Kotawiec

Kotawiec
	Chlorocebus
	J.E. Gray, 1870
	; Kotawiec jasnonogi (Ch. sabaeus)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy wąskonose
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	koczkodany
Plemię	Cercopithecini
Rodzaj	kotawiec
	Typ nomenklatoryczny
	Simia sabaea Linnaeus, 1766
Synonimy
	Cercopithecus Erxleben, 1777; Callithrix Reichenbach, 1862; Cynocebus J.E. Gray, 1870;
	Cercopithecus Erxleben, 1777; Callithrix Reichenbach, 1862; Cynocebus J.E. Gray, 1870;
Gatunki
	8 gatunków (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście
	8 gatunków (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kotawiec^[5] (Chlorocebus) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae).

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Afryce^[6]^[7]^[8].

Badania

Kotawce są ważnym modelem w badaniach AIDS, procesów neurodegeneracyjnych, neurobehawioru, metabolizmu, otyłości i reakcji na stres psychologiczny^[9]. Genom kotawca został zsekwencjonowany^[10] i sekwencja referencyjna genomu kotawca jest dostępna poprzez przeglądarki genomowe NCBI Chlorocebus_sabeus 1.1 i Ensembl Vervet-AGM (Chlorocebus sabaeus).

Badania genomów kotawców w Afryce i na karaibskich wyspach St. Kitts, Nevis i Barbados wykazały, że karaibskie kotawce wywodzą się z Afryki Zachodniej. Pokazały również, że genom kotawców został silnie ukształtowany przez selekcję naturalną, w szczególności przez wirusy, w tym małpi wirus braku odporności SIV (ang. simian immunodeficiency virus) spokrewniony z HIV wywołującym AIDS u człowieka^[11].

Badania ekosystemu jelit i genitaliów w naturalnych populacjach kotawców w Afryce wykazały szereg zmian dokujących się w składzie mikrobiomu gospodarza w wyniku naturalnej infekcji SIV. Reakcja mikrobiomu gospodarza na infekcję wirusem różni się u kotawców zainfekowanych SIV i ludzi z infekcją HIV. W mikrobiomie jelitowym małp zainfekowanych wirusem SIV zaobserwowano zwiększone zróżnicowanie mikrobiologiczne, zmianę składu mikrobiomu (wzrost ilości Succinivibrio, spadek ilości Veillonella), spadek liczby genów bakteryjnych działających w szlakach komórkowych związanych z infekcją patogennymi mikrobami oraz częściową odwracalność zmian mikrobiomu zachodzących we wczesnej fazie infekcji podczas późniejszej infekcji chronicznej^[12].

Kotawiec jest również modelem do poznawania naturalnych mechanizmów rozwojowych^[13] począwszy od okresu prenatalnego^[14]. W mózgu i szeregu tkanek obwodowych kotawca zbadano regulację genów w trakcie rozwoju osobniczego u obu płci i zidentyfikowano genetyczne regulatory ekspresji genów w tkankach^[13].

Badania wpływu na zdrowie kotawców stresu związanego z relokacją i izolacją społeczną wykazały, że stres psychologiczny prowadzi do supresji układu odpornościowego i zaburza aktywność genów związanych z chorobami przewlekłymi i odpornością^[15].

Morfologia

Długość ciała (bez ogona) samic 30–62 cm, samców 34–83 cm, długość ogona samic 35–66 cm, samców 45–76 cm; masa ciała samic 1,5–4,9 kg, samców 3–6,4 kg^[8]^[16].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1870 roku angielski zoolog John Edward Gray w katalogu swojego autorstwa poświęconym spisowi katalogowemu małp, lemurów i nietoperzy owocożernych znajdujących się w zbiorach Muzeum Brytyjskiego^[17]. Gray wymienił kilka gatunków – Simia rubra J.F. Gmelin, 1788 (= Simia patas von Schreber, 1775), Simia pygerythra F. Cuvier, 1821, Cercopithecus rufo-viridis^[c] I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843, Simia sabaea Linnaeus, 1766 i Chlorocebus engythithea J.E. Gray, 1871 (= Simia aethiops Linnaeus, 1758) – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Simia sabaea Linnaeus, 1766^[18].

