Kapustowate

Kapustowate

Kapusta polna i gorczyca polna
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Nazwa systematyczna
Brassicaceae Burnett Outl. Bot.: 854, 1093, 1123. Jun 1835, nom. cons.
Synonimy
Cruciferae Juss.
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Kapustowate, krzyżowe (Brassicaceae Burnett, Cruciferae Juss.^[3]) – rodzina roślin zielnych, rzadziej drzew i krzewów, należąca do rzędu kapustowców (Brassicales). Liczy 343^[4]–353^[2] rodzaje i około 3630^[4]–4010^[2] gatunków. Występują one na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy, brak ich też w zwartych obszarach występowania nizinnych lasów równikowych^[2]. Bardzo wielu przedstawicieli występuje na obszarach pod wpływem klimatu umiarkowanego i arktycznego, także na obszarach górskich. Obszarami o największym zróżnicowaniu tych krzyżowych jest południowo-zachodnia Azja, basen Morza Śródziemnego i zachodnia część Ameryki Północnej^[4]. Na terenie Polski występuje ponad 100 gatunków z tej rodziny^[5].

Wiele roślin kapustowatych ma duże znaczenie użytkowe. Do popularnych warzyw należą różnorodne odmiany uprawne kapusty warzywnej, właściwej i rzepaku, bardziej regionalnie popularne są: kapusta abisyńska, sitowata i modrak morski. W postaci liści dodawanych do sałatek spożywane są: rokietta siewna, dwurząd rokiettowaty, rukiew wodna. Spożywane są także młode liście pieprzycy siewnej (rzeżuchy) i gorczycznika wiosennego. Jako przyprawy używa się korzenia chrzanu pospolitego i chrzanu japońskiego. Z nasion gorczycy białej i innych zawierających olejek gorczyczny wytwarza się musztardy. Kapusta rzepak jest ważną rośliną pastewną i oleistą. Bardzo liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne. Rzodkiewnik pospolity jest w botanice (m.in. genetyce roślin) gatunkiem modelowym^[4].

Pokrój

Rośliny zielne – jednoroczne, dwuletnie, byliny, rzadko półkrzewy, krzewy, niewielkie drzewa i pnącza (np. rodzaje Cremolobus, Heliophila)^[4].

Liście

Skrętoległe, rzadko naprzeciwległe i okółkowe, często skupione w przyziemną rozetę liściową^[4]. Liście w rozecie zwykle są pozbawione przylistków, są owłosione i mają zwykle pierzasto podzieloną (także trójlistkową, dłoniasto złożoną, podwójnie pierzasto podzieloną^[4]), często też lirowatą blaszkę. Liście łodygowe są naprzemianległe^[6], częściej mają blaszkę niepodzieloną. Liście zwykle są ogonkowe, ale także siedzące, w tym także obejmujące łodygę. Blaszka może być całobrzega lub w bardzo różny sposób ząbkowana, karbowana, wcinana lub podzielona^[4].

Kwiaty

Wyrastają zebrane w szczytowych gronach, czasem w baldachogronach i wiechach, zdarzają się i kwiaty rozwijające się pojedynczo na szypułkach wyrastających z kątów liści zebranych w rozety przyziemne^[4]. W obrębie kwiatostanów brak przysadek i przykwiatków^[6]. Kwiaty promieniste, rzadko nieco grzbieciste, czterokrotne. Cztery działki kielicha wyrastają w dwóch parach po dwie i u nasady u wielu przedstawicieli są rozdęte. Wolne płatki korony są cztery, także w dwóch parach po dwa, często z wyraźnym paznokciem, rzadko szczątkowe lub nieobecne^[4]. Płatki korony ułożone są nakrzyżlegle względem działek kielicha i stąd pochodzi jedna z nazw rodziny – krzyżowe^[6]. Pręcików jest 6 (rzadko inna liczba od 2 do 24), w trzech okółkach po dwa, czterosilnych – zewnętrzna para jest krótsza od dwóch par wewnętrznych (rzadko pręciki są równe lub każda para ma inną długość). Nitki pręcików są wolne, rzadko jednak łączą się, są oskrzydlone lub ząbkowane. Pylniki otwierają się do wnętrza podłużnymi pęknięciami^[4]. U podstawy pręcików znajdują się różnie wykształcone, zielone miodniki^[6]. Zalążnia siedząca, górna, zbudowana z dwóch owocolistków, z których każdy tworzy własną komorę, oddzielone fałszywą przegrodą^[4]. Zwykle liczne zalążki rozmieszczone są w komorach brzeżnie^[6]. Szyjka słupka pojedyncza, zwieńczona znamieniem główkowatym, stożkowatym, niepodzielonym lub rozwidlonym, rzadko słupek przedłużony jest przez kolce^[4].

Owoce

Długa wielonasienna łuszczyna lub krótka łuszczynka otwierające się dwuklapowo, z zachowaną przynajmniej w okresie ich dojrzewania fałszywą przegrodą^[6]. Rzadziej spotykane są owoce wielokrotne dzielące się poprzecznie lub łuszczynki jednonasienne^[6].

