Skąposzczety

Skąposzczety
	Oligochaeta
	; Dżdżownica ziemna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	pierścienice
Gromada	siodełkowce
Podgromada	skąposzczety
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Skąposzczety (Oligochaeta) – grupa około 5000 gatunków pierścienic o wyraźnie segmentowanym, wydłużonym ciele pozbawionym parapodiów i bez przydatków na głowowym odcinku ciała, z nielicznymi i prostymi, chitynowymi szczecinami, tradycyjnie klasyfikowana jako podgromada siodełkowców (Clitellata). Ewolucyjnie wywodzone są od morskich wieloszczetów. Większość gatunków zamieszkuje środowiska lądowe i słodkowodne, ale są też takie, które żyją w wodach słonawych i słonych. Żywią się martwą materią organiczną, mikroorganizmami i cząstkami żywych roślin. Niektóre są drapieżnikami, komensalami lub pasożytami. Większość gatunków odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu właściwej struktury gleby lub w procesach samooczyszczania się wód.

W Polsce stwierdzono występowanie 216 gatunków skąposzczetów^[2].

Morfologia

Drobne gatunki mają ciało przezroczystobiaławe lub białawe, o długości od poniżej jednego do kilku milimetrów. Ciało większych ma ubarwienie czerwone, brunatne lub fioletowe. Długość największych osobników dżdżownicy australijskiej sięga 3 m^[3]. Ciało charakteryzuje się wyraźną, homonomiczną segmentacją zewnętrzną, u większości z odpowiadającą jej segmentacją wewnętrzną. Liczba segmentów wynosi od kilku do kilkuset^[4].

Zwłaszcza życie w glebie spowodowało głębokie zmiany w budowie ciała skąposzczetów, które widać wyraźnie np. u dżdżownicy ziemnej. Podczas drążenia korytarzy w stosunkowo twardym podłożu wszystkie delikatne wyrostki ciała byłyby narażone na zniszczenie, dżdżownice nie mają więc ani żadnych czułków, ani parapodiów. Zachowały tylko pęki szczecinek, po 4 na segment. Odpowiednio do twardości podłoża dżdżownice mają szczecinki nieliczne, krótkie i grube, zaś rureczniki, ryjące w miękkim mule zbiorników wodnych, mają szczecinki liczniejsze, cieńsze i dłuższe.

Światło nie dociera w głąb gleby i mułu, więc skąposzczety w nich żyjące nie mają oczu. Ich naskórek jest w pewnym stopniu wrażliwy na światło, potrafią odróżniać miejsca jasne od zacienionych, co może mieć znaczenie życiowe, np. dla dżdżownicy zaskoczonej na powierzchni ziemi przez wschód słońca. Oczy o prostej budowie występują jedynie u żyjących w wodzie najadowatych.

Ze względu na ryjący tryb życia zwierzęta te mają przód ciała zwężony i stożkowo zaostrzony. Część głowowa złożona jest z osłaniającego otwór gębowy płata czołowego i z płata gębowego^[4].

Układ rozrodczy

Układ rozrodczy skąposzczetów jest obojnaczy i w porównaniu z prostą budową zewnętrzną, dość skomplikowany. Większość tych komplikacji służy zapewnieniu zapłodnienia krzyżowego w środowisku, w którym plemniki nie mogą pływać swobodnie jak w środowisku wodnym. Charakterystyczną strukturą występującą u dojrzałych płciowo skąposzczetów i biorącą udział w rozmnażaniu jest siodełko (klitellum), wytwarzające śluz sklejający kopulujące osobniki i uczestniczący w tworzeniu kokonów, do których składane są jaja. Rozwój jest w większości wypadków prosty, tzn. z jaja rozwijającego się w kokonie wylęga się młody osobnik podobny do postaci dojrzałej. Część gatunków rozmnaża się przez podział ciała i regenerację brakujących części. Niektóre skąposzczety rozmnażają się na przemian płciowo i bezpłciowo.

Znaczenie

Jak wszyscy mułożercy, skąposzczety są ważnym składnikiem biocenoz. Grupy żyjące w glebie, np. dżdżownice i mniejsze, białe wazonkowce, są ważne z innego jeszcze względu. Ryjąc korytarze spulchniają, przewietrzają i mieszają glebę, a konsumując szczątki roślin przyspieszają ich rozkład. Skąposzczety żyjące w osadach dennych zbiorników wodnych (np. rureczniki) przyczyniają się do samooczyszczania się wód. Z tego powodu niektóre z nich są wykorzystywane jako gatunki wskaźnikowe (bioindykatory)^[2]. Wodne skąposzczety stanowią pokarm wielu zwierząt, zwłaszcza ryb, a lądowe są zjadane przez płazy, ptaki, ssaki, wije oraz niektóre owady^[3].