Etymologia

Cercopithecus: gr. κερκοπίθηκος kerkopithēkos ‘małpa z długim ogonem’, od gr. κερκος kerkos ‘ogon’; πιθηκος pithēkos ‘małpa’^[19]. Gatunek typowy: Erxleben wymienił kilkanaście gatunków – Simia maura von Schreber, 1774 (nomen dubium), Simia faunus Linnaeus, 1758 (nomen dubium), Simia cephus Linnaeus, 1758, Simia petaurista von Schreber, 1774, Simia diana Linnaeus, 1758, Simia roloway von Schreber, 1774, Simia mona von Schreber, 1774, Simia nictitans Linnaeus, 1766, Simia aethiops Linnaeus, 1758, Simia sabaea Linnaeus, 1766, Simia patas von Schreber, 1774, Simia talapoin von Schreber, 1774, Simia aygula Linnaeus, 1758 (= Simia fascicularis Raffles, 1821), Simia silenus Linnaeus, 1758, Simia sinica Linnaeus, 1771, Simia cynocephalus Linnaeus, 1766, Simia hamadryas Linnaeus, 1758, Simia nemaeus Linnaeus, 1771, Cercopithecus vetulus Erxleben, 1777, Cercopithecus senex Erxleben, 1777 (= Cercopithecus vetulus Erxleben, 1777), Cercopithecus veter Erxleben, 1777 (= Simia silenus Linnaeus, 1758) oraz Cercopithecus Cynomolgus Erxleben, 1777 (= Simia hamadryas Linnaeus, 1758) – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Simia sabaea Linnaeus, 1766^[18].
Callithrix: gr. καλλιθριξ kallithrix ‘piękne włosy’, od καλλος kallos ‘piękno’, od καλος kalos ‘piękny’; θριξ thrix, τριχος trikhos ‘włosy’^[20]. Gatunek typowy: Reichenbach wymienił kilka gatunków – Cercopithecus griseo-viridis Desmarest, 1821 (= Chlorocebus aethiops Linnaeus, 1758), Simia cynosuros Scopoli, 1786, Cercopithecus tephrops Bennett, 1833 (= Simia cynosuros Scopoli, 1786), Simia Pygerythra F. Cuvier, 1821, Cercopithecus lalandii I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843 (= Simia Pygerythra F. Cuvier, 1821), Cercopithecus rufo-viridis^[c] I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1843, Cercopithecus circumcinctus Reichenbach, 1862 (= Simia Pygerythra F. Cuvier, 1821), Cercopithecus flavidus W. Peters, 1851 (= Simia Pygerythra F. Cuvier, 1821), Simia sabaea Linnaeus, 1766, Cercopithecus callitrichus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1851 (= Simia sabaea Linnaeus, 1766), Cercopithecus Werneri I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1851 (= Simia sabaea Linnaeus, 1766), Simia patas von Schreber, 1774, Cercopithecus poliophaeus Reichenbach, 1862, Cercopithecus pyrrhonotus Hemprich & Ehrenberg, 1829 (= Simia patas von Schreber, 1774), Simia rubra J.F. Gmelin, 1788 (= Simia patas von Schreber, 1774) i Cercopithecus ochraceus W. Peters, 1851 (= Simia cynocephalus Linnaeus, 1766) – z których gatunkiem typowym jest (późniejsze oznaczenie) Cercopithecus callitrichus I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1851 (= Simia sabaea Linnaeus, 1766)^[18].
Chlorocebus: gr. χλωρος khlōros ‘bladozielony, żółty’; κηβος kēbos ‘długoogoniasta małpa’^[21].
Cynocebus: gr. κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’; κηβος kēbos ‘długoogoniasta małpa’^[22]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Cercopithecus cynosurus Scopoli, 1786.

