Rudolf Noreiev

Rudolf Noreiev
Rudolf Noreiev en 1973.
Nom de naissença	Рудольф Хаметович Нуреев
Naissença	17 de març de 1938 Irkotsk (URSS)
Decès	6 de genièr de 1993 Levallois-Perret (Françz)
Activitat(s)	Dançaire estela del Balet de l'Opèra nacional de París Mèstre de balet de l'Opèra de París Coregraf de l'Opèra de París
Formacion	Acadèmia de balet Vaganova a Sant Petersborg
Mèstre	Alexandre Pochkin, Anna Oudeltsova, Elena Konstantinova Vaïtovitch
Escolans	Patrice Bart, Patrick Dupond, Isabelle Guérin, Sylvie Guillem, Laurent Hilaire, Charles Jude, Manuel Legris, Nicolas Le Riche, Élisabeth Maurin, Élisabeth Platel
Recompensas	Comandaire de las Arts e letras, Cavalièr dins l'Òrdre nacional de la Legion d'onor
Illustracion : Rudolf Noreiev en 1973.

Rudolf Noreiev^{[n 1]} (en rus: Рудольф Хаметович Нуреев, Rodolf Khametovitch Noreiev ; en tatar: Рудольф Хәмит улы Нуриев ; en bachkir: Рудольф Хәмит улы Нуриев) es un dançaire classic, coregraf e director de balet d'origina tatar nascut lo 17 de març de 1938 a Irkotsk (Union sovietica) e mòrt lo 6 de genièr de 1993 a Levallois-Perret (Hauts-de-Seine).

Dotat d'una tecnica exemplara, Rudolf Noreiev e considerat coma le mai grand dançaire classic^,[1],[2],[3] e un dels mai grands coregrafs^{[n 2]}. Es nomenat lo senhor de la dan_a^,.

Rudolf Noreiev foguèt un dels melhors interprètas del repertòri classic, mas afirmèt tanben son talent dins la dança contemporanèa e foguèt un dels primièrs dançaires a tornar s'interessar al repertòri barròc^[4],[5].

Sa notorietat passa lo mond de la dança: un tèrç de la planèta conéis sa cara, lo roman de sa vida o encara lo mite que seguís^[6] quitament se sonque 5 o 6 milions de personas l'ajan realament vist dançar.

Marca l'istòria del balet mejans dos parelhs:

• amb Margot Fonteyn, sa partenària al Royal Ballet. Ensemble, forman un dels parelhs mai « mitics » de l'istòria del balet^[7],[8],[9].
• amb Sylvie Guillem del balet de l'Opèra de París dins las annadas 1980. Segon Pierre Lacotte, sus scèna ambedos forman una sola persona. Rudolf Noreiev e Sylvie Guillem dançan encora ensemble quitament après qu'ela quitèt lo balet de l'Opèra de París per se jónher al Royal Ballet e quitament quand Rudolf Noreiev venguèt fragil a l'estadi avançat del sida qu'aviá trapat en 1984^[10].

Rudolf Noreiev foguèt director del Balet de l'Opèra de París de 1983 a 1989, e tanben mèstre de balet e coregraf en cap fins a 1992. Coma coregraf, torna visitar totes los grands balets classics donant una plaça fòrça importanta als òmes dins lo balet. Atal, Rudolf Noreiev desvelopèt fòrça los ròtles desl òmes, que fins alara èran pas que de far valers de las balarinas. Rudolf Noreiev introduguèt dins sas coregrafias de las variacions per òmes coma dins lo Lac dels Cicnes.

Rudolf Noreiev tornèt en França lo flambèu del balet^[11],[12], que Marius Petipa aviá portat de Sant Petersborg a la mitat del sègle XIX. Noreiev portèt e renòva tot lo repertòri de Marius Petipa que pareissiá pas a París fins alara^,

Las annadas de Rudolf Noreiev a l'Opèra de París son consideradas coma una edat d'aur pel balet^,[13],.

L’Opèra de París, "lo sieu" ostal, l'obliga pas. Sas coregrafias son regularament utilizadas. Pas una sason passa sens que lo còrs de balet s'enlusís dins un espectacle revisitat per Rudolf Noreiev.

