Berbèrs

Pels articles omonims, vejatz Berbèr.

Los berbèrs o imazighen^[1] son un pòble del nòrd de l'Africa. Tradicionalament, parlan las lengas tamazights de la familha afroasiàtica. La mot berbèr, que s'utiliza mai sovent per far referéncia a aquel pòble, ven del latina barbarus (barbar), alara que lo quite pòble se nomenava amazigh (persona liura, al plural imazighen).

Alra qu'istoricament circulèron fòrça teorias sus la seuna origina, ara, amb los rèstas nombroses escavats al nòrd d'Africa, se pòt afirmar que los amazighs son presents sul territòri dempuèi la mai nauta antiquitat. Doncas, son considerats coma la populacion autoctòna del nòrd d'Africa. I a de divèrsas teorias qu'afirman l'origina eurasiàtic dels berbèrs; per exemple, dins la regions coma lo Rif del Marròc, i a de populacions amb aspècte europèu (uèlhs blaus o verdes e pel ros o pel roge), coma los rifencs.^[2]

Demoran en grops compactes, mai sovent dins la montanha, al Marròc (Rif, Atlàs e Sos) e en Argeria (Cabilia, Aurès, Mzab e Hoggar), mas tanben en Tunisia (illa de Djerba, Matmata e d'autras zònas del sud), en Libia (subretot, al djebel Nefussa), Egipte (oasi de Siwa), Mali (nòrd-oèst), Nigèr (nòrd-oèst), e en qualques tribus fòrça limitadas a Mauritània (entorn de Nouakchott), lo Chad e Burkina Faso.^[2]

Son rarament nomads —levat de grops coma los toarèg—; abitan mai sovent dins d'ostals de tipe mediterranèu amb terrassa e, los de l'interior, dins de tendas de quadrangulara. L'estructura sociala se basa sus la familha patriarcala; organizats en cabilas, son governats per un conselh de ancians (gama'a) e regits per una lei pròpri (qanun) o ensems de tradicions oralas. Son de religion musulmana, desformada sovent per supersticions localas o mesclat amb de rèstas de paganisme. La poligamia i es pauc correnta.

La majoritat dels berbèrs son musulmans sunnitas, quitament se tanben i a agut tradicionalament de minoritats josievas, e sedentaris, levat los toarègs. Son presents a la region dempuèi la preïstòria. A comptar del sègle XI, comencèron a s'assimilar als arabs.

Se dividisson en pòbles (karuba), cadun es administrat per una Djamaa, assemblada de ciutadans dirigits per un amin (cap d'assemblada) e un temman (inspector). Los berbèrs an pas demandat jamai l'autonomia politica, mas la reconeissença de sa cultura coma part integranta dels estats ont son presents.

Ni al Marròc ni en Argeria i d'autonomia intèrna, malgrat que lo 28 de mai del 1995 se creèt al Marròc un Haut-Commissariat à l'amazighité amb de competéncias per desvolopar l'ensenhament en amazigh, mas s'agís d'una mesura politicoadministrativa e pas una reconeissença de jure, de sòrta que son existéncia es precària. En Argeria, reclaman l'autonomia politica e culturala. Los toarèg an sovent recorregut a la lucha armada per l'aténher reconeissença al Nigèr e al Mali.

Son origina demora fins ara desconeguda, mas es fòrça anciana. Lo fach de trobar d'amazighs de pel ros pòt suggerir que i aguèt una mescla de las populacions de la còsta sud de la Mediterranèa amb de populacions de la còsta nòrd, mas en una epòca tan anciana que se pòt pas determinar. Ara, se trabalha sus la lenga tamazight coma font per apreciar son origina possibla.

