Chełm: Różnice pomiędzy wersjami

{{{nazwa}}}

{{{nazwa oryginalna}}}

[[Plik:{{{zdjęcie}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{opis zdjęcia}}}]] {{{opis zdjęcia}}}
[[Plik:{{{flaga}}}| 100x130px| alt=Flaga | class=mw-no-invert]] Herb Chełma Flaga
Państwo	{{{państwo}}}
Zarządzający	Prezydent miasta
Powierzchnia	35,28 km²
Wysokość	od 80 do 153 m n.p.m.
Populacja (2009) • liczba ludności • gęstość	{{{liczba ludności}}} {{{gęstość zaludnienia}}} os./km²
Nr kierunkowy	{{{numer kierunkowy}}}
Kod pocztowy	{{{kod pocztowy}}}
Tablice rejestracyjne	{{{tablice rejestracyjne}}}
Położenie na mapie brak Brak mapy: {{państwo dane {{{państwo}}} | mapa/core | wariant = {{{państwo}}} }} Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:landmark}
[[commons:{{{commons}}}|Multimedia w Wikimedia Commons]]
Wiadomości w Wikinews
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

{{Miejscowość infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | nazwa oryginalna = | numer kierunkowy = | państwo = | gęstość zaludnienia = | commons = | dopełniacz nazwy = | kod pocztowy = | liczba ludności = | współrzędne = | opis zdjęcia = | zdjęcie = | flaga = | nazwa = | tablice rejestracyjne = Nieznane pola: "mapa_miasta", "sekundN", "flaga_miasta", "panorama", "opis_panoramy", "sekundE", "gęstość", "grodzki", "minutN", "województwo", "kod_poczt", "populacja", "tablica_rej", "gmina", "nr_kier", "powiat", "galeria_commons", "prawa_miejskie", "TERYT", "adres_um", "stopniN", "kod_poczt_um", "założone", "Miasto", "stopniE", "minutE", "miejska", "aglomeracja", "SIMC", "herb_miasta", "dopełniacz_miasta", "pozycja", "miasta_partnerskie", "prezydent" oraz "rodzaj_gminy".

Chełm (ukr., ros. Холм – Chołm) – miasto na prawach powiatu we wschodniej Polsce. Znajduje się na południowy wschód od Lublina, na północ od Zamościa oraz na południe od Białej Podlaskiej, w odległości 25 km od granicy z Ukrainą. Leży nad rzeką Uherką, lewym dopływem Bugu.

Według danych z 31 grudnia 2009 Chełm miał 67 650 mieszkańców.

Miasto jest położone na glebach kredowych i wyróżnia się bogatą historią styku trzech kultur polskiej, ukraińskiej i żydowskiej.

Chełm jest po Lublinie drugim co do liczby ludności miastem w województwie lubelskim. W latach 1975-1998 była tu siedziba województwa chełmskiego.

Ze względu na podłoże kredowe i brak rozbudowanej sieci gazowniczej w Chełmie powstały tylko dwa budynki mające 6 pięter, jest to hotel Kamena oraz szpital miejski, wszystkie pozostałe mają przeważnie 4 piętra.

Chełm leży w zachodniej części Polesia Wołyńskiego, na południowo-wschodnim skraju Pagórów Chełmskich^[2] i Obniżeniu Dubieńskim. Najwyższym punktem jest wzniesienie Góra Chełmska sięgające 220 m n.p.m., najniższym dolina Uherki w dzielnicy Bieławin – ok. 170 m n.p.m.

Podłoże glebowe stanowią głębokie warstwy kredy pochodzące z okresu kredy, kiedy to dzisiejsze tereny Chełma stanowiły dno ówczesnego oceanu^{[potrzebny przypis]}.

Przy północno-zachodnim skraju Chełma zlokalizowany jest las Kumowa Dolina, a od strony wschodniej las Borek. Przy wschodniej granicy lasu Borek mieści się liczący 1,12 ha, rezerwat przyrody Wolwinów (ochrona stanowiska roślinności stepowej, m.in. wiśnia karłowata, oleśnik górski i gorysz alzacki).

W Chełmie znajduje się 5 parków miejskich (m.in. park przy ulicy Hrubieszowskiej z gatunkami takimi jak orzech szary, korkowiec amurski, iglicznia trójcierniowa) i 13 pomników przyrody (m.in. wzgórze widokowe "Grodzisko", płat roślinności kserotermicznej "Borek", ajlant gruczołowaty, iglicznia trójcierniowa, modrzew europejski, wiąz szypułkowy, jesion wyniosły, miłorząb dwuklapowy). Występują tu także rzadkie gatunki fauny, takie jak m.in. derkacz, płomykówka, puszczyk, uszatka, dzierlatka.

Niedaleko miasta zlokalizowany jest Chełmski Park Krajobrazowy, obejmujący kompleksy leśne Stańków i Żalin oraz torfowiska węglanowe (występują w nich ekosystemy torfowiskowe i kserotermiczne związane z budową geologiczną podłoża, będące ostoją rzadkich roślin i zwierząt). W parku występuje ok. 40 gatunków roślin chronionych oraz 22 wpisane na listę zagrożonych (m.in. kłoć wiechowata, języczka syberyjska, starzec cienisty, tłustosz dwubarwny). Wśród występujących tu zwierząt można wymienić m.in.: wodniczkę, derkacza, dubelta, kulika wielkiego, błotniaka łąkowego, żółwia błotnego, strzępotka edypus)^[3].

Według wojewódzkiego raportu o stanie środowiska^[4] jakość środowiska naturalnego w Chełmie jest w odniesieniu do innych porównywalnych miast Polski dość dobra. Pomimo działającej w bezpośrednim sąsiedztwie miasta cementowni (w latach 80. XX wieku zamontowano na wszystkich urządzeniach technologicznych urządzenia odpylające) jakość powietrza i gleb w mieście jest zadowalająca^[5].

Również rosnący ruch drogowy nie przyczynił się do przekroczenia krytycznej granicy zanieczyszczenia hałasem (75dB) nawet w najgłośniejszych częściach miasta.