Rudolf Noreiev conta dins son autobiografia sa naissença romantica: naís lo 17 de març de 1938 en Union sovietica dins un vagon de tresena classa pendent un viatge en tren, pauc abant Irkotsk vèrs Vladivostok, de Farida (nascuda a Kazan) e Hamet Noreiev (nascut dins un vatage près d'Ufa). Farida ven en efièch de rejònher en transsiberian son espos que ven d'obténer un lotjament de foncion à Vladivostok per i aculhir sa familha. Hamet i foguèt afectat coma « politrok », instructor politic dins l'Armada roja^[14].

Sa familha es originària d'Ufa. Èra a l'origina de païsans bachkirs e tatars de cultura musulmana. Lo reire de Rudolf aviá per nom d'ostal Fasli. A causa d'una error d'enregistrament, lo patronime « Noreiev » ven de son nom d'ostal. « Nor » significa la lutz en arabi^[15].

Rudolf Noreiev es lo benjamin d'una friria ont nais après après tres sòrres: l'aïnada, Rosa qu'a detz ans de mai que Rudolf, Lilia qu'a cinc ans de mai e qu'es sorda, e Razida qu'a tres ans de mai^[16].

Garda pas cap sovenir de son paire dins son enfança qu'aqueste darrièr es mobilizat, al moment de l'invasion de l'URSS per l'Alemanha, en 1941, quand Noreiev a pas que tres ans. Lo tornèt veire pas abans 1946, aquò explica en partida lor relacion paire-filh conflictuala.

En 1941, sa familha es evacuada de Moscòu e trapa refugi a Ufa, capitala de la Bachkiria. Partejan lor pichona isba amb tres autras familhas^[17]. Las condicions de vida son precàrias: la demrança es sens aiga ni electricitat. Lo climat i es plan rufe, freg e sec, lo manjar, rar e compausat subretot de trufa bolhida. A l'escòla, se trufa d'el qu'a pas de cauçaduras e pòrta lo mantèl d'una de sas sòrres.

Mas Ufa possedís un teatre de bon nivèl e plna jovent, Rudolf Noreiev es afogat de musica. A una revelacion al de l'An Novèl de 1945: assistís a un balet patriotic titulat Lo Cant de las cigonhas amb la dançaira estela Zaïtona Nazretdinova. Trobèt sa vocacion e comença la dança ogan, e set ans d'edat.

Comença a dançar de danças folcloricas a l'escòla dins de grops amators e amb los Pionièrs. Puèi se li recomanda Anna Odeltsova que, après detz e uèit meses, l'orienta cap a Elena Vaïtovitch.

Las doas li fan comprene que la dança es pas solament un afar de tecnica. Vesent son potencial, li suggerisson de contunhar sa formacion a l'Acadèmia de balet Vaganova a Sant Petersborg, considerada per elas coma la melhora escòla al mond.

En 1953, a 15 ans d'edat, Rudolf Noreiev comença a far de figuracion dins los espectacles del teatre de la vila.

Per aquò, es un pauc pagat, çò que li permet de far sas classas amb la companhiá. Progressant avidament, intègra la tropa de balet.

La companhiá es invitada per una de detz jorns a Moscòu. Mas es nafrat pendent una representacion.

Rudolf Noreiev se reviscola per passar una audicion a l'escòla de dança del Bolchoï de Moscòu ont es acceptat.

Mas i dintra pas, rebuta tanben de rejónher la tropa a Ufa que li ofrís un contracte a plen temps.

Rudolf Noreiev preferís passar l'audicion per integrar l'Acadèmia de balet Vaganova a Sant Petersborg.

Après aver seguit onze ans de leiçons de dança, entre autre en dança folclorica, A Ufa, sa vila natala, dintra a l'Acadèmiia de balet Vaganova a Sant Petersborg en sieisen de uèit divisions, en 1955 a 17 d'edat^[18].

Rudolf Noreiev i es acceptat amb lo comentari seguent: « O seretz un dançaire extraordinari, o lo modèl dels malescasuts, e mai probablament lo modèl dels malescasuts ».

Passa tres annadas a l'Acadèmiia ligada al balet del Mariinskii de Snt Petersborg - nomenada alara lo Kirov de Leningrad.

En segonda annada, es promogut en uèitena division, la classa terminala.

En tresana annada, Rudolf Noreiev redobla la classa terminala.

