Diftongo

Je fonetiko, diftongo estas kunmeto de vokalo kun duonvokalo formanta la vokalan kernon de unu silabo. Ĝi distingiĝas de monoftongo, kies vokala kvalito restas sama sen duonvokaloj, kaj triftongo, kun pluraj duonvokaloj.

Oni povas distingi la jenajn variantojn:

• falantaj diftongoj, en kiuj la plej forta parto estas la unua parto (ekz. germana au, ei ktp.) kaj ĉe kiu la langa moviĝo okazas demalsupre supren.
• malfalantaj diftongoj, kun la forteco sur la dua parto (ekz. franca /wa/ en vortoj kiel loi ("leĝo")). Ĉi tie okazas la langa moviĝo desupre malsupren.

Oni ankaŭ klasifikas diftongojn laŭ la direkto de vokala ŝanĝo:

• centraj diftongoj, ĉe kiuj la langa moviĝo en direkto de mezlanga vokalo okazas (ekz. angla [ɪə̯] kiel en pier aŭ alemana /iə̯/ kiel en Lied).
• ŝvebantaj diftongoj, ĉe kiuj la langa moviĝo okazas horizontale (ekz. germana [uɪ̯] kiel en „hui“, „pfui“)

Laŭ longo:

• kelkfoje distingiĝas longaj diftongoj de mallongaj (ekz. berna germana [aːu̯] / [au̯] kiel en Schtaau „Stahl“/„ŝtalo“ / Schtau „Stall“/„stalo“).

Ĉiuj anglaj diftongoj estas falantaj.

Standardaj anglaj diftongoj

	RP (Brita)	Aŭstralia	Usona
			GA	Kanada
low	[əʊ̯]	[əʉ̯]	[oʊ̯]
loud	[aʊ̯]	[æɔ̯]	[aʊ̯]	[aʊ̯]
lout				[əʊ̯][1]
lied	[aɪ̯]	[ɑe̯]	[aɪ̯]	[aɪ̯]
light				[əɪ̯][1]
lane	[eɪ̯]	[æɪ]	[eɪ̯]
loin	[ɔɪ̯]	[oɪ]	[ɔɪ̯]
leer	[ɪə̯]	[ɪə̯]	[ɪɚ̯][2]
lair	[ɛə̯][3]	[eː][3]	[ɛɚ][2]
lure	[ʊə̯][3]	[ʊə̯]	[ʊɚ̯][2]

Ekzistas tri diftongoj en la Ĉeĥa:

• /aʊ̯/ kiel en auto (preskaŭ eksklude en vortoj de fremda origino)
• /eʊ̯/ kiel en euro (nur en vortoj de fremda origino)
• /oʊ̯/ kiel en koule

Vokalaj grupoj ia, ie, ii, io, kaj iu en fremdaj vortoj ne estas rigardataj kiel diftongoj, ili estas prononctaj kun /j/ inter la vokaloj [ɪja, ɪjɛ, ɪjɪ, ɪjo, ɪju].

En Esperanto, ekzistas ses (ĉefaj) diftongoj, ĉiuj falantaj:

diftongo	ekzemplo	dusilaba neekzemplo
aj	kaj	balai
ej	plej	krei
oj	fojno	troi
uj	tuj	ĝui
aŭ	laŭ	balau
eŭ	Eŭropo	kreu

En la vortaro ankaŭ troviĝas la jenaj marĝenaj diftongoj:

• oŭ, ekz. poŭpo^[4], toŭfuo^[5]. Tiu diftongo ankaŭ troviĝas en la Sistemo de El Popola Ĉinio de Esperantigo de ĉinaj vortoj.
• ij, ekz. Kijlo^[6] (Germania urbo), ankaŭ trovebla en elizio kiel torij’^[7], ukij’^[8]. Kelkfoje uzata en Esperantigo de slavaj nomoj, ekz. Pokrovskij.

Tiuj marĝenaj fonemaĵoj ne troviĝas en ordinaraj vortoj, nur en fakterminoj aŭ propraj nomoj.