W obliczu zobowiązań Polski wobec wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej wyznaczającej jako cel dobry stan wód, III klasa czystości wody w Uherce jest niezadowalającą, chociaż lepszą w porównaniu do czystości większości rzek na Lubelszczyźnie.

Do czasów I wojny światowej Polacy stanowili tylko jedną trzecią mieszkańców Chełma. Obecność garnizonu wojskowego powodowała, że w mieście mieszkało wielu Rosjan, wojskowych i ich rodzin. Trzecią grupą ludnościową byli Żydzi. Po 1945 r. Chełm podobnie jak reszta kraju stał się niemal jednolity narodowościowo. Pozostali praktycznie sami Polacy.

Istnieje wiele wersji etymologii nazwy miasta, w tym także wskazująca na korzenie celtyckie. Jednak najbardziej prawdopodobne jest pochodzenie od starosłowiańskiego słowa "cholm" – wzgórze, odnoszącego się do centralnego wzniesienia Góry Chełmskiej (Górki).

Na podstawie badań archeologicznych, przeprowadzonych w takich miejscowościach jak m.in. Łowcza, Bukowa, Okuninka stwierdzono, że początki osadnictwa na tych ziemiach sięgają epoki paleolitycznej (ok. 30 tys. lat p.n.e.). Odkryte przedmioty wskazują, że istniał tu nieprzerwany ciąg osadniczy na przestrzeni kolejnych epok. Natomiast na terenie samego Chełma osadnictwo rozpoczęło się na początku naszej ery. Mieszkała tu wówczas ludność kultury przeworskiej. W X wieku na Wysokiej Górce istniał gród drewniano-kamienny. Na przełomie VII i VIII wieku tereny miasta obejmował związek plemienny Lędzian z siedzibą w Sandomierzu. Tereny międzyrzecza Wieprza i Bugu zostały wzmocnione przez wybudowanie sieci grodów – nazwanych później Grodami Czerwińskimi^[6].

Ok. 1240 książę Daniel Halicki przeniósł swoją siedzibę z Halicza do Chełma. Miasto stało się stolicą księstwa halicko-włodzimierskiego. W latach 1378-1387 podporządkowane Węgrom. W 1387 Chełm został włączony do Polski. Od 1392 posiada prawa miejskie. Na przełomie XVI-XVIII wieku wydobywano tu kredę. W latach 1220-1596, 1905-1915, 1940-1944 siedziba biskupstwa prawosławnego, w latach 1596-1875 siedziba biskupstwa unickiego, w latach 1349-1807 biskupstwa rzymskokatolickiego. W mieście znajdowała się również jedna z większych gmin żydowskich^[2].

W 1648 spalony przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego. 8 czerwca 1794 poniósł tu klęskę korpus gen. Józefa Zajączka (podczas powstania kościuszkowskiego). Od 1785 miasto znajdowało się w zaborze austriackim., od 1809 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 w zaborze rosyjskim^[7]. W latach 1867-1912 Chełm był stolicą powiatu, a od 1912 stolicą samodzielnej guberni. W 1877 doprowadzono do miasta kolej. Od listopada 1918 r. Chełm ponownie znalazł się w Polsce. W 1939 wybudowano wodociągi i kanalizację.

8 września 1939 niemieckie lotnictwo dokonało nalotu na miasto liczące wówczas 35570 mieszkańców. 8 października 1939 wojska niemieckie zajęły miasto. 12 stycznia 1940 na terenie szpitala psychiatrycznego żandarmeria rozstrzelała 440 osób. W październiku 1940 utworzono zamknięte getto dla ludności żydowskiej. Rejon działalności AK, NOW, NSZ i BCh. W lipcu 1944 wojska sowieckie zwyciężyły z Niemcami^[6].

22 lipca 1944 wyzwolono miasto. Przez kilka dni było ono nieformalną stolicą Polski^[2]. Władze komunistyczne podawały miasto jako siedzibę uchwalenia Manifestu PKWN. W latach 1975-1998 siedziba województwa, a od 1999 powiatu grodzkiego.

Plik:The main monument of the Jewish cemetery in Chelm.JPG

Najstarszym dowodem o obecności Żydów w mieście jest napis na nagrobku z miejskiego kirkutu, poświadczający rok 1442. Ale pierwsi żydowscy kupcy pojawili się w Chełmie, leżącym na ważnym szlaku handlowym, wcześniej. W XV wieku chełmscy Żydzi kupili od Dominikanów podupadły kościół i przebudowali go na swoją bożnicę. Z Chełma pochodził sławny reb Juda Aron z Chełma, rabin Lublina, Chełma i Bełżca. Jego synem był Eliasz Baal Szem z Chełma. W 1550 mieszkało w Chełmie 371 Żydów. Nauczycielami w znanej chełmskiej jeszywie byli m.in. Symeon Auerbach i Eliasz ben Salomon Zalman. Rabinem w latach 1606-1615 był Samuel Eliezer ben Judah Edels. W 1648 w czasie powstania Chmielnickiego kozacy wymordowali prawie wszystkich Żydów. Wydarzenia te upamiętnia ułożona wówczas modlitwa El mole rachamim (hebr. Boże, pełen miłosierdzia).

Kahał reaktywowano po 1660. W XVIII wieku nastąpił rozwój handlu i rzemiosł, silne wpływy na gminę chełmską wywarł chasydyzm. W 1765 było w Chełmie 1500 Żydów, w 1857-2493, a w 1931 – 13 537. W 1849 istniały tu 2 synagogi i 2 domy modlitwy, a w 1903 – m.in. 45 chederów. W latach 1918-1939 ukazywało się tu 5 gazet żydowskich. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało tu około 15 000 Żydów, co stanowiło ok. 44% mieszkańców miasta.

II wojna światowa brutalnie wstrząsnęła sztetlem. Prześladowania Żydów zaczęły się w grudniu 1939, kiedy Niemcy dokonali deportacji części żydowskiej gminy Chełma do Sokala w sowieckiej strefie okupacyjnej. W maju 1941 do utworzonego w mieście getta zostało przywiezionych około 2000 Żydów ze Słowacji. Masowa deportacja do obozu zagłady w Sobiborze rok później oznaczała ich Holocaust. Przetrwali tylko nieliczni^[8]. Opuścili oni Chełm wkrótce po wojnie, zakańczając tym wielowiekową historię Żydów w Chełmie.

