Venezja

Venezja
Italja
Amministrazzjoni
Pajjiż	Italja
Region of Italy	Veneto
Metropolitan city of Italy	Metropolitan City of Venice (en)
Kap tal-Gvern	Luigi Brugnaro (en)
Isem uffiċjali	Venezia Venesia
Ismijiet oriġinali	Venezia Venesia
Kodiċi postali	30121–30176
Ġeografija
Koordinati	45°26′23″N 12°19′55″E / 45.4397°N 12.3319°E / 45.4397; 12.3319Koordinati: 45°26′23″N 12°19′55″E / 45.4397°N 12.3319°E / 45.4397; 12.3319
Venezja Venezja (Italy)
Superfiċjenti	415.9 kilometru kwadru
Għoli	2 m
Fruntieri ma'	Campagna Lupia (en) , Cavallino-Treporti (en) , Marcon (en) , Martellago (en) , Mira (en) , Musile di Piave (en) , Quarto d'Altino (en) , Scorzè (en) , Chioggia (en) , Jesolo (en) , Mogliano Veneto (en) u Spinea (en)
Demografija
Popolazzjoni	250,369 abitanti (1 Jannar 2023)
Informazzjoni oħra
Fondazzjoni	Il-ĦamisambUTCIl-Ħamisu 452
Kodiċi tat-telefon	041
Żona tal-Ħin	UTC+1u UTC+2
bliet ġemellati	Isfahan, Baku, Istanbul, Liżbona, Nizza, Sarajevo, Suzhou, Tallinn, Nuremberg, Thessaloniki, San Pietruburgu, Tel Aviv, Lübeck, Aveiro (en) , Trieste, Piran, Dubrovnik, Yerevan, Rimini, Tirana, Basra, Fort Lauderdale (en) , Aksaray, Muniċipalità ta' Larnaca, Contrada della Chiocciola (en) u Yangzhou (en)
comune.venezia.it

Venezja hija belt fil-grigal tal-Italja u l-kapitali tar- reġjun tal-Veneto. Din il-belt hija mifruxa fuq grupp ta' 118-il gżira żgħira^[1] li huma separati b'kanali u marbuta b'aktar minn 400 pont.^[2] Il-gżejjer jinsabu fil-Laguna Venezjana, bajja baxxa magħluqa li tinsab bejn il-bokki tax-xmajjar Po u Piave (preċiżament bejn ix-xmajjar Brenta u Sile). Fl-2018, kien hemm 260,897 persuna joqogħdu fil-Komun ta' Venezja, li minnhom madwar 55,000 ruħ jgħixu fiċ-ċentru storiku ta' Venezja. Flimkien ma' Padova u Treviso, il-belt hija inkluża fiż-Żona Metropolitana ta' Padova-Treviso-Venezja (PATREVE), li hija statistikament ikkunsidrata bħala żona metropolitana, b'popolazzjoni totali ta' 2.6 miljun ruħ.^[3]

L-isem huwa derivat min-nies Veneti tal-qedem li abitaw fir-reġjun sas-seklu 10 Q.K.^[4] Il-belt kienet storikament il-belt kapitali tar-Repubblika ta' Venezja għal millennju u aktar, mis-697 sal-1797. Kienet qawwa finanzjarja u marittima kbira matul il-Medju Evu u r-Rinaxximent, u żona ta' waqfien għall-Kruċjati u l-Battalja ta' Lepanto, kif ukoll ċentru importanti ta' kummerċ; speċjalment ħarir, qamħ u ħwawar, u tal-arti mis-seklu 13 sal-aħħar tas-seklu 17. Il-belt-stat ta' Venezja hija meqjusa bħala l-ewwel ċentru finanzjarju internazzjonali, li tfaċċa fis-seklu 9 u laħaq l-akbar prominenza tiegħu fis-seklu 14. Dan għamel lil Venezja belt sinjura matul il-parti l-kbira tal-istorja tagħha.^[5] Wara l-Gwerer Napoleoniċi u l-Kungress ta' Vjenna, ir-Repubblika ġiet annessa mill-Imperu Awstrijaku, sakemm saret parti mir-Renju tal-Italja fl-1866, wara referendum li sar bħala riżultat tat-Tielet Gwerra tal-Indipendenza Taljana.

