Dyftong

Dyftong, dwugłoska (stgr. δίφθογγος diphthongos „dwubrzmiący”) – pojedyncza samogłoska (na ogół długa) o zmiennym przebiegu artykulacji, co sprawia, że ucho ludzkie słyszy dwa dźwięki, mimo że są one zespolone niejako w jeden i mają właściwości pojedynczej samogłoski.

Najczęściej występują dyftongi [aɪ], [ɛɪ], [ɔɪ], [ʊɪ], [aʊ], [ɛʊ]. W języku polskim przykładami występowania dyftongów są wyrazy: maj, automat, Europa i wiele innych, pochodzących z greki i łaciny. Dyftong /aɪ/ występuje np. w niemieckim wyrazie leider, gdzie jest oznaczony dwiema literami ei; dyftong [ɛɪ] słychać w angielskim gray itd.

Dwugłoski, stanowiąc połączenie dwóch dźwięków samogłoskowych, są z natury rzeczy niestabilne i mają tendencje do przekształcania się w pojedyncze samogłoski (monoftongi). Proces taki nazywa się monoftongizacją. Dwugłoski mogą jednak również powstawać z monoftongów w wyniku dyftongizacji.

Wyróżnia się dyftongi wstępujące, w których pierwsza samogłoska jest niezgłoskotwórcza (typu [uo]) i dyftongi zstępujące (typu [ou]). Oprócz dyftongów mogą istnieć tryftongi, czyli grupy trzech samogłosek wymawianych jak jedna.

W języku angielskim (w standardzie wymowy Received Pronunciation) wyróżnia się 8 dyftongów, które dzieli się na dwie grupy (patrz tabelka). Dyftong to dźwięk składający się z ruchu, „ślizgu” od jednej samogłoski do innej. Pierwsza samogłoska jest: dłuższa (trwa ok. 3/4 całego dyftongu), mocniejsza i głośniejsza. Nazwy grup związane są z samogłoską, która kończy dyftong:

• centrujące (center, „środek”) – ruch w tych dyftongach jest skierowany do ə (szwa), która jest w centrum diagramu głosek,
• zstępujące (ending; end, „koniec”) – dyftongi te kończą się na ɪ lub ʊ.

W rzeczywistości, produkując dyftong, podczas „ślizgu” – startując z pierwszej samogłoski – nie powinno się dotrzeć do dźwięku drugiej samogłoski. W przeciwnym razie dyftong ten brzmi nienaturalnie i staje się dwiema, oddzielnymi samogłoskami.

Istnieje tendencja do zmiany dyftongów z grupy centering na długie samogłoski – np. [ʊə] → [ɔ:] (tour: [tʊə] → [tɔ:(r)]. Dwugłoski te nie istnieją w wymowie amerykańskiej, gdzie omawiany wyraz brzmi [tʊr]).

W języku czeskim istnieją trzy dyftongi:

• [aʊ̯] jak w auto (niemal wyłącznie w słowach obcego pochodzenia),
• [eʊ̯] jak w euro (tylko w słowach obcego pochodzenia),
• [oʊ̯] jak w koule.

Grupy samogłosek ia, ie, ii, io oraz iu w obcych słowach nie są uznawane za dyftongi, wymawiane są jak [ɪja, ɪjɛ, ɪjɪ, ɪjo, ɪju], czyli z [j] pomiędzy samogłoskami.

W języku fińskim występują następujące dyftongi:

W języku hiszpańskim występują dyftongi wstępujące (diptongo creciente) i zstępujące (diptongo descreciente):

Dyftongi języka koreańskiego to:

• ㅑ [ja] czytane jak polskie „ja” w wyrazie „jajko”
• ㅒ [jɛ], ㅖ [je] czytane jak polskie „je” w wyrazie „jest”
• ㅕ [jʌ] czytane jak polskie „jo” w wyrazie „majowy”
• ㅘ [wa] czytane jak polskie „ła” w wyrazie „ławka”
• ㅙ [wɛ], ㅚ [wø], ㅞ [we] czytane jak polskie „łe” w wyrazie „łezka”
• ㅛ [jo] czytane jak polskie „jo”, lecz z ustami złożonymi w „dzióbek”
• ㅝ [wʌ] czytane jak polskie „ło” w wyrazie „łowca”
• ㅟ [wi] czytane jak polskie „łi” lub angielskie „we”
• ㅠ [ju] czytane jak polskie „ju” w wyrazie „już”
• ㅢ [ɰi] czytane jak polskie „yi”, lecz z krótkim y i naciskiem na i

Dyftongi języka holenderskiego to:

• [ɛi] jak w eikel, ijs
• [ʌu] jak w koude
• [œʏ] jak w huis

Dyftongi języka niemieckiego to:

• [aɪ̯] czytane jak polskie „aj” z j nieco osłabionym w wyrazie „maj” [ˈmaj]. Przykład w języku niemieckim: sein ['zaɪn];
• [aʊ̯] czytane jak polskie „au” w wyrazie „pauza”. Przykład w języku niemieckim: Haus [haʊ̯s];
• [ɔɪ̯] czytane jak polskie „oj” z j nieco osłabionym w wyrazie „pojnik”. Przykład w języku niemieckim: heute [ˈhɔɪ̯tə];
• [ʊɪ̯] czytane jak polskie „uj” np. pfui [pfʊɪ̯].

Samogłoski długie [eː], [oː] mają czasem wymowę dyftongiczną: [eɪ], [oʊ].

Zobacz hasło dyftong w Wikisłowniku