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki^[23]^[16]^[6]:

Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa^[5]	Podgatunki^[8]^[6]^[16]	Rozmieszczenie geograficzne^[8]^[6]^[16]	Podstawowe wymiary^[8]^[16]^[d]	Status IUCN^[24]
Chlorocebus aethiops	(Linnaeus, 1758)	kotawiec zielonosiwy	gatunek monotypowy	na wschód od Nilu Białego w południowo-wschodnim Sudanie, wschodnim Sudanie Południowym, Erytrei, Etiopii (na południe od rzeki Omo, na wschód od Wielkich Rowów Afrykańskich) i Dżibuti; prawdopodobnie południowy Egipt	DC: 30–60 cm DO: 41–76 cm MC: 1,5–6,4 kg	LC
Chlorocebus tantalus	(Ogilby, 1841)	kotawiec piekielny	3 podgatunki	Czarna Afryka od wschodniej Burkiny Faso i Ghany (na wschód od rzeki Wolta) do zachodniej Somalii (na zachód od Nilu Białego), Sudanu Południowego (od Dżabal Marra na południe do gór Imatong) i Ugandy	DC: 30–83 cm DO: 41–66 cm MC: 3–6,4 kg	LC
Chlorocebus sabaeus	(Linnaeus, 1766)	kotawiec jasnonogi	gatunek monotypowy	Senegal i Gwinea Bissau (z archipelagiem Bijagós) na wschód do Ghany (tuż na zachód od rzeki Wolta); prawdopodobnie południowa Mauretania; wprowadzony do Wybrzeża Kości Słoniowej i Indii Zachodnich	DC: 30–60 cm DO: 41–76 cm MC: 1,5–6,4 kg	LC
Chlorocebus cynosuros	(Scopoli, 1786)	kotawiec nadrzewny	gatunek monotypowy	południowy Gabon, południowe Kongo, południowa Demokratyczna Republika Konga, Angola, Zimbabwe (na zachód od doliny rzeki Luangwa), północna Namibia i północna Botswana	DC: 30–65 cm DO: 35–76 cm MC: 1,5–6,4 kg	LC
Chlorocebus pygerythrus	(F. Cuvier, 1821)	kotawiec sawannowy	5 podgatunków	południowa Etiopia (na wschód od Wielkich Rowów Afrykańskich), południowa Somalia, Kenia (włącznie z archipelagiem Lamu), wschodnia i południowo-zachodnia Uganda, Rwanda, Burundi, Tanzania (z wyspami Pemba i Mafia), Zambia (na wschód od doliny rzeki Luangwa), Malawi, Mozambik, Zimbabwe, Namibia, wschodnia Botswana, Eswatini, Lesotho oraz znaczna część Południowej Afryki	DC: 30–70 cm DO: 41–76 cm MC: 1,5–6,4 kg	LC
Chlorocebus djamdjamensis	(Neumann, 1902)	kotawiec górski	2 podgatunki	Etiopia (fragmenty lasu w Sidama, góry Bale, na wschód od jezior Abijatta, Shala i Ziway w etiopskiej części Wielkich Rowów Afrykańskich)	DC: 30–60 cm DO: 41–76 cm MC: 1,5–6,4 kg	VU
Chlorocebus dryas	(E. Schwarz, 1932)	koczkodan leśny	gatunek monotypowy	Demokratyczna Republika Konga (Kotlina Konga w rezerwacie Bonobo Kokolopori i Parku Narodowym Lomami; dokładne granice zasięgu niepewne)	DC: 35–38 cm DO: około 50 cm^[e] MC: 2,3–3 kg	EN

Kategorie IUCN: LC – gatunek najmniejszej troski, VU – gatunek narażony, EN – gatunek zagrożony.

Opisano również gatunek wymarły z wczesnego plejstocenu dzisiejszej Tanzanii^[25]:

Chlorocebus ngedere Arenson, Harrison, Sargis, Taboada & Gilbert, 2022

Uwagi

↑ Młodszy homonim Cercopithecus Linnaeus, 1758.
↑ Młodszy homonim Callithrix Erxleben, 1777.
↑ ^a ^b Podgatunek Chlorocebus pygerythrus.
↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała
↑ Wymiar dla samicy.