Los berbèrs son ja mencionats dins de tèxtes egipcians. Los libis (libu) o tehenu èran berbèrs; una dinastia (la Dinastia XXII) d'origina libi governèt Egipte dins lo sègle X AbC. Los berbèrs poblèron totas las tèrras a l'oèst del Nil. De rèstes de populacion berbèr a tot lo nòrd d'Africa se son trobats pel desèrt del Sahara. Las fonts grègas e romanas ne fan referéncia tanben. Los geògrafs grècs utilizan de noms que de segur utilizavan pas d'espereles: nasamons e psilles en Cirenaïca e Tripolitana, garamants al Sahara, maculs (machyles) e maxyes dins lo Sahèl tunisian, numids al Magrèb oriental, getuls als confins del desèrt e l'altiplan; maures al Magrèb central e occidental. Entre aqueles pòbles, s'establiguèron de colònias, d'en primièr fenicianas e mai tard cartaginesas e grègas, qu'aguèron pauc d'efièch dins la populacion, levat a l'entorn de Cartage e Cirena. Son unitat foguèt tardièra, mas se constituiguèron fin finala los reialmes dels massils e dels massesils, après Realme de Numidia, e lo reialme de Mauritània. Los dos reialmes desapareguèron absorbits per Roma dins de províncias, dins la primièra mitat del sègle I.

La dominacion romana durèt fins al sègle V. Pendent aquel periòde, la romanizacion demorèt superficiala dins las montanhas e lo desèrt, e l'administracion de las tribús correspondava amb los sieus caps. De revòltas foguèron dirigidas per de berbèrs romanizats coma los Tacfarines (17 a 29) e d'autras per de tribús de l'interior. Las principalas revòltas las faguèron los nasamons al temps d'August, los garamants al temps de Domician, dels maures jos Adrian, Antonin lo Pietos e Commòde, dels getuls a la mitan dels sègle III e dels cabils a la fin del sègle III. A mesura que l'autoritat romana se diluissiava, los berbèrs venguèron totjorn mai autonòms e adoptèron de posicions diferenciadas, per exemple lo donatisme dins la província d'Africa. Dins lo sègle IV, la revòlta dels circumcellions foguèt un biais de bagaudas berberas; de revòltas coma aquelas de Firm (372-375) e Gildon (398) mòstra lo particularisme berbèr; mas aquela ostilitat los romans menèt pas a la creacion d'un Estat berbèr, mas que facilitèt la conquista del vandals dins lo sègle V. Los berbèrs se faguèron independents a Mauretania, la Cabilia, l'Aurès, e la Tripolitana, mas desorganizats, alara qu'una partida cooperava amb los vandals e fasiá partida de las seunas armadas.

La conquista bizantina del reialme vandal (531) donèt lo poder als grècs fins al 642. Los berbèrs s'opausèron als bizantins localament, coma Antalas a la Bizacena, e Yabdas dins l'Aurès. Lo governaire de Justinian I, Salamon podèt véncer la resisténcia amb fòrça facilitada. Après la mòrt de Salamon (643), dins una expedicion contra la tribú berbèra dels Lawatas de Tripolitana, aqueles èran per ocupar l'Africa, mas foguèron justament los berbèrs de l'Aurès qu'evitèron ajudar lo governaire Joan Troglita (546-552). Dins aquel periòde, los berbèrs èran divisats en tres grops principals e autras tribús independentas:

• Lawata (Amb los Hawwara, Awrigha, Nafzawa e Awraba) en Tripolitana, Cirenaïca, Djerid e Aurès,
• Sanhadja (Amb los Kutama, Zwawa, Zanata, Ifren, Ghumara, Masmuda, Gezula, Lemta e Sanhadja) al Magrèb occidental e central,
• Zanata en Tunisia e una part d'Argeria.