En Esperanto, la sinsekvo j + vokalo estas kutime analizita kiel alproksimanta konsonanto + vokalo; se oni analizus tion kiel malfalantajn diftongojn, do oni trovus la jenajn malfalantajn diftongojn en Esperanto, el kiuj la lastaj tri estas marĝenaj:

diftongo	ekzemplo	dusilaba neekzemplo
ja	ja	ia
je	je	ie
ju	ju	iu
jo	jodo	io
ji	jido, jino	krii
ŭa	ŭa! (onomatopeo)[9]	ĝua
ŭo	ŭo (liternomo)	ŝuo

La germana sonsistemo havas la sekvajn kvar diftongojn kun malsama skribmaniero:

• au /aʊ̯/ „Haus“
• ei, ai /aɪ̯/ „Leim“, „Mais“
• eu, äu /ɔʏ̯/ „Heu“, „Läufer“
• ui /ʊɪ̯/ „Pfui!“

La diftongoj uɪ̯ kaj ɛɪ̯ ekzistas je leksikala periferio („pfui!, Uigure“, „ey!, Spray, Schwejk“). Sed ankaŭ eblas œɪ̯, se ekzemple „Feuilleton“ estas prononcata kun mallonga „ö“.

Kvankam temas pri fonetikaj realigoj de fonemaj kombinoj, la jenaj sonoj el artikulacia rigardo ankaŭ povas esti rigardataj kiel diftongoj:

Diftongo	Ekzemplo	Traduko
[iˑɐ̯]	„wir“, „Bier“	ni, biero
[yˑɐ̯]	„für“, „rührt“	por; turnomovas, kirlas
[uˑɐ̯]	„nur“, „Uhr“	nur, horloĝo
[eˑɐ̯]	„Meer“	maro
[ɛˑɐ̯]	„Bär“	urso
[øˑɐ̯]	„Öhr“, „Frisör“	trueto, frizsito
[oˑɐ̯]	„Ohr“	orelo

La origina diftongo „ie“ jam estis monoftongigita en la mezaj germanaj dialektoj ekde la 11a resp. 12a jarcento (dum ke ĝi en la Bavara kaj en la Alemana dialektoj ĝis hodiaŭ ekzistas). En la hodiaŭa germana prezentas „ie“ ankoraŭ nur „longigitan i“ (kiel ekz. en „Liebe“, „Biene“).

Fonologie rigardate diftongoj posedas (se oni ilin ĉiufoje kiel unu fonemon prijuĝas) saman vokalkvanton kiel longaj vokaloj. Laŭ nova kiel ankaŭ laŭ malnova germanaj ortografioj sekvas tial post diftongo – kiel ĉe longoj vokaloj – anstataŭ „ss“ ĉiam „ß“.^[10]

En germanaj dialektoj (ofte en la sudo, ekz. bavara) ekzistas kelkaj diftongoj pli, kiuj parte kun nazaloj estas formataj kaj en la skriba lingvo ne ekzistas.

Jen kelkaj ekzemploj el la suprabavara: Diftongo Ekzemplo Traduko ~au Stauz'n „kulo“ ea Keaz'n „kandelo“ ~ea ~eana „al vi“ ~ei schn~ei „rapida, rapide“ ia via Kia „kvar bovinoj“ oa zwoa Stoa „du sturnoj“ ~oa ~oa St~oa „unu ŝtono“ ~oi ~oi „alten, supren, almonten“ ou grouß „granda, grande“ ua Bua „knabo, bubo“ ui vui z'vui G'fui „tro da sentimento“

Kelkaj diftongoj en Berna, Svisgermana dialekto: [iə̯] Bier 'biero' [yə̯] Füess 'piedo' [uə̯] Schue 'ŝuoj' [ou̯] Stou '(trafika) ŝtopiĝo' [au̯] Stau 'stalo' [aːu̯] Staau 'ŝtalo' [æu̯] Wäut 'mondo' [æːu̯] wääut 'elektoj' [ʊu̯] tschúud 'kulpa'

Jen ekzemploj el ripuara:

Diftongo	Ekzemplo	Tradukoj (germane, esperante)
ew	Kews	Kiste, "kesto"
	Mews	Mist, "sterko"
	News	Nest, "nesto"
oa	Koat	Schnur, "ŝnuro"
	Hoa	Haar, "har(ar)o"
	Poats	Tür, "pordo"
	Joa	Jahr, "jaro"
oi	Hoi	Heu, "fojno"
	Schnoits	Schnurrbart, "lipharoj"
	Schroijel	Verschrumpeltes, "ŝrumpiĝinto"
ou	Sou	Sau, "porkino"
	Bou	Bau, "konstruo, konstruaĵo"
	Rou	Ruhe, "silento"
	broue	brauen, "fari bieron"
öi	Möisch	Spatz, "pasero"
	Köisch	Küche, "kuirejo"
	döije	drücken, "presi"
	nöi	neu, "nova, nove"
ue	Wuesch	Wurst, "kolbaso"
	Knueschel	Stachelbeere, "groso"
	Ue	Uhr, "horloĝo"; Ohr, "orelo"
üe	üe	Ihr, "vi"; Euer, "via"
	hüere	hören, "aŭdi"
	vüe	für, "por"; vor, "antaŭ"
	Vüe	Feuer, "fajro"

La hispana lingvo havas ses falantajn diftongoj kaj ok malfalantajn diftongojn. Aldone, dum rapida parolo sekvencoj de vokaloj en hiato fariĝas diftongoj dum ke unu fariĝas ne-silaba (krom ke ili estas la sama vokalo, en kiu kazo ili kunfandiĝas) kiel en poeta [ˈpo̯eta] ('poeto') kaj maestro [ˈmae̯stɾo] ('instruisto'). La fonemaj diftongoj estas:^[11]

falantaj

• /ei̯/ kiel en rey ('reĝo')
• /ai̯/ kiel en aire ('aero')
• /oi̯/ kiel en hoy ('hodiaŭ')
• /eu̯/ kiel en neutro ('neŭtrala')
• /au̯/ kiel en pausa ('rompi')
• /ou̯/ kiel en bou ('sejna fiŝkaptado')

malfalantaj

• /je/ kiel en tierra ('tero')
• /ja/ kiel en hacia ('al')
• /jo/ kiel en radio ('radio')
• /ju/ kiel en viuda ('vidvino')
• /wi/ kiel en fuimos ('ni venis')
• /we/ kiel en fuego ('fajro')
• /wa/ kiel en cuadro ('bildo')
• /wo/ kiel en cuota ('kvoto')

Diftongoj en la Islanda:

• /aw/kiel en já, «jes»
• /jɛ/kiel en vél, «maŝino»
• /ow/kiel en nóg, «sufiĉe»
• /øɥ/kiel en auga, «okulo»
• /aj/kiel en hæ, «hej»
• /ej/kiel en þeir, «ili»

Jida havas tri diftongojn:^[12]

• [ɛɪ̯] kiel en [plɛɪ̯tə] פליטה ('rifuĝintino')
• [aɛ̯] kiel en [naɛ̯n] נײַן ('naŭ')
• [ɔə̯] kiel en [ɔəf̯n̩] אופֿן ('vojo')

Diftongoj povas atingi pli altan celan pozicion (direkta al /i/) en situacioj de koartikulicadiaj fenomenoj aŭ se vortoj kun tiaj vokaloj estas emfazataj.

Jen la diftongoj de la nederlanda lingvo.

Diftongoj de Nederlanda

	Nederlande[13]	Belgie[14]
zeis	[ɛɪ̯]
ui	[œʏ̯]
zout	[ʌʊ̯]	[ɔʊ̯]
beet[15]	[eɪ̯]	[eː]
neus[15]	[øʏ̯]	[øː]
boot[15]	[oʊ̯]	[oː]

La dialekto de Hamont (en Limburg) havas kvin centrajn diftongojn kaj kontrastas longajn kaj mallongajn formojn de [ɛɪ̯], [œʏ̯], [ɔʊ̯], kaj [ɑʊ̯].^[16] .

Ekzistas kvin diftongoj en la Norvega:

• [æɪ̯] kiel en nei, "ne"
• [øʏ̯] kiel en øy, "insulo"
• [æʉ̯] kiel en sau, "ŝafo"
• [ɑɪ̯] kiel en hai, "ŝarko"
• [ɔʏ̯] kiel en joik, "Samea kanto"

Plia diftongo, [ʉ̫ʏ̯], nur aperas en la vorto hui en la esprimo i hui og hast "en granda hasto".