Rośliny siedlisk lądowych, choć występują tu także rośliny rosnące w wodzie, przynajmniej częściowo zanurzone^[4]. Większość przedstawicieli przystosowanych jest do siedlisk suchych oraz siedlisk zimnych – arktycznych i górskich^[6]. Do rodziny tej należy rekordzista jeśli idzie o wysokość występowania rośliny naczyniowej – gatunek Solms-laubachia himalayensis stwierdzony został na wysokości 7756 m n.p.m. w Himalajach^[4]. Wiele gatunków z tej rodziny to chwasty związane z siedliskami segetalnymi (uprawami) oraz ruderalnymi^[6].

Bardzo ważna rodzina z punktu widzenia gospodarki człowieka. Zawiera wiele gatunków mających znaczenie w rolnictwie (rośliny olejodajne i paszowe), ogrodnictwie (warzywa), jak i ważne gatunki zielarskie. Do popularnych warzyw należą różnorodne odmiany uprawne kapusty warzywnej, właściwej i rzepaku, bardziej regionalnie popularne są: kapusta abisyńska, sitowata i modrak morski. W postaci liści dodawanych do sałatek spożywane są: rokietta siewna, dwurząd rokiettowaty, rukiew wodna. Dawniej lub lokalnie w tej roli wykorzystywano lub wykorzystuje się także: pieprzycę szerokolistną (Starożytna Grecja), Lepidium meyenii (Andy, Chiny), rukiewnika wschodniego (także roślina pastewna), warzuchę lekarską i czosnaczka pospolitego. Spożywane są także młode liście pieprzycy siewnej (rzeżuchy) i gorczycznika wiosennego. Jako przyprawy używa się korzenia chrzanu pospolitego i chrzanu japońskiego. Z nasion gorczycy białej i innych zawierających olejek gorczyczny (takich jak kapusta sitowata i czarna, dawniej także stulicha psia) wytwarza się musztardy. Nasion pieprzycznika przydrożnego używano jako substytutu pieprzu^[4].

• 
  Rzodkiew zwyczajna
• 
  Kalarepa
• 
  Kalafior
• 
  Kapusta włoska
• 
  Kapusta głowiasta

Kapusta rzepak jest ważną rośliną pastewną i oleistą. Do roślin oleistych należą także: lnicznik siewny (poza tym roślina włóknodajna), Descurainia pinnata i Physaria fendleri. Z fermentowanych liści urzetu barwierskiego pozyskiwano niebieski barwnik^[4].

Bardzo liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne. W ogrodach w strefie klimatu umiarkowanego uprawiane są rośliny z rodzajów: skrzydlinka Aethionema, smagliczka Alyssum, gęsiówka Arabis, żagwin Aubrieta, rzeżucha Cardamine, warzucha Cochlearia, głodek Draba, pszonak Erysimum, Fibigia, Heliophila, wieczornik Hesperis, Hornungia, urzet Iberis, lobularia Lobularia, miesiącznica Lunaria, malkolmia Malcolmia, lewkonia Matthiola, Moricandia, Parrya i Schizopetalon^[4].

• 
  Lak pospolity
• 
  Wieczornik damski
• 
  Żagwin ogrodowy
• 
  Lobularia nadmorska
• 
  Lewkonia długopłatkowa

Rzodkiewnik pospolity jest w botanice (m.in. genetyce roślin) gatunkiem modelowym^[4].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina siostrzana w stosunku do Cleomaceae w obrębie rzędu kapustowców. Jej początki łączone są z przejściem eocenu w oligocen tj. z przełączeniem warunków klimatycznych Ziemi z „cieplarnianych” na „zamrażarkowe” (zob. epizod Azolla). Nastąpiło wówczas istotne ograniczenie areału formacji leśnych w strefach tropikalnych i umiarkowanych oraz zwiększenie się udziału formacji trawiastych i pustynnych, tj. siedlisk typowych dla roślin krzyżowych. Powstanie ich grupy pnia datowane jest na późny eocen – ok. 38,8 miliona lat temu – wówczas żył ostatni wspólny przodek kapustowatych i Cleomaceae. Wcześniej obie te rodziny oddzieliły się od kaparowatych Capparidaceae ok. 43,2 miliona lat temu. Ostatni wspólny przodek grupy koronnej rodziny żył w późnym oligocenie 24,5 miliona lat temu. Oddzielenie bazalnego plemienia Aethionemeae i 5 wielkich grup (kladów) w obrębie rodziny nastąpiło do ok. 21,2–19,8 miliona lat temu^[7].

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina (Frohne & U. Jensen ex Reveal), klasa Rosopsida (Batsch), podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Capparanae (Reveal), rząd kaparowce (Capparales Hutch.), podrząd Capparineae (Engl.), rodzina kapustowate (Brassicaceae Burnett)^[8].

Wykaz rodzajów^[9]