie Pałkina. Nowe protokoły wracały tą samą drogą. (…) Jak stwierdzono w [przesłanym 30 sierpnia] raporcie dla Stalina, w wyniku pracy specjalistów z Moskwy odsetek Polaków, który udzielili twierdzącej odpowiedzi na pierwsze pytanie wzrósł do 50–60% (zależnie od województwa), podczas gdy w oryginalnych protokołach wynosił on w rzeczywistości 1-15 procent. W nowych protokołach zwiększono także liczbę twierdzących odpowiedzi na drugie i trzecie pytanie. Pracę zakończono 27 sierpnia 1946, a nazajutrz cała grupa wyjechała do Moskwy[12].
Za skuteczne przeprowadzenie swojej misji Aron Pałkin został odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru, odznaczenia otrzymali też wszyscy jego współpracownicy[11][13][14][15][16]. Orderem Czerwonego Sztandaru za wynik referendum odznaczony został także płk Siemion Dawydow[13].
Andrzej Paczkowski komentując informacje Nikity Pietrowa, stwierdził, że ponieważ w całym kraju działało 11 057 komisji, należy wnosić, że pozostałe 5063 protokołów sfałszowali „polscy czekiści” z UB[16].
Różnice były niebagatelne. Zasięg fałszerstwa wyglądał następująco: głosów „tak” było na pierwsze pytanie według danych oficjalnych – 68%, według poufnych – 26,9%. Drugie pytanie: dane oficjalne – 77,1%, dane poufne – 42%. Trzecie pytanie: dane oficjalne – 91,4%, poufne – 66,9%. Według poufnych obliczeń pepeerowskich, głosujących „trzy razy tak” było 26,9%[17].
Rzeczywiste wyniki referendum według archiwum Bolesława Bieruta
[edytuj | edytuj kod]W 1993 w oparciu o tzw. Archiwum Bieruta w Archiwum Akt Nowych Andrzej Paczkowski ogłosił w opracowanym przez siebie zbiorze dokumentów zestawienie ogólne wyników głosowania według województw (bez obwodów zamkniętych w jednostkach wojskowych)[18][19].
Zestawienie wyników głosowania
[edytuj | edytuj kod]Zestawienie ogólne wyników głosowania według województw (bez obwodów zamkniętych w jednostkach wojskowych[a]
1. Czy jesteś za zniesieniem Senatu?
| Pytanie I | ||||
| Województwo | Tak | Tak % | Nie | Nie % |
|---|---|---|---|---|
| Warszawa M.St. | 76299 | 24% | 241612 | 76% |
| Warszawskie | 189775 | 19,3% | 793515 | 80,7% |
| Łódź | 93201 | 35% | 173088 | 65% |
| Łódzkie | 197045 | 22,6% | 674834 | 77,4% |
| Kieleckie | 366931 | 42,7% | 492392 | 57,3% |
| Lubelskie | 222006 | 24,8% | 673180 | 75,2% |
| Białostockie | 149697 | 34,6% | 282952 | 65,4% |
| Olsztyńskie | 50392 | 32,1% | 106592 | 67,9% |
| Gdańskie | 108393 | 26,2% | 305294 | 73,8% |
| Pomorskie | 170865 | 23,5% | 556218 | 76,5% |
| Szczecińskie | 98919 | 38,1% | 160711 | 61,9% |
| Poznańskie | 220176 | 16,9% | 1082641 | 83,1% |
| Wrocławskie | 311679 | 45% | 380941 | 55% |
| Śląskie | 573946 | 38% | 936439 | 62% |
| Krakowskie | 132492 | 13,5% | 848931 | 86,5% |
| Rzeszowskie | 94385 | 13,6% | 599620 | 86,4% |
| Ogółem: | 3056191 | 26,9% | 8308960 | 73,1% |
2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej?
| Pytanie II | ||||
| Województwo | Tak | Tak % | Nie | Nie % |
|---|---|---|---|---|
| Warszawa M.St. | 200284 | 63% | 117627 | 37% |
| Warszawskie | 385450 | 39,2% | 597840 | 60,8% |
| Łódź | 155779 | 58,5% | 110510 | 41,5% |
| Łódzkie | 289873 | 32,1% | 592006 | 67,9% |
| Kieleckie | 459738 | 53,5% | 399585 | 46,5% |
| Lubelskie | 325848 | 36,4% | 569338 | 63,6% |
| Białostockie | 251802 | 58,2% | 180847 | 41,8% |
| Olsztyńskie | 81946 | 52,2% | 75038 | 47,8% |
| Gdańskie | 166712 | 40,3% | 246965 | 59,7% |
| Pomorskie | 237756 | 32,7% | 489327 | 67,3% |
| Szczecińskie | 146691 | 56,5% | 112939 | 43,5% |
| Poznańskie | 547183 | 42% | 755634 | 58% |
| Wrocławskie | 380941 | 55% | 311679 | 45% |
| Śląskie | 657017 | 43,5% | 858368 | 56,5% |
| Krakowskie | 309148 | 31,5% | 672275 | 68,5% |
| Rzeszowskie | 184605 | 26,6% | 509400 | 73,2% |
| Ogółem: | 4770773 | 42,0% | 6594378 | 58,0% |
3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej?