Jen la diftongoj de la portugala lingvo. En la portugala lingvo, la kresĉendaj diftongoj okazas ĉefe en rapida parolado. En malrapida elparolo, ili fariĝas hiatoj. En la ĉi-suba tabelo, la referenca prononco de la ekzemploj estas la brazila, laŭ la akĉento de Rio-de-Ĵanejro. Tamen ili egalas ĉe la plejparto de la aliaj akĉentoj.

		Diftongo (IFA)	Ekzemplo	Traduko
Diminuendaj diftongoj (vokalo + duonvokalo)	malvastaj	[ej]	lei, sei	leĝo, (mi) scias
		[oj]	boi, foi, joio	bovo, estis, herbaĉo
		[uj]	cuidado, aleluia, uirapuru	atento, haleluja, ujrapuruo (birdo el la familio Pipredoj)
		[ew]	eu, meu, pigmeu, leu	mi, mia, pigmeo, (li/ŝi/ĝi) legis
		[iw]	viu, til, funil	(li/ŝi/ĝi) vidis, tildo, funelo
		[ow]	golfe, houve	golfo (sporto), okazis
	vastaj	[aj]	pai, maio	patro, majo
		[aw]	mau, animal, álbum	malbono, animalo
		[ɛj]	anéis, fiéis	ringoj, fideluloj
		[ɔj]	androide, asteroide, dói	androjdo, asteroido, (ĝi) doloras
		[ɛw]	céu, véu, mel	ĉielo, vualo, mielo
		[ɔw]	sol, rol, arrebol	suno, listo, ĉielruĝo
	nazaj	[ɐ̃j], [ɐ̃j̃]	mãe, pães, cãibra	patrino, panoj, kramfo
		[ẽj], [ẽj̃]	alguém, tem, trem, em, jovem, amém, homens	iu, (li/ŝi/ĝi) havas, trajno, en, junulo, amen, viroj
		[õj], [õj̃]	põe, corações	(li/ŝi/ĝi) metas, koroj
		[ũj], [ũj̃]	muito	tre
		[ɐ̃w], [ɐ̃w̃]	mão, pão, orgão, não, amam	mano, pano, organo, ne, ili amas
Kresĉendaj diftongoj (duonvokalo + vokalo)	malvastaj	[je]	iemanjá, historieta	Jemaja, historieto
		[ji]	série, calvície	serio, kalveco
		[jo]	iodo, ansioso, biologia	jodo, anksia, biologio
		[ju]	cílio, exílio, viuvez	cilio, ekzilo, vidv(in)eco
		[we]	doer, soerguer	dolori, leveti
		[wi]	linguiça, tranquilo, arguir, tênue	kolbaso, trankvila, argumenti, subtila
		[wo]	duodécimo, fluorescente, impetuosamente	dekdua, fluoreska, impete
		[wu]	ambíguo, mútuo, exíguo	ambigua, reciproka, malvastega
	vastaj	[ja], [jɐ]	Ianomâmi, Brasília, eutanásia, rédea	Janomamo (etnonomo), Braziljo, eŭtanazio, brido
		[jɛ]	dieta, quieto	dieto, kvieta
		[jɔ]	idiota, pior, viola, ioga	idioto, malplej bona, vjolo, jogo
		[wa], [wɐ]	quase, aguardar, mágoa	preskaŭ, atendi, ĉagreno
		[wɛ]	cueca, sueco, sequestro	kalsono, svedo/sveda, malliberigo/kapto/sekvestro
		[wɔ]	quórum	kvorumo
	nazaj	[jã], [jɐ̃]	ianque	jankio
		[jẽ]	iemenita, alienação, cliente	jemenano, alieneco, kliento
		[jõ]	abolicionismo, acionista, e onde, e ontem, e homem	aboliciismo, akciano, kaj kie, kaj hieraŭ, kaj viro
		[jũ]	médium, triunfal	mediumo, triumfa
		[wã], [wɐ̃]	quanto, quando, minguante	kiom, kiam, malkreskanta luno
		[wẽ]	aguentar, afluente	elteni, alfluanto
		[wĩ]	arruinar, constituinte, pinguim	ruinigi, komponanto, pingveno
		[wõ]	o onze, o ombro, o homem	la dekunuo, la ŝultro, la homo

• Ŭ,
• J,
• duonvokalo

• Sergio Pokrovskij: Duonvokaloj kaj diftongoj.