Z Chełmem związana jest tradycja humoru żydowskiego. W dowcipach folkloru Żydów Europy wschodniej Żydzi z Chełma łącznie ze swoimi rabinami przedstawiani byli jako sympatyczni głupcy znajdujący zawsze dziwaczne lub złe rozwiązania problemów. Urodzony w Polsce laureat literackiej Nagrody Nobla, Isaac Bashevis Singer, oparł się na tej tradycji, kreując w swoich krótkich opowiadaniach albo sztukach teatralnych, pisanych w jidysz, śmiesznych bohaterów – "Mędrców" z Chełma^[9]. Także akcja musicalu, "Shlemiel the First", opartego na jednym z jego opowiadań, ma miejsce w Chełmie. Tłumaczone na wiele języków opowiadania Singera rozsławiły nazwę miasta na całym świecie jako bajeczne miasto głupców. Jednak przedstawiany w nich żartobliwie żydowski mikrokosmos sztetla Chełma, w którym dochodzi do zderzenia tradycji z nowoczesnością, mistyki i wiary z liberalizmem, sekularyzmem i nihilizmem, służy tylko jako metafora dla podobnych uniwersalnych konfliktów na całym świecie, gdyż jak sam Singer wywnioskował myślami swojego bohatera Szlemiela w jednej ze swoich krótkich powieści:

Ci, którzy opuszczają Chełm zakończą wędrówkę w Chełmie,

Ci, którzy zostają w Chełmie są już tam na pewno.

Wszystkie drogi prowadzą do Chełma,

Gdyż cały świat to jeden wielki Chełm.

Chełm i ziemia chełmska związane są ściśle z historią Rusi Kijowskiej. Od wieków zamieszkiwane były przez Rusinów, z których wyłonił się między innymi naród ukraiński. Z okolic Chełma wywodziły się ukraińskie osobistości jak Mychajło Hruszewski, Filip Filipczuk czy Antoni Wasyńczuk.

Na początku I wojny światowej powstała koncepcja carskiego ministra spraw zagranicznych Siergieja Sazonowa, przewidująca powstanie autonomicznego państwa polskiego, tzw. plan Sazonowa^[10]

Jednak ziemia chełmska, uważana przez administrację carską za rdzennie ruską, miała nie wchodzić w skład tego tworu. Dopiero po upadku Imperium Rosyjskiego i po zakończeniu wojen: I światowej, polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej, rejon Chełma ze względu na niewielką ilość Ukraińców (23,1%) stał się częścią II Rzeczypospolitej. Starając się podkreślić jego polskość nowa administracja przekazała kościołowi rzymskokatolickiemu w 1919 zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej, dotychczasową siedzibę diecezji prawosławnej, którą formalnie władze polskie rozwiązały w 1922. Nie pozwoliły one także na otwarcie szkół z ukraińskim językiem wykładowym. Mimo to rosła świadomość narodowa Ukraińców, co przyczyniło się do wzrostu napięć między Polakami i Ukraińcami, także i w Chełmie. Wzajemne stosunki popsuły się, gdy w 1938 władze na Chełmszczyźnie zburzyły 127 świątyń prawosławnych, w tym 91 cerkwi, 10 kaplic i 26 domów modlitwy^[11].

II wojna światowa i okupacja niemiecka doprowadziły do kulminacji konfliktu. Przy początkowej współpracy z III Rzeszą nacjonaliści ukraińscy z OUN zaczęli zabiegać o realizację swojej wizji niepodległego państwa ukraińskiego, w którego skład miały wchodzić także tereny tzw. Zakierzońskiego Kraju, a do którego zaliczali ziemię chełmską. W Chełmie tymczasem niemiecka administracja przywróciła zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej odtworzonej diecezji prawosławnej. W 1942 roku nasiliły się na ziemi chełmskiej pojedyncze egzekucje na przedstawicielach obu narodów posądzanych o kolaborację z okupantem. Wkrótce podobne przypadki na innych terenach polsko-ukraińskich przeobraziły się w czystki etniczne, których najdrastyczniejszym przykładem była rzeź na Wołyniu dokonana na około 60 tysięcy Polaków, i to w bezpośrednim sąsiedztwie Chełmszczyzny. Tysiące ocalałych po pogromach Polaków z Wołynia szukało w latach 1943-44 schronienia w Chełmie^[12].

Prawo Ukraińskiej SRR do ziemi chełmskiej podtrzymywali także ukraińscy komuniści z Nikitą Chruszczowem na czele^[13]. Na tydzień przed podpisaniem "Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polskiej-radzieckiej granicy państwowej" 27 lipca 1944 Chruszczow napisał do Stalina prośbę o przyłączenie tych terenów do USRR, jednak granica na Bugu była już przesądzona i potem potwierdzona na konferencji jałtańskiej^[14]. Jej przebieg w oparciu o linię Curzona spowodował, że znaczny procent mieszkańców Chełma pochodzenia ukraińskiego ponownie znalazł się w granicach państwa polskiego. Tych, którzy nie ewakuowali się wraz z niemieckim okupantem, spotkały polskie represje i odwety za wcześniejsze pogromy Polaków dokonane przez UPA^[15]. Kilka tysięcy Ukraińców dobrowolnie opuściło miasto i okolice udając się do końca 1944 w ramach tzw. układów republikańskich na Ukrainę. Pozostałych deportowano w okresie lat 1944-1946 na tereny Ukraińskiej SRR^[16].

Dzisiaj Chełm utrzymuje od kilku lat więzi partnerskie z ukraińskim Kowlem, a przyjazne stosunki między Ukrainą a Polską zamknęły ten konfliktowy rozdział historii. Priorytet dany tworzeniu wspólnej teraźniejszości i przyszłości jest podkreślany bilateralnymi umowami państwowymi jak ta przewidująca sprowadzenie kilkuset żołnierzy ukraińskich do Chełma w celu stworzenia wspólnych jednostek wojskowych w 2008. Nie mniejszy wpływ na pojednanie ma też polsko-ukraińska organizacja piłkarskich mistrzostw Europy w 2012, dzięki której i Chełm, jako miasto tranzytowe przy ważnym połączeniu Warszawa-Kijów, może otrzymać nowe impulsy rozwojowe.