| Pytanie III | ||||
| Województwo | Tak | Tak % | Nie | Nie % |
|---|---|---|---|---|
| Warszawa M.St. | 302015 | 95% | 15896 | 5% |
| Warszawskie | 701086 | 71,3% | 282204 | 28,7% |
| Łódź | 215694 | 81% | 50595 | 19% |
| Łódzkie | 504409 | 59% | 357470 | 41% |
| Kieleckie | 523328 | 60,9% | 335995 | 39,1% |
| Lubelskie | 600670 | 67,1% | 294516 | 32,9% |
| Białostockie | 237092 | 54,8% | 195557 | 45,2% |
| Olsztyńskie | 101726 | 64,8% | 55258 | 35,2% |
| Gdańskie | 279646 | 67,6% | 134031 | 32,4% |
| Pomorskie | 403531 | 55,5% | 323552 | 44,5% |
| Szczecińskie | 184337 | 71,0% | 75293 | 29,0% |
| Poznańskie | 1055282 | 81,0% | 247535 | 19,0% |
| Wrocławskie | 519465 | 75% | 173155 | 25% |
| Śląskie | 922845 | 61,1% | 587540 | 38,9% |
| Krakowskie | 594742 | 60,6% | 386681 | 39,4% |
| Rzeszowskie | 442775 | 63,8% | 251230 | 36,2% |
| Ogółem: | 7598643 | 66,9% | 3766508 | 33,1% |
Oficjalny wynik
[edytuj | edytuj kod]Natomiast według oficjalnych wyników ogłoszonych 12 lipca 1946 przez Generalnego Komisarza Głosowania Ludowego – I Prezesa Sądu Najwyższego, członka Prezydium Krajowej Rady Narodowej Wacława Barcikowskiego[21] – uprawnionych do głosowania było 13 160 451 osób, z których wzięło udział w głosowaniu 11 857 986 (90,1%). Głosów ważnych było 11 530 551 (97,2%), a nieważnych – 327 435 (2,8%).
| Tak | Nie | |||
|---|---|---|---|---|
| 1. pytanie | 7 844 522 | 68% | 3 686 029 | 32% |
| 2. pytanie | 8 896 105 | 77,2% | 2 634 446 | 22,8% |
| 3. pytanie | 10 534 697 | 91,4% | 995 854 | 8,6% |
Obwieszczenie nie zawierało żadnych wyników szczegółowych (w obwodach, czy poszczególnych województwach), a cenzura komunistyczna uniemożliwiała publikację takich danych cząstkowych w prasie. Jedynym wyjątkiem były podane przez krakowskie pismo Polskiej Partii Socjalistycznej Naprzód prawdziwe wyniki głosowania w Krakowie, gdzie 84% głosujących odpowiedziało „nie” na pierwsze pytanie referendalne, 67% na drugie a 31% na trzecie[b]. Urzędy wojewódzkie, powiatowe i przewodniczący komisji obwodowych wydali zarządzenie zabraniające członkom komisji podawania do wiadomości publicznej wyników głosowania w obwodach pod groźbą surowych kar[23]. Gdy na posiedzeniu Rady Ministrów 5 lipca 1946 wicepremier Stanisław Mikołajczyk (PSL) protestował przeciw zakazowi cenzuralnemu publikacji wyników referendum w obwodach, wicepremier Władysław Gomułka (PPR) odpowiedział: Leć pan na skargę do Churchilla[24].
Oficjalnie ogłoszone wyniki referendum były fałszywe. Fałszerstwa w trakcie głosowania miały różne formy. Przy głosowaniu aktywnie uczestniczyli funkcjonariusze MBP i MO, którzy obstawiali urny, a następnie wymieniali lub przerabiali głosy w drodze z komisji obwodowych do okręgowych[c]; głosowanie w wojsku odbyło się faktycznie jawnie i na rozkaz. W rzeczywistości poziom poparcia dla opozycji (nie tylko dla PSL, ale też i dla radykalniejszych ugrupowań) był znacznie wyższy. Zasadnicze fałszerstwo wyborcze nastąpiło po głosowaniu poprzez spreparowanie i podmianę protokołów komisji wyborczych na szczeblu centralnym, zgodnie z wynikiem głosowania ustalonym odgórnie przez władze Polskiej Partii Robotniczej w porozumieniu i współpracy z Moskwą, przy udziale funkcjonariuszy sowieckich służb specjalnych, którzy czynnie uczestniczyli w fałszerstwie.
