Mateusz Pretoriusz

Mateusz Pretoriusz
Matthäus Prätorius
	prezbiter
	; strona tytułowa książki Trąba Pokoju o zjednoczeniu Kościoła
Kraj działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	1635 ; Kłajpeda
Data i miejsce śmierci	3 października 1704 ; Wejherowo
	Proboszcz ewangelicki w Niebudziu
Okres sprawowania	1664-1685
	Proboszcz katolicki w Wejherowie
Okres sprawowania	1687-1704
Wyznanie	luteranizm, katolicyzm
Kościół	ewangelicki, katolicki
Ordynacja	1661
Prezbiterat	1685
	Multimedia w Wikimedia Commons

Mateusz Pretoriusz (Matthäus Prätorius, Matthaeus Praetorius, ur. w 1635 w Kłajpedzie, zm. 3 października 1704 w Wejherowie) – prusko-polski duchowny ewangelicki i katolicki, historyk, etnograf, poeta i teolog nawołujący do ekumenizmu.

Życie

Mateusz Pretoriusz urodził się w 1635 roku w Kłajpedzie, był synem Krzysztofa, tamtejszego ministra luterańskiego. Studiował filozofię na Uniwersytecie Królewieckim, gdzie uzyskał tytuł magistra, oraz teologię na Uniwersytecie w Rostocku. W latach 1661–1665 był adiunktem litewskiej parafii ewangelickiej w Kłajpedzie, a następnie, do roku 1685 proboszczem ewangelickiej parafii we wsi Niebudzie (niem. Niebudszen) koło Wystruci^[1].

W okresie pobytu na Małej Litwie badał tamtejszą historię, kulturę i język. Wraz z historykiem Krzysztofem Hartknochem odbył wyprawę naukową do Sambii, badając kulturę Prusów^[2].

W 1681 roku nawiązał kontakty z Joachimem Pastoriusem, a rok później z jezuitami. W 1684 roku przebywał w Opactwie Cystersów w Oliwie. Po roku przeszedł na katolicyzm i przyjął tam sakrament święceń. W 1685 roku otrzymał też tytuł historiografa i sekretarza króla Jana III Sobieskiego^[1]. Następnie został proboszczem w Brodnicy, potem w Starogardzie Gdańskim, a od 1687 roku ostatecznie w parafii Świętej Trójcy w Wejherowie^[3]. Zmarł w 1704 roku Wejherowie^[1].

Twórczość

Mateusz Pretoriusz jest autorem 18 prac z zakresu historii i etnografii Prus Książęcych oraz języka i historii Prusów. Jednak najbardziej obszerna z nich, Deliciae Prussicae oder Preussische Schaubühne, ukazała się dopiero w 1871 w skrócie, a w pełnej wersji w języku niemieckim w 1999 roku oraz w tłumaczeniu litewskim w 4 tomach w latach 1999–2011^[4]. Dwie opublikowane książki historyczne zadedykował Janowi III Sobieskiemu: Orbis Gothicus i Mars Gothicus^[1]. Część artykułów opublikowały czasopisma Acta Borrusica i Erleutertes Preußen. Ludy bałtyjskie wywodził od Gotów^[5]. Twierdził też, że Waregowie, którzy podbili Ruś Kijowską, pochodzili od Prusów, co uzasadnia późniejsze utożsamienie Litwy i Rusi^[6].

Jako poeta manifestował wiernopoddańcze uczucia wobec Polski i króla. Napisał kilka panegiryków na cześć Jana III Sobieskiego, m.in. Regium Scutum i Classicum Triuphale. Z okazji ślubu królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego z Jadwigą Elżbietą Amalią von Pfalz-Neuburg w 1691 roku stworzył poemat panegiryczny Aplausus Sarmatiae in Nuptiis Principis Jacobi Ludovici, opublikowany w Gdańsku. Opisuje w nim przede wszystkim radość, jaka zapanowała z tej okazji wśród mieszkańców Rzeczypospolitej, stwierdzając: Cała Sarmacja się raduje^[7]^[8].