• 2006 Agata Fisz (SLD)
• 2002-2006 Krzysztof Grabczuk (PO)

• Grodzisko (Wysoka Górka, Górka Chełmska, Wzgórze Widokowe – pomnik przyrody) – pochodzi z wczesnego średniowiecza. Pod ziemią znajdują się pozostałości palatium książęcego oraz cerkwi św. Jana Złotoustego, wybudowanych przez króla halicko-wołyńskiego Daniela Halickiego. Podczas badań archeologicznych odkryto również pozostałości kamiennej wieży datowanej na XIV w. Zachowały się także fundamenty cerkwi św. Cyryla i Metodego, zbudowanej w 1875 r. i rozebranej po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.
• Bazylika Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Chełmie – pierwsza świątynia zbudowana została w XIII w. przez króla halicko-wołyńskiego Daniela Halickiego jako cerkiew prawosławna. Obecna barokowa świątynia zaprojektowana przez Pawła Fontanę powstała jako katedra unicka (grecko-katolicka) w latach 1736-1757. Budowniczym świątyni był Tomasz Rezler. W latach 1875-1915 był to sobór prawosławny. Od 1919 r. kościół rzymskokatolicki. W latach 1940-1944 ponownie cerkiew prawosławna. Tytuł bazyliki mniejszej nadał świątyni papież Jan Paweł II.
• Dzwonnica – zbudowana w 1878 r., przebudowana i podwyższona w 1939 r. Otwarta dla ruchu turystycznego w czerwcu 2008 r.
• Brama Uściłuska w Chełmie (Brama Bazyliańska, Klasztorna, Zamkowa) – brama z okresu wczesnego baroku z 1616 r.
• Klasztor Bazylianów – zbudowany w latach 1640-1649, wielokrotnie przebudowywany. Obecnie wykorzystywany w celach mieszkalnych.
• Pałac biskupów unickich – zbudowany w latach 1711-1730. Przebudowany 1876-1886 i 1920. Obecnie Kancelaria Parafialna.
• Budynek Bractwa Bogarodzicy – zbudowany w 1904 roku. Obecnie plebania.
• Organistówka – niewielki obiekt z 1875 r. przy wjeździe na Górę Zamkową od strony ul. Hrubieszowskiej. Obecnie siedziba Państwowego Konserwatora Zabytków w Chełmie.
• Dom Pielgrzyma – miejsce noclegu pielgrzymów zmierzających do Chełma. Dawny budynek gospodarczy klasztoru Bazylianów.
• Kościół Rozesłania Świętych Apostołów – zaprojektowany przez Pawła Fontanę późnobarokowy kościół. Został wybudowany w latach 1753-1763. Posiada wnętrze niezmieniane od czasu budowy, jedynie kilkakrotnie odnawiane. Postawiony na miejscu drewnianego kościoła fundowanego w XV w. przez króla Władysława Jagiełłę na pamiątkę zwycięstwa pod Grunwaldem, w czym 16 chorągiew ziemi chełmskiej, walcząca pod znakiem Białego Niedźwiedzia, miała znaczący udział. Kościół ten nieprzerwanie (nawet w czasach zaborów i okupacji hitlerowskiej) był w rękach katolików i Polaków.
• Klasztor Pijarów – wybudowany w latach 1720-1726. Obecnie plebania parafii Rozesłania Świętych Apostołów.
• Kolegium Pijarów – wybudowane równolegle z klasztorem. Obecnie muzeum miasta Chełma. Posiada ono m.in. zbiory archeologiczne i militaria.
• Kościół i klasztor Reformatów – kościół barokowy św. Andrzeja Apostoła, zbudowany w latach 1737-1750 wg projektu Pawła Fontany, wielokrotnie przebudowywany. Świątynia była także użytkowana przez prawosławnych (1868-1915) jako cerkiew św. Warwary (Barbary) i ewangelików (1915-1918 i 1939-1944) jako kircha protestancka.
• Cerkiew św. Mikołaja – cerkiew wzmiankowana w XV w. Obecny budynek z lat 1721-1727. Obecnie sala koncertowa i Oddział Sztuki Dawnej Muzeum Chełmskiego.
• Seminarium unickie – kompleks budynków wzniesiony przy cerkwi św. Mikołaja w latach 1769-1800. W latach 1919-1939 siedziba Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego i II Liceum Ogólnokształcącego im. Królowej Jadwigi (tzw. Farbiszanek). W okresie PRL mieściła się tu szkoła kształcąca przyszłe przedszkolanki oraz Studium Nauczycielskie. Obecnie mieści się tu IV Liceum Ogólnokształcące im. dr Jadwigi Młodowskiej.
• Cerkiew prawosławna św. Jana Teologa – wybudowana w latach 1846-1849. Pełni ona obecnie rolę "konkatedry" arcybiskupa Abla władyki prawosławnej diecezji lubelsko-chełmskiej. Jedyna zachowana cerkiew prawosławna w Chełmie.
• Mała Synagoga – wybudowana na początku XX w. Obecnie znajduje się w niej kawiarnia.
• Stara Synagoga – zbudowana w 1584 roku. Zniszczona przez Niemców około 1942 r. Fundamenty po badaniach archeologicznych zostały zniszczone, na ich miejscu powstał nowy budynek.
• Ruiny ratusza – obecnie zarys fundamentów dawnego ratusza z XIV wieku na pl. Edwarda Łuczkowskiego. Ratusz został rozebrany w 1848 roku w wyniku groźby zawalenia po licznych pożarach^[7].
• Pałac Kretzschmarów – eklektyczny pałacyk powstały pod koniec XIX wieku. Dawniej mieścił się tam urząd poczty, obecnie Urząd Stanu Cywilnego.
• Zespół Szkół Mechanicznych – budynek szkolny, położony przy ul. Pocztowej. Został wybudowany w 1878 roku. Obecnie siedziba PWSZ w Chełmie.
• Dawne seminarium prawosławne – zbudowane w latach 1888-1890. Obecnie siedziba I LO im. Stefana Czarnieckiego i Gimnazjum nr 2 im. ks. Zygfryda Berezeckiego. Przed budynkiem stoi czapla-fontanna.
• Gmach Dyrekcji – zbudowany w latach 1928-1938. Planowana siedziba Wschodniej Dyrekcji Kolei Państwowej. W 1944 r. siedziba Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Obecnie siedziba m.in. Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Chełmie i Starostwa Powiatowego.
• Wieża w Bieławinie – ruiny wieży postawionej na grodzisku przy brodzie rzeki Uherki, prawdopodobnie z XI w. Do 1944 r. zachowana była jedna ściana, ale została wysadzona przez wojska niemieckie tuż przed zajęciem miasta przez oddziały sowieckie. To co możemy oglądać obecnie to odkopane fundamenty do wysokości 2 metrów.
• Kamienica mieszczańska – kamienica z 1875 r. przy ul. Lubelskiej 57. Po generalnym remoncie około 1980 r. zamieniona na muzeum.
• Magistrat – wybudowany w 1926 r. Obecnie mieści się tam kino "Zorza" oraz Urząd Miasta. Skrzydło mieszczące kino "Zorza" gruntownie przebudowano w latach sześćdziesiątych.
• Cmentarz przy ul. Lwowskiej (rzymskokatolicki i prawosławny) – stary cmentarz założony w 1790 r. Zabytkowe kaplice ("Biała" – rodziny Bielskich z końca XVIII w., w której znajduje się mauzoleum Chełmian poległych i zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego w okresie II wojny światowej; "Czerwona" – rodziny Zajdlerów z 1908 roku). Na cmentarzu znajdują się mogiły żołnierzy poległych w walkach 1919-1920 oraz wielu zasłużonych dla Chełma kapłanów, nauczycieli (m.in. dwukrotnego prezydenta Chełma Stanisława Gutta).
• Cmentarz żydowski – założony na przełomie XV/XVI w. Zniszczony przez hitlerowców, odnowiony po 1990 r.
• Cmentarz prawosławny – założony na stoku Chełmskiej Górki w 1867 r., zdewastowany. Znajduje się tu m.in. grób Filipa Filipczuka, premiera Ukraińskiej Republiki Ludowej. Chowano na nim w czasie zaborów rosyjską elitę urzędniczą miasta.
• Cmentarz wojenny – założony w 1915 r., zlokalizowany na stoku stoku Góry Zamkowej, poniżej cmentarza prawosławnego. Miejsce pochówku żołnierzy polskich (z września 1939 r. oraz 1944-1945) i radzieckich oraz partyzantów z II wojny światowej (wśród nich Kawaler Orderu Virtuti Militari i Bohater Związku Radzieckiego ppłk Nikołaj Fiodorow, który zginął w bitwie partyzanckiej stoczonej pod Wojsławicami 17 kwietnia 1944 r.).
• Cmentarz wojenny (okolica lasu Borek, koło wsi Strupin Łanowy) – założony w okresie I wojny światowej, pochowani są na nim żołnierze z okresu I wojny światowej oraz z okresu międzywojennego i II wojny światowej.
• Cmentarz jeniecki (tzw. "Patelnia") z okresu II wojny światowej – założony w czasie II wojny światowej przez hitlerowców na potrzeby Stalagu 319. Pochowanych zostało tam od 30 do 100 tysięcy ludzi, głównie żołnierzy radzieckich i Włochów.
• Park miejski – założony na początku XX w. Powiększony po 1945 r. Do lat osiemdziesiątych istniał tam staw. Oficjalnie nie jest uznany za zabytek. W parku od 1994 r. stoi pomnik Akcji "Burza" AK.
• Podziemia Kredowe – zabytkowa kopalnia kredy stanowiąca unikatową pozostałość górnictwa kredowego w Europie. Znajdujący się w niej wielopoziomowy kompleks korytarzy i komór powstał w wyniku wielowiekowej eksploatacji kredy piszącej, której złoża znajdują się pod powierzchnią miasta. Z podziemiami związane są legendy, podania i baśnie. Więcej informacji znajdą Państwo na stronie Chełmskich podziemi Kredowych
• Dziewicza Góra – domniemane stare grodzisko w miejscowości Horodyszcze koło Chełma, w rzeczywistości okazało się że grodzisko istniało na innej górze, w miejscu gdzie obecnie przebiega droga z Chełma do Włodawy. Domniemane wały grodu to w rzeczywistości resztki okopów z pierwszej wojny światowej.
• Pomnik Sybiraków – odsłonięty 17 września 2007 r. w kolejną rocznicę napaści ZSRR na Polskę. Upamiętnia Polaków wywiezionych z kraju przez sowietów. Głaz znajduje się przy ul. Pocztowej niedaleko skrzyżowania z ul. Puławską.
• Osiedle Dyrekcja – osiedle kolejowe w wschodniej części miasta, którego układ urbanistyczny i architektoniczny został uznany za zabytek.