Venezja kienet magħrufa bħala "La Dominante", "La Serenissima", "Reġina tal-Adrijatiku", "Belt tal-Ilma", "Belt tal-Maskri", "Belt tal-Pontijiet", "Belt f'Wiċċ l-Ilma", u "Belt tal-Kanali". Il-laguna u parti mill-belt huma elenkati bħala Sit tal-Wirt Dinji tal-UNESCO. Partijiet minn Venezja huma magħrufa għas-sbuħija xenika tagħhom, kif ukoll għall-arkitettura u għall-arti tagħhom.^[6] Venezja hija magħrufa għal diversi movimenti artistiċi importanti; speċjalment matul il-perjodu tar-Rinaxximent, kellha rwol importanti fl-istorja tal-mużika sinfonika u operistika, u hija l-post fejn twieled Antonio Vivaldi.

Għalkemm il-belt qed tiffaċċja xi sfidi (inkluż numru eċċessiv ta' turisti u problemi kkawżati mit-tniġġis, il-quċċati tal-marea u l-vapuri tal-kruċieri li jbaħħru viċin wisq tal-bini), Venezja tibqa' destinazzjoni turistika popolari ħafna, ċentru kulturali ewlieni, u ġiet ikklassifikata kemm-il darba bħala l-isbaħ belt fid-dinja.^[7][8] Ġiet deskritta mit-Times Online bħala waħda mill-iktar bliet romantiċi tal-Ewropa^[9] u minn The New York Times bħala "bla dubju l-isbaħ belt mibnija mill-bniedem".^[10]

L-isem tal-belt, li ġej mill-forom Latini Venetia u Venetiae, x'aktarx jittieħed minn "Venetia et Histria", l-isem Ruman ta' Regio X tal-Italja Rumana, iżda applikat għall-parti kostali tar-reġjun li baqgħet taħt l-Imperu Ruman barra tal-kontroll Gotiku, Lombard, u Franċiż. L-isem Venetia, madankollu, ġej mill-isem Ruman għall-poplu magħruf bħala l-Veneti, u msejjaħ mill-Griegi Enetoi (Ἐνετοί). It-tifsira tal-kelma mhix ċerta, għalkemm hemm tribujiet oħra Indo-Ewropej b'ismijiet li jidhru simili, bħall-Veneti Ċeltiċi u l-Vistula Veneti Slavi. Il-lingwisti jissuġġerixxu li l-isem huwa bbażat fuq għerq Indo-Ewropew *wen ("imħabba"), fejn *wenetoi tfisser "maħbub". Konnessjoni mal-kelma Latina venetus, li tfisser il-kulur "blu tal-baħar", hija wkoll possibbli. Konnessjonijiet issuġġeriti oħra kienu ta' Venetia mal-verb Latin venire (ġie), bħal veni etiam ("Madankollu, ġejt!") ta' Marin Sanudo, l-għajta issoponuta tal-ewwel refuġjati lejn il-laguna Venezjana, jew saħansitra venia ("maħfra"). Il-forma alternattiva antikwata hija Vinegia [viˈnɛːdʒa]^[11] (bil-Venezjan: Venèxia [veˈnɛzja]; bil-Latin: Venetiae).

Venezja mibnija fuq il-ħama alluvjali maħsula lejn il-baħar mix-xmajjar li jiċċirkolaw lejn il-Lvant mill-Alpi madwar il-pjanura tal-Veneto, fejn il-ħama tiġi mġebbda fi xtut twal, jew lidi, bl-azzjoni tal-kurrent li jiċċirkola madwar ras il-Baħar Adrijatiku mil-Lvant lejn il-Punent.^[12]

Bejn il-ħarifa u l-bidu tar-rebbiegħa, il-belt ħafna drabi tkun mhedda minn mareat ta' għargħar li jimbuttaw 'il ġewwa mill-Adrijatiku. Sitt mitt sena ilu, il-Venezjani pproteġew lilhom infushom minn attakki fuq l-art billi ddevjaw ix-xmajjar maġġuri kollha li jiċċirkolaw fil-laguna u b'hekk jipprevjenu s-sediment milli jimla ż-żona madwar il-belt.^[13] Dan ħoloq laguna aktar fonda.