Przypisy

↑ Gray 1870 ↓, s. 5, 24.
↑ J.Ch.P. Erxleben: Systema regni animalis per classes, ordines, genera, species, varietates: cum synonymia et historia animalium: Classis I. Mammalia. Lipsiae: Impensis Weygandianis, 1777, s. 22. (łac.).
↑ H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 21. (niem.).
↑ Gray 1870 ↓, s. 26.
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 46. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 232–234. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Chlorocebus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 672–674, 679. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ A.J.A.J. Jasinska A.J.A.J. i inni, Systems biology of the vervet monkey, „ILAR journal”, 54 (2), 2013, s. 122–143, DOI: 10.1093/ilar/ilt049, ISSN 1930-6180, PMID: 24174437, PMCID: PMC3814400 .
↑ W.C.W.C. Warren W.C.W.C. i inni, The genome of the vervet (Chlorocebus aethiops sabaeus), „Genome Research”, 25 (12), 2015, s. 1921–1933, DOI: 10.1101/gr.192922.115, ISSN 1549-5469, PMID: 26377836, PMCID: PMC4665013 .
↑ H.H. Svardal H.H. i inni, Ancient hybridization and strong adaptation to viruses across African vervet monkey populations, „Nature Genetics”, 49 (12), 2017, s. 1705–1713, DOI: 10.1038/ng.3980, ISSN 1546-1718, PMID: 29083404, PMCID: PMC5709169 .
↑ A.J.A.J. Jasinska A.J.A.J. i inni, Shifts in microbial diversity, composition, and functionality in the gut and genital microbiome during a natural SIV infection in vervet monkeys, „Microbiome”, 8 (1), 2020, s. 154, DOI: 10.1186/s40168-020-00928-4, ISSN 2049-2618 .
↑ ^a ^b A.J.A.J. Jasinska A.J.A.J. i inni, Genetic variation and gene expression across multiple tissues and developmental stages in a non-human primate, „bioRxiv”, 2016, DOI: 10.1101/092874 .
↑ Anna JA.J. Jasinska Anna JA.J. i inni, Transcriptomic Analysis of Cell-free Fetal RNA in the Amniotic Fluid of Vervet Monkeys (Chlorocebus sabaeus), „Comparative Medicine”, 70 (1), 2020, s. 67–74, DOI: 10.30802/aalas-cm-19-000037, ISSN 1532-0820 .
↑ Anna J.A.J. Jasinska Anna J.A.J. i inni, Immunosuppressive effect and global dysregulation of blood transcriptome in response to psychosocial stress in vervet monkeys (Chlorocebus sabaeus), „Scientific Reports”, 10 (1), 2020, DOI: 10.1038/s41598-020-59934-z, ISSN 2045-2322 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 151–152. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ Gray 1870 ↓, s. 5.
↑ ^a ^b ^c R.I. Pocock. A monographic revision of monkeys of the genus Cercopithecus. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1907 (3), s. 678, 1907. (ang.).
↑ Palmer 1904 ↓, s. 172.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 152.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 184.
↑ Palmer 1904 ↓, s. 210.
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).
↑ wynik wyszukiwania: Chlorocebus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).
↑ J.L. Arenson, T. Harrison, E.J. Sargis, H.G. Taboada & Ch.C. Gilbert. A new species of fossil guenon (Cercopithecini, Cercopithecidae) from the Early Pleistocene Lower Ngaloba Beds, Laetoli, Tanzania. „Journal of Human Evolution”. 163, s. 103136 (6), 2022. DOI: 10.1016/j.jhevol.2021.103136. (ang.).

Bibliografia

J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 1–137. (ang.).
T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).

[2] Młodszy homonim Cercopithecus Linnaeus, 1758.

[4] Młodszy homonim Callithrix Erxleben, 1777.

[pod-20] Podgatunek Chlorocebus pygerythrus.

[27] DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

[29] Wymiar dla samicy.

[CITEREFGray1870[https://biodiversitylibrary.org/item/38172#page/21/mode/1up_5],_[https://www.biodiversitylibrary.org/page/9994518_24]-1] Gray 1870 ↓, s. 5, 24.

[erx-3] J.Ch.P. Erxleben: Systema regni animalis per classes, ordines, genera, species, varietates: cum synonymia et historia animalium: Classis I. Mammalia. Lipsiae: Impensis Weygandianis, 1777, s. 22. (łac.).