Chełm był od dawnych czasów jednym z religijnych centrów prawosławia, katolicyzmu, judaizmu i unitów. Miasto było zarówno miejscem pielgrzymek rzymskich katolików, chrześcijan prawosławnych i unitów do ikony Matki Boskiej Chełmskiej – replika której znajduje się w świątyni na Górze Chełmskiej i uważanej za cudotwórczą – jak i jednym z głównych ośrodków filozofii chasydzkiej. O styku wyznań świadczy bliskość sąsiedztwa byłych albo do dziś czynnych świątyń na niewielkim obszarze w centrum miasta. Nie zawsze sąsiedztwo to przebiegało bez konfliktów, o czym świadczą losy świątyni pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, która od XIII w. należała do prawosławnych, unitów i katolików. Podobny los spotkał ikonę Matki Boskiej Chełmskiej, której oryginał od 2000 r. znajduje się w Wołyńskim Muzeum Krajoznawczym w Łucku, podczas gdy w bazylice chełmskiej można podziwiać tylko jej kopię. Dzisiaj Chełmianie są w przeważającej większości wyznania rzymskokatolickiego. Są tu także prawosławni (których cerkiew pw. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa (Bogosłowa) jest konkatedrą prawosławnego arcybiskupa lubelsko-chełmskiego Abla) oraz wierni Kościoła Polskokatolickiego (świątynia Matki Boskiej Zwycięskiej znajduje się przy ul. Mickiewicza). Swoje zbory w Chełmie mają również: Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Chrześcijan Baptystów i Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy.