• Arquelau, 534 (governaire militar).
• Belisauri, 534 (tribú militar).
• Salamon, 534-536 (tribú militar 534-535, prefècte 535-536).
• Simac, 536 (prefècte).
• German, 536-539 (tribú militar).
• Salamon (segond còp, prefècte), 539-643.
• Areobinde, 544-545 (prefècte).
• Gunteri, 545 (prefècte).
• Anatasi, 545-546 (prefècte).
• Artaban, 546 (tribú militar).
• Joan Troglita, 546-552 (tribú militar).
• Pau, 552-555.
• Boeci, 555-558.
• Joan Troglita (segond còp), 558-562.
• Joan Rogatin, 562-563.
• Areobinde, 563.
• Marcian, 563-565.
• Tomàs, 565.
• Luci Mappi, 565-569.
• Teodor, 569-570.
• Teoctist, 570-571.
• Amabilis, 571-574.
• Desconeguda/s, 574-578.
• Tomas, 578.
• Gennadi, 578.
• Vitali, 578-582.
• Teodor, 582-590.
• Joan, 590-591.
• Gennadi, 591-594.
• Pantaleon, 594-598.
• Gennadi (Tresen còp), 598-600.
• Innocenci, 600-602.
• Heracli Crisp, 602-611.
• Desconegut, 611-614.
• Cesari, 614-617.
• Desconegut, 617-619.
• Nicetes, 619-627.
• Gregori (patrici), 627-633.
• Peire, 633-641.
• Gregòri (Segond còp) 641-648, (independent, 642-648).

Las primièras atacas musulmanas foguèron de simplas expedicions de sacatge que podián dificilament realizar a un domeni permanent. Fins a 670, amb la fondacion de Kayrawan, aquel domeni s'establiguèt pas de bias solid, e mai las vilas costièras venguèron als bizantins coma las zonas montanhosas. Los berbèrs, dirigits pels caps tribals, Kosayla, tuèron Uca ibn Nafi a Tahudha e foguèt format lo primièr grand reialme berbèr (687-690), comprenen la partida màger de Tunisia. Koysala podèt pas gaire resistir, mas lo flambèl foguèt recuelhit per la reina Kahina dins l'Aurès, que foguèt fin finala derrotada en 703.

Pendent lo sègle VIII, los berbèrs se convertiguèron a l'islam. Los berbèrs formèron lo nuclèu de l'armada que conquistèt Ispània, amb al cap lo conquistaire Tariq. Mas se reviscolèron lèu los particularismes e la màger partida dels berbèrs adoptèt las doctrinas kharigitas.

Localizacion aproximativa de dialèctes dau berbèr
toarèg	tamazight dau Marròc centrau
rifenc	shènoï
cabil	shaui
tashelhit	dialèctes nòrd-saharians

Lo 740, comencèt la revòlta contra los arabs a l'oèst del Magrèb, dirigida per Maysara; quand o faguèron morrir los seus successors, la revòlta contunhèt e s'espandiguèt per tot lo Magrèb e fins a Ispània. Los arabs patiguèron de divèrsas desbrandas, que la de Khultum ibn Iyad lo 741, que ne faguèron Cairoan, saquejada pels warfadjdjuma sufrits (756); après los hawwara ibadits derrotèron los warfadjdjumas e formèron un Estat ibadit de Tripolitana e Tunisia e part d'Argeria. La division intèrna dels berbèrs los permetèt pas d'aprofechar las siás victòrias e lo cap Abul Khattab foguèt derrotat per tropas arabas vengudas de Siria, que recuperèron Ifriquiya (761). La guèrra contunhèt encara vint ans, a la fin que los arabs n'avián restablit lo seu domeni d'Ifriquiya, mas l'Argeria central, occidental e Marròc, los recuperèron pas mai. Aital, sorgiguèron estats sovent governat pels arabs qu'avián lo supòrt dels berbèrs coma l'imamat de Tahart (761-908), dirigit per la dinastia rustamids; l'emirat de Sidjilmasa (Sigilmasa), governat pels Midrarites o Banu Midrar (772-977); l'emirat de Tilimsan, fondat per Abu Kurra del grop Banu Ifren; l'emirat de Nakur, fondat pels Ghumara; l'estat dels Barghawata, a la còsta atlantica, e ja dins lo sègle IX l'emirat idrissid de Fès, amb lo supòrt del berbèrs miknasa, Sadrata, e Zwagha. Solament los aglàbides (800-909), en fach independentes, reconeguèron la sobeiranetat abbàssida, e se lor calguèt afrontar sovent als berbèrs del sud de los sieus domenis.