Po referendum
[edytuj | edytuj kod]Wyniki referendum z jednej strony były dużo słabsze niż oczekiwało kierownictwo PPR[4] i pośrednio doprowadziły do tego, że partia ta straciła zainteresowanie walką wyborczą w warunkach demokratycznych. Z drugiej jednak strony pokazały, że PPR w ciągu kilku lat zdołała skłonić do głosowania na siebie ponad 1/4 Polaków. Wprawdzie poparcia uzyskano nie tylko drogą perswazji i stwarzaniem możliwości błyskawicznego awansu dla różnych grup społecznych, ale również środkami przymusu, presji czy nawet terroru i w znacznej mierze dzięki stworzeniu wspólnego bloku z koncesjonowaną PPS, to jednak należy taki wynik uznać za pewien sukces polityczny nowej władzy.
Do wyników referendum odniósł się ówczesny premier Edward Osóbka-Morawski stwierdzając: „Z referendum można wyciągnąć następujące wnioski: że reakcja w Polsce jest bardzo silna, silniejsza od oficjalnego PSL; że za wskazaniami PSL głosowało tylko kilkanaście procent (pozostali 2 lub 3 x „nie”); że za nami jest ca 37 procent głosów, co nie jest tak źle, jeśli zważyć, że kiedy rozpoczynaliśmy stawiać pierwsze kroki, wtedy może mieliśmy ca 5 procent zwolenników świadomych; że sytuacja aprowizacyjna jest fatalna. Wiadomo, że za wszelkie trudności odpowiada zawsze rząd[25]”.
Wyniki referendum podsumowywał krytycznie na posiedzeniu Sekretariatu PPR członek Biura Politycznego odpowiedzialny za kadry partyjne Roman Zambrowski mówiąc: „Przebieg referendum nie był przypadkiem, nie jest przypadkiem takie podejście naszych towarzyszy, żeby broń Boże nie działo się czegoś wbrew czystym zasadom demokracji. Stary komunista czy działacz pepeerowski z czasów okupacji, ci, którzy byli wychowani w duchu walki o dyktaturę proletariatu, mają stosunek do tych spraw bardziej klasowy”[4].
Przeciw fałszerstwom protestowali Stanisław Mikołajczyk oraz przedstawiciele USA i Wielkiej Brytanii.
Doświadczenia z organizacji fałszerstw wyborczych zostały przeanalizowane i wykorzystane przez PPR i podporządkowany tej partii aparat bezpieczeństwa przy fałszowaniu wyborów do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 roku.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W 182 obwodach zamkniętych (głównie wojskowych) głosowało 165 400 osób (1,4% głosujących w kraju). W archiwach wojskowych i Archiwum Akt Nowych dostępne są tylko sfałszowane wyniki głosowania[20].
- ↑ Na pierwsze pytanie w Krakowie odpowiedziało twierdząco 23 162 głosujących, przecząco 110 840, na pytanie drugie twierdząco 43 997 a 99 279 przecząco, na trzecie 102 627 twierdząco, 43 982 przecząco[22].
- ↑ Spośród osób, które osobiście uczestniczyły w tym fałszerstwie, publicznie opisywała te czynności wiele lat później m.in. prof. Maria Turlejska.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Ustawa z dnia 27 kwietnia 1946 r. o głosowaniu ludowym (Dz.U. z 1946 r. nr 15, poz. 104).
- ↑ Ustawa z dnia 28 kwietnia 1946 r. o przeprowadzeniu głosowania ludowego (Dz.U. z 1946 r. nr 15, poz. 105).
- ↑ Czesław Osękowski, Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2000, s. 32, ISBN 83-7059-459-X, OCLC 749329947.
- ↑ a b c Mirosław Szumiło, Roman Zambrowski 1909-1977, Warszawa: IPN, 2014, s. 198–200, ISBN 978-83-7629-621-0, OCLC 890410659.
- ↑ a b Józef Buszko, Węzłowa problematyka polityczna i społeczna Polski Ludowej w latach 1945–1948, [w:] Historia Polski 1864–1948, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978 [dostęp 2022-07-01].