W 1682 roku napisał traktat teologiczny Tuba Pacis ad Universas Dissidentes in Occidente Ecclesias seu Discursus Theologicus De Unione Ecclesiarum Romanae & Protestantium, w którym nawoływał do pokojowego pojednania między katolikami i protestantami w Pełnym Kościele Jezusa Chrystusa. Tekst wysłał do luterańskiego teologa Melchiora Zeidlera (1630–1686), dla uzyskania recenzji, lecz ten odesłał go po dwóch latach, z opinią negatywną^[2]. Pretoriusz opublikował książkę dopiero w 1685 roku^[9], bezpośrednio po swym przejściu na katolicyzm, dedykując ją papieżowi Innocentemu XI, cesarzowi Leopoldowi I, królowi Janowi III Sobieskiemu i władcom protestanckim Anglii, Szwecji i Danii. Praca odbiła się szerokim echem w Europie, wywołując liczne polemiki z obu stron. Uznana za irenistyczną, w 1687 roku została umieszczona w Indeksie ksiąg zakazanych. Ponownie wydana w 1711 i 1820 roku^[2].

Zobacz też

Joachim Pastorius

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Słownik biograficzny Warmii ↓, s. 91.
↑ ^a ^b ^c Allgemeine Deutsche Biographie ↓, s. 529.
↑ Poprzedni proboszczowie. Parafia p.w. Trójcy Świętej w Wejherowie. [dostęp 2019-01-10].
↑ Matas Pretorijus: Prūsijos įdomybės, arba Prūsijos regykla. Vilnius: 1999 (t.1); 2004 (t. 2); 2006 (t. 3); 2011 (t. 4). ISBN 9986-776-82-1.
↑ Józef Andrzej Załuski: Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących. przypisy: Józef Epifani Minasowicz. Kraków: Józef Czech, 1832, s. 93.
↑ Adam Naruszewicz: Historya narodu polskiego, Tom 1. Warszawa: 1824, s. 206.
↑ Zaślubiny królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego z księżniczką neuburską Jadwigą Elżbietą. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. [dostęp 2019-01-10].
↑ Michał Hieronim Juszyński: Dykcyonarz poetów polskich, Tom 2 [hasło: Pretoriusz Mateusz]. Kraków: 1820, s. 87.
↑ Matthaeus Praetorius: Tuba Pacis ad Universas Dissidentes in Occidente Ecclesias seu Discursus Theologicus De Unione Ecclesiarum Romanae & Protestantium: Necnon Amica Compositione Controversiarum Fidei Inter hosce Coetus, In Dei O. M. quam maximam Gloriam, Universae Jesu Christi Ecclesiae bono exhibitus. Kolonia: 1685.

Bibliografia

Tadeusz Oracki: Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku. L-Ż. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 1988. ISSN 0239—7854.
Allgemeine Deutsche Biographie, herausgegeben von der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Band 26. autor biogramu: Franz Heinrich Reusch. Leipzig: Duncker & Humblot, 1888.

Linki zewnętrzne

Publikacje Mateusza Pretoriusza w bibliotece Polona
Matthaeus Praetorius, Tuba Pacis, Coloniae 1685
Matthaeus Praetorius, Orbis Gothicus, Monasterii Olivensis 1688

[CITEREFSłownik_biograficzny_Warmii91-1] Słownik biograficzny Warmii ↓, s. 91.

[CITEREFAllgemeine_Deutsche_Biographie529-2] Allgemeine Deutsche Biographie ↓, s. 529.

[3] Poprzedni proboszczowie. Parafia p.w. Trójcy Świętej w Wejherowie. [dostęp 2019-01-10].

[4] Matas Pretorijus: Prūsijos įdomybės, arba Prūsijos regykla. Vilnius: 1999 (t.1); 2004 (t. 2); 2006 (t. 3); 2011 (t. 4). ISBN 9986-776-82-1.

[5] Józef Andrzej Załuski: Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących. przypisy: Józef Epifani Minasowicz. Kraków: Józef Czech, 1832, s. 93.

[6] Adam Naruszewicz: Historya narodu polskiego, Tom 1. Warszawa: 1824, s. 206.

[7] Zaślubiny królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego z księżniczką neuburską Jadwigą Elżbietą. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. [dostęp 2019-01-10].

[8] Michał Hieronim Juszyński: Dykcyonarz poetów polskich, Tom 2 [hasło: Pretoriusz Mateusz]. Kraków: 1820, s. 87.

[9] Matthaeus Praetorius: Tuba Pacis ad Universas Dissidentes in Occidente Ecclesias seu Discursus Theologicus De Unione Ecclesiarum Romanae & Protestantium: Necnon Amica Compositione Controversiarum Fidei Inter hosce Coetus, In Dei O. M. quam maximam Gloriam, Universae Jesu Christi Ecclesiae bono exhibitus. Kolonia: 1685.

[1]