Wieleń

Wieleń
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Centrum miasta
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	czarnkowsko-trzcianecki
Gmina	Wieleń
Data założenia	przed 1108
Prawa miejskie	przed 1348
Burmistrz	Elżbieta Rybarczyk
Powierzchnia	4,33 km²
Populacja (30.06.2016); • liczba ludności; • gęstość	; 5989; 1383,1 os./km²
Kod pocztowy	64-730
Tablice rejestracyjne	PCT
	Położenie na mapie gminy Wieleń Wieleń
	Położenie na mapie Polski Wieleń
	Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Wieleń
	Położenie na mapie powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego Wieleń
	52°53′32″N 16°10′25″E/52,892222 16,173611
TERC (TERYT)	3002084
SIMC	0967334
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

^ⓘWieleń (daw. Wieleń nad Notecią^[4]; niem. Filehne, niemiecka część 1927–1939 Deutsch Filehne) – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim, położone nad Notecią, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Wieleń.

Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1448 roku^[5], położone było w 1580 roku w powiecie poznańskim województwa poznańskiego^[6]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. pilskiego. Ośrodek usługowo-przemysłowy; zakłady konstrukcji stalowej, drzewne i materiałów budowlanych.

Według danych z 30 czerwca 2013 miasto liczyło 6022 mieszkańców^[7].

Nazwa

Etymologia ludowa wywodzi nazwę Wieleń od wielu jeleni żyjących w okolicznej puszczy. Druga hipoteza wywodzi najstarszą formę wyrazową od starosłowiańskiego imienia Wielisław. Najbardziej przekonujące wydaje się jednak stwierdzenie, że Wieleń jest nazwą topograficzną, oznaczającą kraj pagórkowaty albo gród na wzniesieniu. Miejscowość po raz pierwszy w zlatynizowanej formie castrum Velun notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116^[8]^[9].

Historia

Historycznie miejscowość związana jest z Pomorzem oraz Wielkopolską co znajduje potwierdzenie w średniowiecznych dokumentach zawartych w Kodeksie dyplomatycznym. W X–XII wieku ze względu na położenie przy przeprawie przez Noteć był ważnym grodem strategicznym broniącym pogranicza wielkopolsko-pomorskiego. Wzmiankowany przez Jana Długosza przy okazji omawiania walk Bolesława Krzywoustego nad Notecią w latach 1108–1109. W grodzie wieleńskim bronił się lokalny władca Gniewomir z Czarnkowa, który poniósł śmierć w czasie oblężenia wojsk Bolesława^[10].

Gród wieleński, położony w niezaludnionych okolicach, miał przede wszystkim znaczenie strategiczne stając się ośrodkiem wymiany handlowej. W 1213 roku po raz pierwszy wzmiankowany w łacińskich dokumentach jako kasztelania w notatce Thomas castell de Velem^[10]^[11]. W 1228 książę wielkopolski Władysław Odonic Wlodzizlaus Odonis filius nadał klasztorowi w Lubiążu 3000 łanów w jednej z części na terytorium Welenia in territorio Wellensi circa Lubzesko et Bytin. W następnym nadaniu sygnowanym przez tego księcia z 1233 miejscowość określona została jako forteca, zamek castro nostro in Willehn nuncupato^[10].

W 1298 roku Władysław Łokietek nadał zamek (castrum) Wieleń oraz miasto Wronki i kilka wsi kasztelanowi Wincentemu z Szamotuł^[12]. W 1335 roku na zamku w Wieleniu przebywał król Kazimierz Wielki^[12]. W 1350 roku margrabia Ludwik po raz pierwszy określa Wieleń miastem. W 1458 roku w spisie miast wielkopolskich, które miały wystawić zbrojnych na wojnę pruską zaliczony został do najmniejszych miasteczek zobowiązanych do wystawienia jednego zbrojnego^[13].