W Chełmie zlokalizowane są następujące instytucje związane z kulturą: Chełmski Dom Kultury, Chełmska Biblioteka Publiczna, Chełmska Biblioteka Pedagogiczna, Mniejsza Publiczna Biblioteka Europejska, Archiwum Państwowe w Lublinie oddział w Chełmie, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza (posiada m.in. zbiory archeologiczne i militaria i wiele innych. W jego skład wchodzą działy: historyczny, archeologiczny, przyrodniczy, sztuki współczesnej, etnograficzny, sztuki dawnej), Młodzieżowy Dom Kultury, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia, Kino Zorza, Amfiteatr Kumowa Dolina oraz kilka stowarzyszeń kulturalnych.

W mieście działają m.in.:

• Zespół tańca Ludowego Ziemi Chełmskiej;
• Formacja Tańców Latynoamerykanskich Takt-Zomar – do 2009 w kategorii powyżej 15 lat, zdobyła podczas Mistrzostw Polski Formacji Tanecznych 10 złotych medali medali i tytułów mistrzowskich, dwa srebrne i jeden brązowy^[17];
• Klub Tańca Nowoczesnego Foton;
• Chór Ziemi Chełmskiej Hejnał;
• Chór Państwowej Szkoły Muzycznej;
• Orkiestra Dęta;
• Estrada Dziecięca;
• Promyczki.

• Tygodnik Wschodni (do 01.2010 jako Kresy Tygodnik Chełmski);
• Super Tydzień Chełmski;
• Polska Media Press – tygodnik
• Nowy Tydzień – Tygodnik Lokalny;
• Kurier Chełmski Extra
• Dziennik Wschodni, oddział Chełm;
• Kurier Lubelski, oddział Chełm;
• Kredą Pisane – kwartalnik.
• Chelmonline – Chełmska Gazeta Internetowa

• Radio Bon Ton 104,90 FM;
• Radio LUBLIN SA, oddział Chełm.
• Twoje Radio Chełm 1584 AM

W latach 1999-2001 istniała TV Chełmska^{[potrzebny przypis]}.

Szablon:Źródła

• Dni Chełma – organizowane co roku w czerwcu, podczas nich odbywa się wiele imprez kulturalnych i sportowych oraz zostaje wręczony tytuł Chełmianina Roku;
• Bieg Uliczny o Puchar Prezydenta – corocznie, podczas Dni Chełma – należący do Grand Prix Polski Biegów Ulicznych;
• Chełmstok – festiwal muzyki rockowej;
• Szopka Bożonarodzeniowa z koncertami kolęd i pastorałek – w czasie wigilijnym na placu Łuczkowskiego;
• Biegi Niepodległości – corocznie z okazji Święta Niepodległości 11 listopada;
• Gala Mistrzów Podnoszenia Ciężarów im. Mariana Zielińskiego.

Tytuł Chełmianina Roku ustanowiony w 1997 r. przez ówczesnego prezydenta Chełma Zbigniewa Bajko, reaktywowany przez Krzysztofa Grabczuka, przyznawany jest osobom za szczególną aktywność zawodową oraz pracę społeczną^[18]. Osobę uhonorowaną tym tytułem wyłaniają: prezydentem miasta, przewodniczący Rady Miasta Chełma, laureaci konkursu Chełmianina Roku, notariusz oraz trzech losowo wybranych mieszkańców Chełma. Wyróżnienie nadawane jest corocznie oraz dożywotnio, co oznacza, że osoba uhonorowana tym tytułem nie może otrzymać go ponownie. Zwycięzca otrzymuje okolicznościowy medal oraz akt nadania tytułu^[19]. Dotychczas tytuł ten otrzymali^[20]:

• 1997 – Krzysztof Grabczuk – samorządowiec, trener zapaśników, działacz sportowy, były prezydent Chełma i członek zarządu województwa, od 2008 marszałek województwa lubelskiego;
• 1998 – Andrzej Kosior – lekarz ortopeda, ordynator oddziału ortopedii w Samodzielnym Publicznym Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym;
• 2003 – Witold Grela – przedsiębiorca, właściciel piekarni;
• 2004 – Dariusz Jabłoński – zapaśnik w stylu klasycznym, mistrz świata i Europy, olimpijczyk;
• 2005 – Wojciech Krawczyk – lekarz internista, ordynator oddziału wewnętrznego w Samodzielnym Publicznym Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym;
• 2006 – Jolanta Kropp – wychowawczyni wielu laureatów olimpiad oraz reprezentantów kraju na międzynarodowych konkursach języka łacińskiego, nauczycielka w I Liceum Ogólnokształcącym im. Stefana Czarnieckiego^[21];
• 2007 – Longin Jan Okoń – pisarz, poeta, społecznik;
• 2008 – Grzegorz Gorczyca – prezes Automobilklubu Chełmskiego^[22];
• 2010 – Zbigniew Lubaszewski - nauczyciel histori, działacz PTTK.

W czasach PRL nastąpił znaczny rozwój przemysłu, zahamowany przez upadek ustroju i restrukturyzację.

Miasto stanowi ośrodek przemysłowy. Dominują tu: przemysł mineralny (cementowy – od 1960 w mieście działa Cementownia Chełm, szklarski, ceramiki budowlanej, betonów, odkrywkowa kopalnia kredy), lekki (obuwniczy, odzieżowy), spożywczy (owocowo-warzywny, winiarski, mleczarski, piwowarski, cukierniczy), maszynowy, metalowy, precyzyjny, chemiczny, tartaczny, meblarski i poligraficzny. W mieście działa wiele firm budowlano-montażowych oraz zakładów rzemieślniczych, w tym rzemiosła artystycznego. Chełm jest także ośrodkiem handlowo-usługowym, działają tu m.in. banki, agencje ubezpieczeniowe oraz firmy obsługujące ruch turystyczny i tranzytowy^[2].