[Reichenbach-5] H.G.L. Reichenbach: Die vollständigste Naturgeschichte der Affen. Dresden und Leipzig: Expedition der vollstèandigsten Naturgeschichte, 1862, s. 21. (niem.).

[CITEREFGray1870[https://biodiversitylibrary.org/item/38172#page/42/mode/1up_26]-6] Gray 1870 ↓, s. 26.

[Cichocki&inni-7] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 46. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-8] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 232–234. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Wilson&Reeder-9] D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Chlorocebus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].

[Zinner&inni-10] D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 672–674, 679. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[11] A.J.A.J. Jasinska A.J.A.J. i inni, Systems biology of the vervet monkey, „ILAR journal”, 54 (2), 2013, s. 122–143, DOI: 10.1093/ilar/ilt049, ISSN 1930-6180, PMID: 24174437, PMCID: PMC3814400 .

[12] W.C.W.C. Warren W.C.W.C. i inni, The genome of the vervet (Chlorocebus aethiops sabaeus), „Genome Research”, 25 (12), 2015, s. 1921–1933, DOI: 10.1101/gr.192922.115, ISSN 1549-5469, PMID: 26377836, PMCID: PMC4665013 .

[13] H.H. Svardal H.H. i inni, Ancient hybridization and strong adaptation to viruses across African vervet monkey populations, „Nature Genetics”, 49 (12), 2017, s. 1705–1713, DOI: 10.1038/ng.3980, ISSN 1546-1718, PMID: 29083404, PMCID: PMC5709169 .

[14] A.J.A.J. Jasinska A.J.A.J. i inni, Shifts in microbial diversity, composition, and functionality in the gut and genital microbiome during a natural SIV infection in vervet monkeys, „Microbiome”, 8 (1), 2020, s. 154, DOI: 10.1186/s40168-020-00928-4, ISSN 2049-2618 .

[doi10.1101/092874-15] A.J.A.J. Jasinska A.J.A.J. i inni, Genetic variation and gene expression across multiple tissues and developmental stages in a non-human primate, „bioRxiv”, 2016, DOI: 10.1101/092874 .

[16] Anna JA.J. Jasinska Anna JA.J. i inni, Transcriptomic Analysis of Cell-free Fetal RNA in the Amniotic Fluid of Vervet Monkeys (Chlorocebus sabaeus), „Comparative Medicine”, 70 (1), 2020, s. 67–74, DOI: 10.30802/aalas-cm-19-000037, ISSN 1532-0820 .

[17] Anna J.A.J. Jasinska Anna J.A.J. i inni, Immunosuppressive effect and global dysregulation of blood transcriptome in response to psychosocial stress in vervet monkeys (Chlorocebus sabaeus), „Scientific Reports”, 10 (1), 2020, DOI: 10.1038/s41598-020-59934-z, ISSN 2045-2322 .

[amw-18] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 151–152. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[CITEREFGray1870[https://biodiversitylibrary.org/item/38172#page/21/mode/1up_5]-19] Gray 1870 ↓, s. 5.

[poc-21] R.I. Pocock. A monographic revision of monkeys of the genus Cercopithecus. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1907 (3), s. 678, 1907. (ang.).

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655328_172]-22] Palmer 1904 ↓, s. 172.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655308_152]-23] Palmer 1904 ↓, s. 152.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655340_184]-24] Palmer 1904 ↓, s. 184.

[CITEREFPalmer1904[https://www.biodiversitylibrary.org/page/45655366_210]-25] Palmer 1904 ↓, s. 210.

[mdd-26] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).

[28] wynik wyszukiwania: Chlorocebus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).

[are&inni-30] J.L. Arenson, T. Harrison, E.J. Sargis, H.G. Taboada & Ch.C. Gilbert. A new species of fossil guenon (Cercopithecini, Cercopithecidae) from the Early Pleistocene Lower Ngaloba Beds, Laetoli, Tanzania. „Journal of Human Evolution”. 163, s. 103136 (6), 2022. DOI: 10.1016/j.jhevol.2021.103136. (ang.).

[1]