Gardon son espontaneïtat e son acarniment a l'òbra.

Diplomat de l'Acadèmia de balet Vaganova, Rudolf Noreiev intègra lo balet du Mariinskii en 1958, i passerà 3 ans.

Ne ven lèu solista e interprèta los primièrs ròtles dins Lo Corsari, Don Quichòte, Lo Lac dels cicnes e dins La bèla dormenta del bòsc.

Pendent una virada del Mariinskii a París, lo 16 de julhet du 1961, Noreiev encolera las autoritats sovieticas per sas frascas, fasent las nuèchs parisianas après las representacions. Ordonat de dintrar a Moscóu - alara que lo balet se'n va a Londres - se geta cap a dos policièrs franceses a l'aeropòrt del Bourget e fa una demanda d'asili^[19],[20].

Ajudat de Pierre Lacotte e de lor amiga comuna Clara Saint, alara en dòl de son promés, un dels dos filhs d'André Malraux^[21], capita a fugir los gardas del KGB, e demanda fin finala l'asili politic a la França.

Après sa fugida, Noureiev es engatjat per jogar amb Nina Vyroubova dins La bèla dormenta del bòsc^[22]. Se mancan pendent 5 ans après qu'el apondèt unas mesuras al darrièr solo de Virobova^[23].

Rudolf Noreiev acompanha Maria Tallchief a Copenaga ont encontra lo dançaire danés Erik Bruhn, qu'admirava fòrça per l'aver vist dins un film d'amator. S'enamorèron e lor amor s'acabèt a la mòrt de Bruhn en 1986^[24].

Noreiev comença als EUA amb Sonia Arova en collaboracion amb lo Chicago Opera Ballet de Ruth Page en 1962. Ensemble, faguèron lo grand pas de dos de Don Quichòte a Nòva York^{[25],[26],[27],[28]}. D'ora en 1962, Noreiev aviá fach sos començaments a la television en America en dançant lo pas de dos de "Flower Festival in Genzano" d'Auguste Bournonville amb Maria Tallchief per l'espectacle Bell Telephone Hour^{[29],[30],[31]}.

A partir de 1962, Rudolf Noreiev dança pendent d'annadas al Royal Ballet, Covent Garden, a Londres.

Estela del Royal Ballet, Margot Fonteyn alara de 42 ans d'edat, vendrà sa mai bèla partenària. Ambedos formèron lo parelh mai celèbre de l'univèrs de la dança classica. Venguèron amics prigonds pendent trenta ans.

Margot Fonteyn e Rudolf Noreiev interprètan pel primièr còp ensemble Gisèla lo 21 de febrièr de 1962. Lo public es tant estabosit qu’i a un silenci d'unes instants abans que los aplaudiments retronen, seguit de 23 rampels^[32].

En 1964, Rudolf Noreiev crèa sa primièra coregrafia del Lac dels cicnes per l'Opèra d'Estat de Viena.

Dins aqueste balet interprèta lo ròtle del prince amb Margot Fonteyn qu'interprèta Odèta e Odila.

a la fin d'una representacion, se compta 89 levadas de ridèls, eveniment unic dins l'istòria del balet^[33].

"Noreiev aviá un trabalh de pès inegalable", explica Mathias Heymann, dançaire estela a l’Opèra de París. Sus l'empont, Rudolf Noreiev sordissiá, coma montat sur ressòrt^[34].

Brigitte Lefèvre, directritz del balet de l'Opèra nacional de París de 1995 a 2014, dich que Noreiev aviá una faiçon de çò far, la beutat de las linhas, l'exigéncia, aqueste biais de fer de grandas dificultats, una tecnica, aquesta fòga, aquesta coneissença e aquesta curiositat^[35].

Rudolf Noreiev dancèt sus l'empont de totas las grandes companhiás internacionalas. Pren 7,9 milions de dolars per an, la mai granda retribucion qu'un dançaire jamai recebèt^[36].

Lo 12 de julhèt de 1967, après une representacion au Royal Ballet de San Francisco, Margot Fonteyn e Rudolf Noreiev son convidats per de joves « hippies » a festejar lo Summer of Love, amb LSD e marijuana. Arrestats dins lo quartièr « hippie » de Haight-Ashbury per la polícia que los sopçona de consomacion de drògas, son pas perseguits en justícia^[37].