O życiu miasteczka w czasie pierwszych dziesięcioleci po lokalizacji nie można powiedzieć nic konkretnego, ponieważ nie zachowały się żadne źródła na ten temat. W 1510 w Wieleniu znajdowało się tylko 27 domów. Do roku 1515 Wieleń pozostawał własnością królewską, ale Łukasz II Górka dokonał zamiany z królem Zygmuntem I przekazując mu Pobiedziska oraz 8000 florenów zapisane na dzierżawie kościańskiej. Tym samym stał się pierwszym prywatnym właścicielem Wielenia. Właścicielem miasta był Andrzej Górka (zm. 1551)^[14]. Górkowie herbu Łodzia władali miastem do 1592. W późniejszych latach miasto przechodziło w ręce Czarnkowskich, Kostków, Wejherów, Grudzińskich, Opalińskich oraz Sapiehów. Z rodu Kostków właścicielami Wielenia byli od 1591 roku Jan II Kostka (1574–1592) po nim jego syn Jan Kostka (1592–1624), po nim jego syn Mikołaj Aleksander Kostka (1622–1652)^[15].

W wyniku I rozbioru Polski Wieleń przechodzi pod panowanie Prus. W 1783 miasto nawiedza wielki pożar, w wyniku którego spaliła się połowa miasta z ratuszem i archiwaliami włącznie. Po zwycięskim dla Polaków powstaniu wielkopolskim 1806 roku na mocy traktatu w Tylży z 7 lipca 1807 roku Wieleń włączono do Księstwa Warszawskiego. We wrześniu 1894 roku otwarty zostaje pierwszy żelazny most nad Notecią. Mocą Traktatu Wersalskiego południowa część miasta wraca do Polski. Historyczna granica jest dziś granicą pomiędzy diecezjami, Parafia Wniebowzięcia Matki Bożej i Świętego Michała należy do archidiecezji poznańskiej, natomiast Parafia św. Rocha do diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej. Po wojnie część niemiecka stanowiła przez pewien czas odrębną jednostkę administracyjną Wieleń Północny, połączenie nastąpiło w 1977.

W 2021 zrewitalizowany rynek wieleński zdobył nagrodę European Property Awards w kategorii Retail Architecture^[16].

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Wielenia w 2014 roku^[3].

Zabytki

kościół św. Michała Archanioła i Wniebowzięcia NMP z XVII wieku
poewangelicki kościół parafialny św. Rocha z 1930
Pałac Sapiehów z XVIII wieku wzniesiony przez wojewodę smoleńskiego, Piotra Sapiehę. Barokowy pałac stanął w miejscu średniowiecznego zamku.
Wieża Bismarcka
budynek strzelnicy z 1850, dawna siedziba Bractwa Kurkowego, a obecnie Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury
domy z końca XVIII wieku

Kościół Wniebowzięcia Matki Bożej i Świętego Michała
Poewangelicki Kościół św. Rocha
Pałac Sapiehów
Wieża Bismarcka
Budynek dawnego starostwa (XIX w.)

Transport

W mieście krzyżują się drogi wojewódzkie:

DW 135 kierunek Piłka – Miały – Wieleń
DW 174 kierunek Drezdenko – Wieleń – Kuźnica Czarnkowska
DW 177 kierunek Człopa
DW 181 kierunek Drezdenko-Wieleń-Czarnków

Przez miasto przebiegają dwie linie kolejowe:

Krzyż Wielkopolski – Piła ze stacją kolejową Wieleń Północny
Drawski Młyn – Rogoźno ze stacją kolejową Wieleń Południowy – obecnie nieczynna

W mieście do 31.12.2012 roku kursowały autobusy komunikacji miejskiej Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego „Noteć” na trasie z Wielenia Północnego przez dworzec PKP do nieczynnej stacji kolejowej Wieleń Południowy. Linia obsługiwana była autobusem Autosan H9-35, który kursował w godzinach szczytów przewozowych, a jego odjazdy skoordynowane były z rozkładem jazdy pociągów na linii Krzyż Wielkopolski – Piła^[17].

Sport

Od kilkudziesięciu lat Urząd Miejski w Wieleniu jest współorganizatorem masowego biegu Józefa Nojiego, którego imieniem nazwany jest także mogący pomieścić 2500 widzów stadion miejski. Tam swoje mecze piłkarskie rozgrywa występująca w klasie okręgowej MKS Fortuna Wieleń, którą założono w 1923 roku.