Od 2004 w mieście odbywają się międzynarodowe targi "Wschodnie Inicjatywy Gospodarcze". Są one realizowane przy współpracy z samorządem miasta Kowla^[23].

Region pod względem rozwoju gospodarczego nie należy do najlepiej rozwiniętych^{[potrzebny przypis]}. Bezrobocie w Chełmie w maju 2009 wynosiło 14,7% a w Powiecie Chełmskim 16,4%^{[potrzebny przypis]}

W mieście znajdują się 4 targowiska.

Znaczny węzeł drogowy i kolejowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

• DK12: Łęknica – Leszno – Kalisz – Piotrków Trybunalski – Radom – Lublin – Chełm – Dorohusk
• DW812: Biała Podlaska – Włodawa – Chełm – Krasnystaw
• DW843: Chełm – Zamość
• DW844: Chełm – Hrubieszów – Dołhobyczów

Dużą rolę odgrywa komunikacja autobusowa. Przedsiębiorstwo PKS Chełm zapewnia połączenia z Lublinem, Warszawą, Krakowem, Katowicami, Kielcami, Wrocławiem, Hrubieszowem, Włodawą, Łęczną i większością okolicznych miejscowości. W Chełmie działa też wielu przewoźników prywatnych, utrzymujących linie do Lublina, Warszawy, Gdańska, Zamościa, Krasnegostawu, Włodawy, Hrubieszowa, Dorohuska i Wojsławic.

Plik:Autobus chelm.jpg

Pod koniec lat 80. XX wieku firma transportowa w Chełmie została wydzielona z Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej. 1 listopada 1989 r. powstało Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne. W 1990 r. Rada Miasta podjęła decyzję o przekształceniu MPK w spółkę prawa handlowego w wyniku czego powstało Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Sp. z o.o., które rozpoczęło działalność 1 stycznia 1993 r. W latach 90. zlikwidowano linie nocne.

24 czerwca 1997 r. Miasto Chełm i irlandzka spółka Southern Vectis plc podpisały umowę, która zakładała, że Southern Vectis obejmie 3849 udziałów, pokrywając je wkładem w postaci know–how (m.in. zapewni: projekt sieci linii komunikacyjnych oraz wdrożenie go, szkolenia pracowników, sprzęt komputerowy, wizerunek firmy, system finansowy). Miasto Chełm objęło 9424 udziały (3507 pokryło gotówką, 5917 wkładem: nieruchomość przy ul. Okszowskiej 41). Powstałe wówczas Chełmskie Linie Autobusowe Sp. z o.o. były pierwszym sprywatyzowanym przedsiębiorstwem komunalnym w mieście^[24]. Kolorystykę autobusów zmieniono na żółto-zieloną.

Z myślą o obsłudze wąskich osiedlowych ulic w 1997 r. CLA kupiły 7 autobusów wersji midi Kapena City 7,5. W 2000 r. dołączyły do nich dwie Kapeny Thesi City. W 2004 r. park pojazdów wzbogacił się o 5 Kapen TCM-920. W 2007 r. dołączyły Mercedesy O303-11R i dwa niskopodłogowe autobusy DAB 11-0860S. W 2008 r. zakupiono trzy Mercedesy O405. W składzie taboru znajdują się też Jelcze M11.

W 2009 r. zmieniono kolorystykę autobusów na kolory: ciemnozielony i kość słoniowa (autobusy będące do tego roku w taborze pozostały w starych barwach, na nowy kolor zostały pomalowane autobusy zakupione po 2009 r.)^[25].

Od 2010 r. Chełmskie Linie Autobusowe obsługują 16 linii autobusowych (po zmianach dokonanych w sieci komunikacyjnej 1 stycznia 2010 r. pozostały linie: 1, 2, 2B, 3, 4, 5A, 5C, 6, 7, 8, 9, 11, 11A, 12, 15, 24). Linie obsługujące centrum miasta korzystają z autobusów niskopodłogowych.

Oprócz linii CLA w Chełmie funkcjonuje sieć połączeń organizowanych przez PKS Chełm (są to linie podmiejskie kursujące m.in. do Nowosiółek, Krobonosza, Okszowa, Żółtańców, Pokrówki, Józefina, m.in, linie nr 201, 202, 203, 204, 206, 210^[26]) oraz komunikację prywatną (linie od nr 100).

W roku 2002 została wybudowana hala sportowa przy ulicy Granicznej. Największe osiągnięcia odnieśli: Andrzej Głąb w Seulu w 1988 wywalczył tytuł wicemistrza olimpijskiego, Piotr Jabłoński otrzymał złoty medal podczas mistrzostw świata kadetów w Kanadzie (1991), brązowy podczas mistrzostw świata juniorów w Iranie (1995); dwukrotnie tytuł wicemistrza świata juniorów zdobywał także Dariusz Jabłoński (1990, 1991). Bracia Jabłońscy reprezentowali barwy kraju podczas Igrzysk Olimpijskich w Atenach, w których uczestniczył również Krzysztof Grabczuk jako sędzia klasy międzynarodowej.

W Chełmie znajdują się 3 pływalnie (jedna odkryta i dwie kryte), kąpielisko miejskie "Glinianki" oraz sezonowo czynne jest sztuczne lodowisko. W Parku Miejskim przy ul. Armii Krajowej uruchomiono skate park (wyposażony w: Bump to bump + curb, Manualpad + curb, Cornercurb, Flatrail, Bold rail).

Szablon:Źródła Lista klubów sportowych biorących udział w rozgrywkach ogólnopolskich:

Lekkoatletyka

MKS Agros Chełm

Zapasy

Miejski Klub Sportowy "CEMENT GRYF",

Piłka nożna

ChKS Chełmianka Chełm

Koszykówka

MKS Chełm (dawniej MKS "Biomlek" Chełm)

Tenis stołowy

KS "OGNIWO" Chełm

Tenis ziemny

Ognisko TKKF "OLIMPIA"

Siatkówka

TEMPO Chełm

Taniec

TAKT Chełm, RYTM Chełm

Pływanie

MUKS "LIDER" Chełm

Karate

"Klub Kyokushin-kan Karate-do w Chełmie"

Obok administracji powiatu grodzkiego siedzibę w Chełmie ma także powiat chełmski ziemski. Delegatura Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego znajduje się w budynku byłej Dyrekcji Kolei Państwowych.