En 1977, li es prepausat lo pòste de director del Royal Ballet. Rudolf Noreiev accèpta pas l'ofèrta preferissent encara contunhar sa carrièra de dançaire estela^[38].

Dins las annadas 1980, Rudolf Noreiev dança regularament a l'Opèra de París.

Es nomenat director del balet de l'Opèra nacional de París a partir del 1èr de setembre de 1983 per Jack Lang, alara ministre de la Cultura.

Sas primièras annadas coma director  criticadasson quitament dins l'Opèra^{[n 3]}.

Rudolf Noureev fa lo balet de l'Opèra de París mai sexy e conegut internacionalament.

Fa dintrar un grand nombre de coregrafs a l'Opèra de París coma William Forsythe (coregraf) e Maguy Marin.

Rudolf Noreiev exercís le pòste du director fins a 1989.

Retrospectivament dins un intrevista Sylvie Guillem respond a David Lister, jornalista e cofondator del jornal The Independent^[39],[40].

« A òc », çò respondís, « l'enterrament ont totas las gents que cerquèron a lo remandar pendent d'annadas, dison cossí èra un grand òme. »

Tanben coregraf, admirator de l'escòla francésa e afogat de Bournonville e de Petipa, Rudolf Noreiev torna montar en Euròpa fòrça balets segon Petipa.

Aquestes grands balets èran plan sovent desconeguts dels Occidentals.

Faguèt descobrir al public parisenc l'acte III de La Baiadèra en 1961.

Es a Viena que Rudolf Noreiev monta son primièr Lo Lac dels cicnes (1964) e son primièr Don Quichòte.

Mai tard, i tornarà per montar La Bèla dormanta del bòsc (1966), cachanosilhas e Raimonda.

En 1982, Rudolf Noreiev ven ciutadan autriac e es nomenat membre onorari de l’Opèra de Viena^[41].

Aparéis en 1977 jos la direccion de Ken Russell dins lo ròtle principal dins Valentino, que recep un acuèlh freg de la critica e del public malgrat unas scènas remarcablas, coma aquesta del tango de Valentino e Nijinski jogat per Anthony Dowell^[42].

Après fòrça demandas, obten fin finala de Gorbachov, a la fin de 1989, un visa de quaranta e uèit oras a Leningrad per veire sa maire. Torna pel primièr còp a Sant Petersborg, citant los vòrs de Ossip Mandelstam: « Tornat dins ma vila coneguda fins a las larmas... »^[43], per visitar sa maire morissenta. Torna d'aqueste viatge la fotocopia de la particion complèta de La Baiabèra de Minkus amb lo desir de lo tornar montar amb las nòtas originalas de Petipa^[44].

Lutant contra la malautiá, Rudolf Noreiev torna montar l'integralitat del balet La Baiadèra de 1877 en octobre de 1992.

Rudolf Noreiev fa s'encontrar l'escòla russa fòrça tecnica e l'estil francés amb un gaubi distinguit.

Per Mathias Heymann, dançaire estela de l'Opèra de París, Rudolf Noreiev es lo modèl.

Mai, Rudolf Noreiev cambièt la percepcion de la dança classica mascla, faguèt fòrça plaça a la coregrafia dels dançaires^[45],[46].

« Lo desir "fins a l'extrèma" de Rudolf, aplicat a la sieuna persona, fins a las limitas mai dangierosas, valiá tanben pels dançaires que fasiá trabalhar^[47]. » Patrice Bart

Manuel Legris, qu's nomenat estela del balet de l'Opèra de París per Rudolf Noreiev lo descriu atal: « Rudolf Noreiv èra un TGV. Après s'èsser fach aücat, enfonsèt son berret e tornèt trabalha^[48]. »

« Esperava sempre fòrça d'un dançaire e de sa vida artistca. Rudolf Noreiev trabalhava cada jorns. Èra aquí, a l'Opèra, de detz oras del matin a set oras del ser. [...] daissa enrè d'el l'imatge d'un dançaire d'excepcion, exigent e carismatic. »

Sas nombrosas coregrafias de balets classics son ara largament reconegudas. L'Opèra nacional de París organiza cada ans mai d'una representacions de sos balets.