Ludzie związani z Wieleniem‎‎

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Wieleniem‎‎‎.

Zobacz też

Przypisy

↑ Kazimierz Kozłowski, Wieleń. Przeszłość i współczesność, WAP Dokument, Szczecin 1998, ISBN 83-86992-29-8
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 roku. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013. s. 153. [dostęp 2014-05-08].
↑ ^a ^b Wieleń w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Dz. Urz. Woj. Poznańskiego z 1927 r. Nr 46, poz. 609
↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 177.
↑ Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, Wielkopolska t. I, Warszawa 1883, s. 57.
↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2013 r.. Warszawa: 2013, s. 101.
↑ „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, str. 114.
↑ „Monumenta Germaniae Historica”, „Chronicae Polonorum”, tom IX, Hannoverae 1851 s.462
↑ ^a ^b ^c Wieleń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 312 .
↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom V Województwo poznańskie, zeszyt 2 powiat czarnkowski, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1966, s. 16
↑ ^a ^b JanuszJ. Tomala JanuszJ., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce. T. 2: Architektura obronna, Kalisz: Edytor - Sławomir Woźniak, 2011, ISBN 978-83-60579-77-0 [dostęp 2024-08-21] .
↑ Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Ossolineum, Wrocław 1986, ISBN 83-04-01701-6, s. 110
↑ Włodzimierz Dworzaczek, Andrzej Górka, w: Polski Słownik Biograficzny, t. VIII, 1959–1960, Wrocław-Kraków-Warszawa, s. 404.
↑ Jerzy Antoni Kostka, „Kostkowie herbu Dąbrowa” Wyd. Z.P. Polimer, Koszalin 2010, s. 80, 81, 116, 117, 121, 122, 123, 126, 127 i 128 ISBN 978-83-89976-4-6
↑ MARK, Fundusze europejskie na skróty. Wieleń, w: Monitor Wielkopolski, 12/2021, s. 15, ISSN 1642-0918
↑ Ogłoszenie 2012-12-14. Przedsiębiorstwo Komunalne „Noteć” Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. [dostęp 2014-01-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-27)].

Linki zewnętrzne

Urząd Miasta i Gminy Wieleń
Serwis Informacyjny Miasta i Gminy Wieleń
Lokalny Portal Informacyjny Miasta i Gminy Wieleń. wielen.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-01-29)].
Filehne, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 387 .
Wieleń (3), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 312 .

[1] Kazimierz Kozłowski, Wieleń. Przeszłość i współczesność, WAP Dokument, Szczecin 1998, ISBN 83-86992-29-8

[2] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 roku. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2013. s. 153. [dostęp 2014-05-08].

[populacja2016-3] Wieleń w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[4] Dz. Urz. Woj. Poznańskiego z 1927 r. Nr 46, poz. 609

[5] Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 177.

[6] Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, Wielkopolska t. I, Warszawa 1883, s. 57.

[Ludność_2013-7] Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 VI 2013 r.. Warszawa: 2013, s. 101.

[8] „Kronika polska, Gall Anonim”, seria „Kroniki polskie”, Zakł. Nard. Ossolińskich, Wrocław, ISBN 978-3-939991-64-9, str. 114.

[9] „Monumenta Germaniae Historica”, „Chronicae Polonorum”, tom IX, Hannoverae 1851 s.462

[SgKP-10] Wieleń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 312 .

[11] Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom V Województwo poznańskie, zeszyt 2 powiat czarnkowski, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1966, s. 16

[:0-12] JanuszJ. Tomala JanuszJ., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce. T. 2: Architektura obronna, Kalisz: Edytor - Sławomir Woźniak, 2011, ISBN 978-83-60579-77-0 [dostęp 2024-08-21] .

[13] Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Ossolineum, Wrocław 1986, ISBN 83-04-01701-6, s. 110

[14] Włodzimierz Dworzaczek, Andrzej Górka, w: Polski Słownik Biograficzny, t. VIII, 1959–1960, Wrocław-Kraków-Warszawa, s. 404.