Posłowie VI kadencji z Chełma:

• Beata Mazurek (PiS)
• Grzegorz Raniewicz (PO)
• Zbigniew Matuszczak (SLD)

Przykładem owocnej działalności organizacji w Chełmie jest np. odsłonięcie pomnika ku czci polskiemu papieżowi na pl. Niepodległości, który powstał z inicjatywy Stowarzyszenia Budowy Pomnika Ojca Świętego Jana Pawła II. Do wielokulturowej przeszłości Chełma nawiązuje swoimi projektami stowarzyszenie Miasteczko, a chełmskie oddziały Ligi Ochrony Przyrody i Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej wygrały w 2004/2005 roku konkursy o dotacje na programy edukacji ekologicznej z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony środowiska. Aktywnością wykazuje się także Stowarzyszenie Rocznik Chełmski z dr Witoldem Sulimierskim na czele. Jednym z głównych celów statutowych tej organizacji (siedzibą jej jest budynek Wyższej Szkoły Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej przy ul. Hrubieszowskiej 102, której rektorem jest dr Michał Gołoś – wiceprezes Zarządu Stowarzyszenia Rocznik Chełmski) jest promocja miasta i historycznej ziemi chełmskiej poprzez wydawanie Rocznika Chełmskiego i Biblioteki Rocznika Chełmskiego (w roku 2007 wydany został tom 11 Rocznika Chełmskiego – dwujęzyczny: w języku polskim i w języku ukraińskim a także – jako tom 1 Biblioteki Rocznika Chełmskiego – praca doktorska Pawła Kiernikowskiego pt. "Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918-1939)") oraz organizowanie konferencji naukowych i popularnonaukowych we współpracy z Uniwersytetem w Łucku. Stowarzyszenie to wydało w 2008 – tom 12 Rocznika Chełmskiego oraz – jako tom 2 Biblioteki Rocznika Chełmskiego – pracę doktorską Witolda Sulimierskiego pt. "Oświata i życie kulturalno – społeczne Chełma w latach 1864 – 1939".

Miasto znajduje się na przygraniczu polsko-ukraińskim i leży na ważnej trasie łączącej Ukrainę z Polską. Chełm posiada kilka hoteli oraz Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej przy Urzędzie Miasta.

Organizacjami oferującymi informację turystyczną są: oddział Wojskowy PTTK i Chełmskie Podziemia Kredowe "LABIRYNT".

W granicach miasta znajduje się las "BOREK" z oznakowaną ścieżką zdrowia. W mieście powstaje również wiele ścieżek rowerowych prowadzących do okolicznych wsi. W lesie "Kumowa Dolina" znajduje się ścieżka rowerowa o charakterze sprawnościowym.

Przez miasto przechodzą 3 szlaki: niebieski, czerwony i zielony. Kilka szlaków przebiega przez atrakcyjne krajobrazowo obszary ziemi chełmskiej. Na terenie miasta wyznaczono dwie ścieżki spacerowe oznakowane kolorem czerwonym i zielonym

• Ścieżka spacerowa szlakiem chełmskich zabytków architektury – ok. 2 km. Trasa obejmuje 11 najcenniejszych obiektów zabytkowych.
• Ścieżka spacerowa szlakiem chełmskich pomników przyrody – ok. 6 km. Trasa obejmuje 12 przystanków z pomnikami i obiektami przyrodniczymi Chełma.
• Szlak Rezerwatów Przyrody – zielony, długość 101,3 km.
• Szlak Bagien i Moczarów – niebieski, długość około 45 km.
• Szlak I Korpusu Pancernego – czerwony, długość 45,6 km.

Do tej pory przedstawiciele administracji Chełma podpisali dwustronne umowy o przyjaźni z miastami partnerskimi z 5 państw:

• Kowel  Ukraina,
• Luboml  Ukraina,
• Morlaix  Francja,
• Utena  Litwa,
• Knoxville  Stany Zjednoczone,
• Sindelfingen  Niemcy w 2001 roku.

Współpraca odbywa się przeważnie na polu kulturalno-oświatowym.

• Gubernia chełmska
• Lubelszczyzna
• województwo lubelskie
• podział administracyjny województwa lubelskiego
• powiat chełmski
• ludność Chełma
• Chełm Wąskotorowy

• Roman Aftanazy, "Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej – Województwo ruskie, Ziemia sanocka", Ossolineum, Wrocław 1995. t. VI – d. województwo bełskie, Ziemia Chełmska woj. ruskiego;
• Kazimierz Kling, "Pamiętniki", Biblioteka Ossolineum,
• Andrzej Gruszka, Starostowie chełmscy w epoce jagiellońskiej, Chełmski Szkolny Związek Sportowy, Chełm 2002, ISBN 83-916168-0-0
• Paweł Kiernikowski, Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918 – 1939), Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2007, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 1, ISBN 978-83-922585-1-3;
• Witold Zbigniew Sulimierski, Oświata i życie kulturalno – społeczne Chełma w latach 1864 – 1939, Stowarzyszenie Rocznik Chełmski, Chełm 2008, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 2, ISBN 978-83-922585-2-0

• Andrzej Henryk Rybak, Stalag 319. Międzynarodowy obóz jeniecki w Chełmie w latach 1941 – 1944, Stowarzyszenie Roczniki Chełmski, Chełm 2009, Biblioteka Rocznika Chełmskiego, t. 3, ISBN 978-83-922585-4-4

Zobacz hasło Chełm w Wikisłowniku

Zobacz multimedia związane z tematem: Chełm

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. miasta Chełm

Szablon:Linki do map Polski

• Strona Urzędu Miasta Chełm
• Panoramiczne zdjęcia Chełma
• Mapa ewidencyjna miasta
• Chełm, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 553 .