Los successors de Rudolf Noreiev a la direccion del Balet l'Opèra de París, Patrick Dupond e Brigitte Lefèvre, faguèron sovent lo testimòni de l'eritatge e de la marca indelebila daissada per Rudolf Noreiev a l'Opèra de París^,[49].

Alara qu'es director del Balet de l'Opèra de París, Rudolf Noreiev nomenèt cinc dançaires estelas que totes faguèron una granda carrièra:

• Sylvie Guillem
• Isabelle Guérin
• Élisabeth Maurin
• Laurent Hilaire
• Manuel Legris

Nathalie Aubin, alara sujet, nòta: « A l’Opèra de París, es Patrice Bart qu'incarna mai perfièchament la descendéncia de Noreiev »^[50].

En 2013, inspirat per Rudoph Noreiev, Pascal Crantelle, director artistic e metor en scèna de la companhiá Alexander Thaliway, escriu e crea Cossí ai crosat Rudolf Noureev dins l'ascensor ?, un espectacle teatral e coregrafic au teatre del Marais a París^[51],[52].

Rudolf Noreiev dich d'el, qu'es dirècte e franc^{,[n 4]}. Ten una vigilància extrèma. Aquòa per consequéncia qu'es critica contra el fins a que ne sortís de son comentari sus la vidèo « Rudolf Noreiev al trabalh la barra » : « Se dich que je soi lo mai grand dançaire del mond. - Es verai... Es pas verai. Es verai e es pas verai. M'entraïni, aquò, es verai. M'entraïni cada jorn. Soi un escolan coma los autres. Exacte, disciplinat, obesissent, ni blanc ni negre. »

Manuel Legris descriu Rudolf Noreiev coma « plan generós amb d'uèlhs que brilhavan ».

Rudolf Noreeiv ven una figura mitica. Brigitte Lefèvre, directritz del Balet de l'Opèra de París de 1995 a 2014, descriu aqueste costat de Rudolf Noreiev de biais seguent: « Quand lo balet s'es produch dins las annadas 1980 als EUA, aquò se faguèt sus la notorietat de Rudolf. Las gents coneissanvan pas o gaire nòstra tropa. Trobi formidable que Rudolf Noreiev aja podut aver aqueste costat mitic. Las gents son persuadadas de l'aver vist dançar... quitament s'es pas lo cas. »

Rudolf Noreiev demora sinonime de grands balets amb dificultats tecnicas de crénher per las estelas.

Rudolf Noreiev es considerat coma mòstre sagrat, que daissèt al Balet de l’Opèra de París un repertòri classic excepcional^[53].

Intransigent e afogat, fa tornar al Balet de l'Opèra de París sa primièra plaça internacionala, organizant après mai de trenta ans d'abséncia, tres viradas consecutivas als EUA. Fa tornar al Companhiá a son mai naut nivèl artistic e dona l'escasença als dançaires mai joves respectant pas sempre la tradicion dels escalons. Marca prigondament tota una generacion de dançaires demandant un total engatjament de lor part e rebutant de contunh las limitas del possible.

« Rudolf Noreiev faguèt explosar en ièu l’amor de la dança, me donèt lo balet per passion. »

« Èra la descobèrta absoludament magica d’un mond novèl. Mas en mèsme temps, se fariam mal nòstre trabalh de dançaire, nos fiulavan las aurelhas! Noreiev aviá sacrificat sa vida a la dança, e reclamava de nosaltres la mèsma causa. Mas èram prèsts a nos donar a fons per pas lo decebre. Èra un fòrça grand Senhor. »

Per Rudolf Noreiev, l'estela de la companhiá, es lo còrs de balet. Es atal que fonciona Rudolf Noreiev^[54].

Patrice Bart ven lo braç drech de Rudolf Noreiev.

Dins las annadas de Rudolf Noreiev coma director du balet, Rudolf Noreiev es lo còr e Patrice Bart l'alma de Balet de l'Opèra nacional de París^,.

Rudolf Noreiev alunha de contunh las limitas del possible. Es sempre fòrça exigent, mas primièr exigent d'esperse^,.

Aqueste fach, Manuel Legris lo sentís amb sa partenària Élisabeth Maurin. Lo parelh jòga Romeo e Julieta a l'Opèra de París a 17 ans d'eadat. L'impression de Rudolf Noreiev es plan fòrta.