[15] Jerzy Antoni Kostka, „Kostkowie herbu Dąbrowa” Wyd. Z.P. Polimer, Koszalin 2010, s. 80, 81, 116, 117, 121, 122, 123, 126, 127 i 128 ISBN 978-83-89976-4-6

[16] MARK, Fundusze europejskie na skróty. Wieleń, w: Monitor Wielkopolski, 12/2021, s. 15, ISSN 1642-0918

[17] Ogłoszenie 2012-12-14. Przedsiębiorstwo Komunalne „Noteć” Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. [dostęp 2014-01-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-11-27)].

[1]

Wsie	Biała Dębogóra Dzierżążno Małe Dzierżążno Wielkie Folsztyn Gieczynek Gulcz Hamrzysko Herburtowo Kałądek Kocień Wielki Kuźniczka Marianowo Mężyk Miały Nowe Dwory Rosko Wrzeszczyna Zielonowo
Osady	Brzezinki Brzeźno Jaryń Łaski Mniszek
Osady leśne	Biała Jeleniec Krucz Lipinki Ogrodzieniec Osina Rosko Siklawa Zawada
Części wsi	Bielskie Wybudowanie Bielsko Duża Kolonia Dzierżążno-Wybudowanie Gniewomierz Gulczańskie Wybudowanie Kaletowo Maciejewo Mała Kolonia Nort Papiernik Usypisko Wrzeszczyńskie Wybudowanie
Osady leśne wsi	Bęglewo Potrzebowice

Miasta na prawach powiatu	Kalisz Konin Leszno Poznań
Miasta powiatowe	Chodzież Czarnków Gniezno Gostyń Grodzisk Wielkopolski Jarocin Kępno Koło Kościan Krotoszyn Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Wielkopolski Ostrzeszów Piła Pleszew Rawicz Słupca Szamotuły Śrem Środa Wielkopolska Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów
Miasta gminne	Bojanowo Borek Wielkopolski Budzyń Buk Chocz Czempiń Czerniejewo Dąbie Dobra Dobrzyca Dolsk Golina Gołańcz Grabów nad Prosną Jaraczewo Jastrowie Jutrosin Kaczory Kleczew Kłecko Kłodawa Kobylin Kostrzyn Koźmin Wielkopolski Koźminek Kórnik Krajenka Krobia Krzywiń Krzyż Wielkopolski Książ Wielkopolski Luboń Lwówek Łobżenica Margonin Miasteczko Krajeńskie Miejska Górka Mieścisko Miłosław Mikstat Mosina Murowana Goślina Nekla Nowe Skalmierzyce Obrzycko Odolanów Okonek Opalenica Opatówek Osieczna Ostroróg Pniewy Pobiedziska Pogorzela Poniec Przedecz Puszczykowo Pyzdry Rakoniewice Raszków Rogoźno Rychtal Rychwał Rydzyna Sieraków Skoki Sompolno Stawiszyn Stęszew Sulmierzyce Swarzędz Szamocin Ślesin Śmigiel Trzcianka Trzemeszno Tuliszków Ujście Wieleń Wielichowo Witkowo Wronki Wyrzysk Wysoka Zagórów Zbąszyń Zduny Żerków

Miasta	Czarnków Krzyż Wielkopolski Trzcianka Wieleń
Gminy miejskie	Czarnków
Gminy miejsko-wiejskie	Krzyż Wielkopolski Trzcianka Wieleń
Gminy wiejskie	Czarnków Drawsko Lubasz Połajewo

Przynależność wojewódzka	woj. poznańskie (II RP) (1919–39) woj. poznańskie (1945–75)
Miasta (1919–75)	Czarnków Wieleń (← od 1920)
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Czarnków Drawsko Lubasz Połajewo Rosko (do 1954) Wieleń (od 1973)
Gromady (1954–72)	Boruszyn (1954–71) Chełst (1954–68) Ciszkowo (1954–59) Czarnków (1960–72) Drawsko (1954–72) Gębice (1954–59) Huta (1954–71) Krucz (1954–68) Kruszewo (1954–72) Lubasz (1954–72) Miały (1954–59) Miłkowo (1954–59) Młynkowo (1954–59) Piłka (1954–68) Połajewo (1954–72) Romanowo (Górne) (1954–68) Rosko (1954–72) Sarbia (1954–59) Śmieszkowo (1954–59)