- ↑ Sebastian Drabik, Niby-państwo, niby-władza, „Dziennik Polski”, 10 listopada 2012 [dostęp 2016-06-20] [zarchiwizowane z adresu 2015-03-26].; także w: Sebastian Drabik, Niby-państwo, niby-władza, [w:] Filip Musiał (red.), W pułapce historycznej konieczności, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej--Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2013, s. 33–39, ISBN 978-83-62628-20-9, OCLC 878973955 (pol.).
- ↑ Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1990, s. 239, ISBN 83-85066-09-8, OCLC 834533924.
- ↑ Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki: Podziemie niepodległościowe na Kielecczyźnie wobec referendum 1946. plus.echodnia.eu, 2016-11-09. [dostęp 2023-10-31].
- ↑ Helena Gnatowska, Białostocka wojewódzka organizacja PPR w referendum ludowym i wyborach do Sejmu Ustawodawczego, „Rocznik Białostocki”, 15, 1981, s. 117-140 [dostęp 2021-12-06].
- ↑ Maciej Korkuć, Wybory 1947. Mit założycielski komunizmu Archiwalia IPN.
- ↑ a b Łatyński 2002 ↓, s. 555.
- ↑ Nikita Pietrow, Sztuka wygrywania wyborów, Karta, nr 18, Warszawa 1996, s. 121–124.
- ↑ a b Waldemar Kowalski, Demokracja na sowiecką modłę – wybory do Sejmu z 19 stycznia 1947 roku [online], Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2022-07-01].
- ↑ Piotr Lipiński, Gomułka. Władzy nie oddamy, Wydawnictwo Czarne, 2019, s. 120, ISBN 978-83-8049-905-8.
- ↑ Andrzej Paczkowski, Referendum z 30 czerwca 1946 r. Próba wstępnego bilansu – Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK [online], www.kedyw.info [dostęp 2022-07-01].
- ↑ a b Andrzej Paczkowski, Od sfałszowanego zwycięstwa do prawdziwej klęski. Szkice do portretu PRL, Wydawnictwo Literackie, s. 30, ISBN 83-08-02912-4.
- ↑ Andrzej Paczkowski,Sztuka wygrywania wyborów, Karta, nr 18, Warszawa 1996, s. 131.
- ↑ Andrzej Paczkowski (oprac.), Referendum z 30 czerwca 1946. Przebieg i wyniki. Dokumenty do dziejów PRL, Zeszyt 4. Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1993, s. 159. Na podstawie: Archiwum Akt Nowych, Zbiory B. Bieruta II/29.
- ↑ Łatyński 2002 ↓, s. 555–556.
- ↑ Czesław Osękowski, Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2000, s. 145, ISBN 83-7059-459-X.
- ↑ Ogłoszenie Generalnego Komisarza głosowania ludowego o wyniku głosowania ludowego z dnia 30 czerwca 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 61, poz. 115)
- ↑ Łatyński 2002 ↓, s. 557.
- ↑ Łatyński 2002 ↓, s. 557–559.
- ↑ Andrzej Paczkowski (oprac.), Referendum z 30 czerwca 1946. Przebieg i wyniki. Dokumenty do dziejów PRL, Zeszyt 4. Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1993, s. 14.
- ↑ Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1990, s. 249, ISBN 83-85066-09-8, OCLC 834533924.
Bibliografia, linki
[edytuj | edytuj kod]- Marek Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, wyd. 2, Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, 2002, ISBN 83-7095-056-6.
- Czesław Osękowski, Referendum 30 czerwca 1946 roku w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2000, ISBN 83-7059-459-X.
- Andrzej Paczkowski, Referendum z 30 czerwca 1946 r. Próba wstępnego bilansu – Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK [online], www.kedyw.info [dostęp 2022-07-01].
- Andrzej Chwalba, Referendum ludowe (klęska i sukces komunistów) – Pamięci konspiratorów krakowskiego Kedywu AK [online], www.kedyw.info [dostęp 2022-07-01].
- Krystyna Kersten, Referendum (30 VI 1946) [online], www.kedyw.info [dostęp 2022-07-01].
- Maciej Korkuć, Wybory 1947. Mit założycielski komunizmu [online], Instytut Pamięci Narodowej, 13 kwietnia 2015 [zarchiwizowane z adresu 2015-04-13].
- Interpelacja PSL w sprawie Referendum w województwie krakowskim [online], www.kedyw.info [dostęp 2022-07-01].
- Leo Leszek Kantor, Referendum pod sowieckim nadzorem [online], Uważam Rze, 17 kwietnia 2015 [zarchiwizowane z adresu 2015-04-17].
- Stefan Stępień, Przygotowanie i uchwalenie ustaw w sprawie referendum 1946 roku, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, 1 (11), 1994, s. 151-164 [dostęp 2022-07-01].
- "3 x TAK", czyli wielkie kłamstwo komunistów [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2022-07-01].