« Per la scèna du balcon, gaireben èra amb nosautres, amb ièu e Élisabeth sus l'empont. Aviái estat fòrça impressionat qu'el aja volgut èsser aquí, participar, qu'èra sovent present en coulissa, mas a causa d'aqueste teatre, de son obertura sus l'enpont e la concepcion del decòrs, aguèri la sensacion qu'èra aquí amb nosautres sus l'empont. Èra fòrça impressionant ».

Après sa mission coma mèstre de balet a l'epòca de Rudolf Noreiev, Patrice Bart demra lo gardian del temple^[55]. En 1990, ve mèstre de balet associat a la direccion del balet de l'Opèra de París fins a sa retirada, lo 30 de març de 2011.

Manuel Legris contunha l'estil de Noreieiv fins ara.

Inspirat per Rudolf Noreiev Manuel Legris fa una granda carrièra de dançaire estela. Director del balet de l'Opèra de Viena dempuèi lo 1èr de setembre de 2010, Manuel Legris seguis la dralha de son ancien Mèstre e contunha las repeticions del balet de l'Opèra de Viena.

Rudolf Noreiev fa començar la carrièra de Sylvie Guillem la nomenant estela alara qu'aviápas que 19 ans d'eda^[56].

En 1984, alara que Rudolf Noreiev pèrd fòrça pes e patís d'una fèbre persistenta, fa d'examens mediclas e descobrís qu'es tocat pel VIH (SIDA).

En 1988, pendent representacion de La Sifida de Bournonville Flemming Flindt a La Scala, las primièras voces criticas, los dobtes e las patòfias sus sa santat sempre mendre fan resson.

Pendent fòrça annadas, mega lo fach; quand, vèrs 1990, ven malaut de biais evident, combat amb coratge sa malautiá contunhant a dançar. Assag diferents tractaments experimentals alentissent pas la degenerescéncia ineluctabla de son còrs. Aparéis amagrit e li ven sempre mai de se desplaçar.

Pasmens deu afrentat la realitat. A aquesta epòca, son coratge provòca l'admiracion de fòrça de sos detractors. Sofrís de sa descasensa fisica, mas contunha a se batre se mostrant en public. Pendent sa darrièra aparicion publica, lo 8 d'octobre de 1992, per la primièra de sa produccion de La Baiadèra al palais Garnier segon Marius Petipa, lo public li fa una ovation de pè.

Rudolf Noreiev morís dins una clinica de Levallois-Perret tres mes mai tard, lo 6 de genièr 1993, a 54 ans d'edat. Es enterrat al cimentèri rus de Sainte-Geneviève-des-Bois, dins l'Essonne. Entièrament cobèrt de mosaïc, son tombèl se presenta jos la forma d'un kilim (somptuós tapís que cai de cada costats de la pèira en plegadisses mirgalhats) cobrissent las malas de l'errància. Es l'òbra d'Ezio Frigerio, decorator que sovent collaborèt amb Noreiev^[57].

Los bens e la colleccion d'art de l'apartament de Noreiev, 23 cai Voltaire a París son espandits pendent una venta a l'enquant. Sa vilá de Capri es legada a sa sòrre après un long procès.

• Rudolf Noureev, en repeticion del "Lac dels cices" amb Claire Motte e Noëlla Pontois, film de Claude Fléouter, 12 de decembre de 1969, 10 min 15 s, site INA
• Rudolf Noureev au travail à la barre, ORTF, 21 de decembre de 1970, 4 min 13 s, se lo començament del film Un danseur : Rudolf Noureev per Pierre Jourdan
• Un danseur : Rudolf Noureev amb Margot Fonteyn e Carla Fracci, un film per Pierre Jourdan, acompanhada d'un tèxte de Jean Cau dich per Laurent Terzieff, 1970^[58],[59]
• Rudolf Noureev et Paolo Bortoluzzi, dins 24 heures sur la Deux, 13 de març de 1971, 5 min 58 s, site INA; los dos dançaires repetent lo balet dirigits per Maurice Bejart amb una intrevista de Rudolf Noreiev
• I am a dancer avec Rudolf Nureyev, un film per Pierre Jourdan, 1 h 32 min (en)^[60]; es lo film Rudolf Noureev : un danseur crompat e modificat par EMI, 1972
• Rudolf Nureyev, documentari de Patricia Foy, amb Margot Fonteyn, Sylvie Guillem e Roland Petit, 1993, 90 min (en)^{[61],[62][63]}