Klasyfikacja

Filogeneza pierścienic zaliczanych do siodełkowców pozostaje słabo poznana. Przez ponad 100 lat skąposzczety były klasyfikowane w dwóch głównych grupach (Microdrili i Megadrili). Do pierwszej zaliczano małe organizmy związane głównie ze środowiskiem wodnym, a do drugiej większe gatunki glebowe. W XX wieku przedstawiono wiele hipotez klasyfikacji Oligochaeta, jednak żadna z nich nie została dotychczas potwierdzona kolejnymi badaniami. Naukowcy zajmujący się badaniem filogenezy tej grupy organizmów odchodzą nawet^[5] od stosowania podziału skąposzczetów na poziomie rzędów do czasu uzyskania wiążących wyników badań.

Opisano ponad 8000 gatunków skąposzczetów, których prawdopodobnie około 5000 nazw można uznać za poprawne^[5]. Reszta to nazwy synonimiczne^[2]. Wyróżniono około 40 rodzin, ale co najmniej kilkunastu z nich nie uznaje się za taksony monofiletyczne^[5].

Wybrane rodziny skąposzczetów:

Criodrilidae
Enchytraeidae – wazonkowcowate
Haplotaxidae
Lumbricidae – dżdżownicowate
Lumbriculidae – dżdżowniczki
Naididae sensu lato – obejmuje rurecznikowate i najadowate
Propappidae

Niektóre badania DNA^[6]^[7] sugerują, że Oligochaeta jest taksonem parafiletycznym, a tradycyjnie wyróżniane obok skąposzczetów podgromady siodełkowców (Branchiobdellae i Hirudinea sensu lato) zawierają się w kladzie obejmującym skąposzczety. Jeśli dalsze badania potwierdzą takie relacje pokrewieństwa będzie to oznaczało, że siodełkowce (Clitellata) i skąposzczety (Oligochaeta) staną się nazwami synonimicznymi^[5].

Zobacz też

Fauna Polski.

Przypisy

↑ Oligochaeta, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. I. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2004. ISBN 83-88147-04-8.
↑ ^a ^b Zoologia : bezkręgowce. T. 1. Red. nauk. Czesław Błaszak. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-16108-8.
↑ ^a ^b Mały słownik zoologiczny. Bezkręgowce. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1984. ISBN 83-214-0428-6.
↑ ^a ^b ^c ^d Christer Erséus. Phylogeny of oligochaetous Clitellata. „Hydrobiologia”. 535/536, s. 357–372, 2005. (ang.).
↑ Patrick Martin. On the origin of the Hirudinea and the demise of the Oligochaeta. „Proceedings of the Royal Society, London (B)”. 268, s. 1089–1098, 2001. (ang.). (pdf)
↑ Siddall et al. Validating Livanow: molecular data agree that leeches, branchiobdellidans and Acanthobdella peledina are a monophyletic group of oligochaetes. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 21, s. 346–351, 2001. (ang.). (pdf)

[itis-1] Oligochaeta, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[FaunaT1-2] Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. I. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2004. ISBN 83-88147-04-8.

[Blaszak-3] Zoologia : bezkręgowce. T. 1. Red. nauk. Czesław Błaszak. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009. ISBN 978-83-01-16108-8.

[mszB-4] Mały słownik zoologiczny. Bezkręgowce. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1984. ISBN 83-214-0428-6.

[Erseus-5] Christer Erséus. Phylogeny of oligochaetous Clitellata. „Hydrobiologia”. 535/536, s. 357–372, 2005. (ang.).

[Martin-6] Patrick Martin. On the origin of the Hirudinea and the demise of the Oligochaeta. „Proceedings of the Royal Society, London (B)”. 268, s. 1089–1098, 2001. (ang.). (pdf)

[Siddall-7] Siddall et al. Validating Livanow: molecular data agree that leeches, branchiobdellidans and Acanthobdella peledina are a monophyletic group of oligochaetes. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 21, s. 346–351, 2001. (ang.). (pdf)

[1]