dins lo sègle X, los Kutama portèron los soldats necessaris al dai chiit Abu Abd Allah per poder derrotar los aglabidas (909) e fondar l'Estat fatimit. Los fatimits podèren eliminar l'imamat de Tahart (908), mas capitèron pas a dominar lo Marròc, ont se mantenguèron los idrissids amb l'ajuda dels Maghrawa e los Zanata, que per oposicion als fatimits èran de clients dels omeias de Còrdoa. Los fatimits faguèron una fòrta oposicion dirigida per Abu Yazid Makhlad plan Kaydad a lo-Nukkari, l'òme de l'ase (943-947), que per un temps dominèt Ifriquiya, mas lo poguèren derrotar amb l'ajuda dels Sanhadja del Magrèb central. A comptar del 973, amb los fatimits establits a Egipte, se desinteressèt del Magrèb.

Dins d'autras escasenças las tribús berbèrs se disputèron lo poder: a l'èst, los sanhadja suplantèron los kutama e sostenguèron los zirids (973-1167); a l'oèst, desapareguts los idrissids, lo poder passèt als Zanatas, primièr govèrn del país pel compte dels califes omeias de Còrdoa e après pels emirs independents a Fès, ont demorèron fins a l'arribada dels almoravits (1063). Al començament del sègle XI, l'estat zirida se divisèt e al Magrèb central sorgiguèt lo reialme ammadita o dels Banu Hammad, amb capitala Kalat Bani Hamad e après a Bgayet (1014-1152).

A mitan del sègle XII, l'invasion dels nomads Banu Hilal enviats pel califa fatimita impliquava la devastacion d'Ifriquiya e l'establiment d'un domèni arab sus la populacion berbera. Los berbèrs se mesclèron dins las planas e altiplans amb los arabs e abandonèron pauc a pauc la lenga e costumas, e s'arabizèron. Solament los que vivián dins zònas d'accès mai deficil escapèron a aquela tendéncia (Aurès, Cabilia, Atlàs, Rif).

Mas, d'un autre costat, las dinastias dels almoravids o dels almohads serián de dinastias basicament berbèrs e, per un temps, establiguèron lo sieu domeni al Magrèb. Los almoravids èran ajudats pels berbèrs Lamtunas del Marròc del sud, convertits a l'islam dins lo sègle IX. Abu Bakr fondèt Marraquèsh (1070) e Yusuf ibn Tashfin dominèt l'ensems del Marròc, lo Magrèb central e una  partida d'ispània, e Abd Allah plan Buluggin (1086) venquèt los crestians de la peninsula. Mas los califes almoravids capitèron pas a comptar amb los berbèrs per s'impausar coma civilizacions mai desvolopadas e dintrèron rapidament en decadéncia. E, foguèt lo torn dels Masmudas de l'Atlàs, que sostengavan las doctrinas unitàrias dels almohads, e dirigits per Abd a lo-Mumin plan Ali suplantèron los almoravids (1147). Dominèron tot lo Magrèb, en tanben l'emirat hammadid de Bogia e l'emirat zirid d'Ifriquiya, e tanben una partida de Ispània. Tanben, dintrèron en decadéncia fòrça lèu. Los Banu Ghaniya de Mallorca, leials als almoravids, recebèron l'ajuda dels berbèrs del Magrèb central que, d'un autre costat, se desinsteressavan l'independéncia. Lo darrièr almohad, Abu Dabbus, moriguèt lo 1269 sens pas cap de poder, alara que los marinids s'installavan a Fès, los abdalwadits a Tilimsan e los hafsids a Tunis. Aquelas dinastias exercissián un contraròtle plan flac suls berbèrs de las montanhas, ont los Banu Wamannu dins la region de Ouarsenis, los Zwawas a Djurdjura, los Cabils dins lo Constantinés, e las populacions del Zab e lo Djerid, èran en fach independentas; tanben los berbèrs de l'Aurès e de Djebel Nafusa demravan independents. A l'epòca, las populacions berbèras èran tan escampilhadas e en grops pro pichons qu'èra pas mai possible de realizar un grand Estat berbèr al nòrd d'Africa. Son istòria posteriora es aquela de cada grop.