• (en) Nureyev : An Autobiography, Londres, Hodder & Stoughton, 1962, New York, Dutton, 1963. Avec une introduction d'Alexander Bland.
• (en) Olga Maynard, Nureyev : the Man and the Myth, Dana Publishing, 1973
• (en) John Percival, Nureyev : Aspects ot the Dancer, Putnam's sons, 1975
• (en) Jurgen Vollmer et John Devere, Nureyev in Paris, Modernismo Publications, 1975
• Alexander Bland, Noureïev, Julliard, 1976, et Portrait d'un film : Noureïev-Valentino, Ed du Chêne, 1977
• Mario Bois, Noureïev, Ed. Plume, 1993
• Howard Brown, Noureïev, Phaidon (diff. Flammarion), 1993
• (en) Peter Watson, Nureyev : A Biography, Hodder & Stoughton, 1994
• (en) Otis Stuart, Perpetual Motion : The Public and Private Lifes of Rudolph Nureyev, Simon & Schuster, 1995
• Peter Watson, Noureïev, Éditions n^o , 1995
• Roland Petit, Temps liés avec Noureïev, Grasset, 1998
• (en) Diane Solway, Nureyev, his Life, Quill, 1998
• Vladimir Fedorovski, L'Histoire secrète des Ballets russes : de Diaghilev à Picasso, de Cocteau à Stravinsky et Noureïev, éd. du Rocher, 2002
• Bertrand Meyer-Stabley, Noureev, Payot, 2002 (Modèl:1re éd.)
• Josseline Le Bourhis et Laurent Croizier, Rudolf Noureïev, Opéra national de Bordeaux/William Blake & co, 2003
• Carolyn Soutar, Noureïev intime, Carnot, 2004
• Ariane Dollfus, Noureïev l'insoumis, Flammarion, 2007
• (en) Julie Kavanagh, Rudolph Nureyev, Pantheon Books, Reed Elsevier, 2007
• (en) Rudi van Dantzig, Remembering Nureyev, University Press of Florida, 2008

Autres

• Colum McCann (trad.  {{{títol}}} (broché 14,2 cm × 22,6 cm × 2,5 cm). ISBN 978-2-7144-3729-7. .
• Marie Bertherat, Rendez-vous à la datcha, évoque le début de la carrière du danseur.
• Philippe Grimbert , Rudik, l'autre Noureev, Paris, Plon, 2015.
• Françoise Dargent, Le Choix de Rudi, Hachette, 2015

Nòtas

1. ↑ ru'dolf χa'mɛtovitʃ nɔ'reev ; parfois transcrit Noureïev (nɔ'riev).
2. ↑ De façon générale, les œuvres de Rudolf Noureev sont les ballets les plus représentés.
3. ↑ En 1986, il entre d'ailleurs violemment en conflit avec Maurice Béjart, alors chorégraphe invité : le 24 mars, à l'issue de la création de son ballet Arépo, Maurice Béjart nomme Manuel Legris et Éric Vu-An danseurs étoiles. Rudolf Noureev contraint Maurice Béjart à faire marche arrière (voir « La Guerre des étoiles », Le Nouvel Observateur, mars 1986).
4. ↑ Dans l'émission Rencontre avec le danseur étoile : Manuel Legris du 12 juillet 2013 sur France Inter, un bref enregistrement d'archives de Rudolf Noureev parlant de sa formation à Saint-Pétersbourg en français est diffusé.

Referéncias

• Notices d'autoritéModèl:Autorité
• Rudolf Noureev, rétrospective, 1 min 47 s
• « Repousser les limites du possible » par les étoiles de l'Opéra de Paris
• Inventaire du fonds d'archives liées à Rudol Noureev, déposées à la Médiathèque du Centre national de la danse
• [vidéo] « Rudolf Noureev au travail à la barre », 21 décembre 1970, sur le site de l'INA
• Modèl:Officiel
• Musée Rudolf-Noureev
• Nathalie Aubin, « Mes années Nouréev »
• (en) Rudolf Noureev sus l’Internet Movie Database
• Collection Rudolf Noureev
• (en) « Rudolf Noureev », sur Find a GraveModèl:Find a Grave