• AKIOUD, Hassan; CASTELLANOS, Eva Els amazics : una història silenciada, una llengua viva, 2007, Cossetània Edicions ISBN 978-84-9791-254-9. Enllaç a Google Llibres.
• Brett, Michael; & Fentress, Elizabeth (1997). The Berbers (The Peoples of Africa). ISBN 0-631-16852-4. ISBN 0-631-20767-8 (Pbk).
• The Civilizations of Africa: A History to 1800, Christopher Ehret.
• Egypt In Africa, Celenko.
• Stone Age Races of Northwest Africa, L. Cabot-Briggs.
• The people of Africa (People of the world series), Jean Hiernaux.
• Britannica, 2004.
• Encarta, 2005.
• Blanc, S. H., Grammaire de la Langue Basque (d'apres celle de Larramendi), Lyons & Paris, 1854.
• Entwhistle, W. J. "The Spanish Language," (as cited in Michael Harrison's work, 1974.) London, 1936.
• Gans Eric Lawrence, "The Origin of Language," Univ. of California Press, Berkeley, 1981.
• Geze, L., Elements de Grammaire Basque, Beyonne, 1873.
• Hachid, Malika, "Les Premiers Berberes" EdiSud, 2001.
• Hagan, Helene E., "The Shining Ones: an Etymological Essay on the Amazigh Roots of Ancient Egyptian Civilisation." (XLibris, 2001).
• Hagan, Helene E. "Tuareg Jewelry: Traditional Patterns and Symbols," (XLibris, 2006).
• Harrison, Michael, "The Roots of Witchcraft," Citadel Press, Secaucus, N.J., 1974.
• Hualde, J. I., "Basque Phonology," Routledge, London & New York, 1991.
• Martins, J. P. de Oliveira, "A History of Iberian Civilization," Oxford University Press, 1930.
• Osborn, Henry Fairfield, "Men of the Old Stone Age," New York, 1915-1923.
• Renan, Ernest, De l'Origine du Langage, Paris, 1858; La Societe' Berbere, Paris, 1873.
• Ripley, W. Z., "The Races of Europe," D. Appleton & Co., New York, 1899.
• Ryan, William & Pitman, Walter, "Noah's Flood: The new scientific discoveries about the event that changed history," Simon & Schuster, New York, 1998.
• Saltarelli, M., "Basque," Croom Helm, New York, 1988.
• Silverstein, Paul A. "Algeria in France: Transpolitics, Race, and Nation," Indiana University Press, Bloomington, 2004.

• Richard L. Smith, Ferrum College, Que foguèt dels ancians Libis ? A la recèrca de fonts en lo Sahara dempuèi Herodot a Ibn Khaldun, Journal of World History, vòl. 14, pas. 4, 2003 Online article
• Sistèma numèric e de calendaris de las populacions berbers de Granda Canària e Tenerife.
• Encyclopedia of the Orient -- Berbers .
• Flags of the World -- Berbers/Imazighen.
• www.mondeberbère.Cossí.
• CMA: Congrès Mondial Amazigh.
• Amazigh Startkabel.
• Institut Reial de la Cultura Amazighe.
• The New Mass Mesurava and the Shaping of Amazigh Identity.
• Fotografias de Berbèrs al Moussem de Imilchil, Marròc