Fl-1604, biex titħallas l-ispiża għall-ħelsien mill-għargħar, Venezja introduċiet dak li jista' jitqies bħala l-ewwel eżempju ta' "taxxa tal-boll". Meta d-dħul kien anqas milli mistenni fl-1608, Venezja introduċiet karta, bis-superskrizzjoni "AQ" u struzzjonijiet stampati, li kellhom jintużaw għall-"ittri lill-uffiċjali". Għall-ewwel, din kellha tkun taxxa temporanja, iżda baqgħet fis-seħħ sal-waqgħa tar-Repubblika fl-1797. Ftit wara l-introduzzjoni tat-taxxa, Spanja pproduċiet karta simili għal skopijiet ta' tassazzjoni ġenerali, u l-prattika nfirxet f'pajjiżi oħra.

Matul is-seklu 20, meta ħafna bjar ġew mħaffra fil-periferija tal-laguna biex jiġbdu l-ilma għall-industrija lokali, Venezja bdiet tonqos. Ġie realizzat li l-estrazzjoni tal-ilma mill-akwifer kienet il-kawża. L-għarqa naqset sew minn mindu l-bjar ġew ipprojbiti fis-snin 60 tas-seklu 20. Madankollu, il-belt għadha mhedda minn għargħar aktar frekwenti ta' livell baxx magħrufa bħala l-acqua alta, li titla' sa għoli ta' diversi ċentimetri fuq il-mollijiet – regolarment wara ċerti mareat. F'ħafna djar qodma, it-taraġ li darba kienu jintużaw biex iħottu l-merkanzija issa huma mgħarrqa, u b'hekk l-ewwel pjan terran ma jistax jiġi abitat. 

Studji jindikaw li l-belt qed tkompli tinżel b'rata relattivament bil-mod ta' 1-2 mm fis-sena;^[14] għalhekk, it-twissija ma ġietx revokata.

F'Mejju 2003, il-Prim Ministru Taljan Silvio Berlusconi inawgura l-Proġett MOSE (Modulo Sperimentale Elettromeccanico), mudell sperimentali għall-evalwazzjoni tal-prestazzjoni ta' tavli vojta li jżommu f'wiċċ l-ilma; l-idea hi li tiffissa serje ta' 78 tavla vojta minn qiegħ il-baħar tul it-tliet daħliet għal-laguna. Meta l-mareat ikunu mbassra li jitilgħu 'l fuq minn 110 cm, it-tavli jimtlew bl-arja, u b'hekk iżommu f'wiċċ l-ilma u jimblukkaw l-ilma li dieħel mill-Baħar Adrijatiku.^[15] Dan ix-xogħol ta' inġinerija kellu jitlesta sal-2018. Rapport ta' Reuters iddikjara li l-Proġett MOSE attribwixxa d-dewmien għal "skandli ta' korruzzjoni".^[16] Il-proġett mhux garantit li jirnexxi u l-ispiża kienet għolja ħafna, b'madwar €2 biljun mill-ispiża mitlufa minħabba l-korruzzjoni.

Fit-13 ta' Novembru 2019, Venezja ġiet mgħarrqa meta l-ilmijiet laħqu l-quċċata ta' 1.87 m (6 piedi), l-ogħla marea mill-1966 (1.94 m).^[17] Aktar minn 80 % tal-belt kienet mgħerrqa bl-ilma, li għamlet ħsara lis-siti tal-wirt kulturali, inklużi aktar minn 50 knisja, li wasslu biex it-turisti jħassru ż-żjarat tagħhom.^[18] L-ilqugħ ippjanat għall-għargħar kien jipprevjeni dan l-inċident skont diversi sorsi, inkluż Marco Piana, il-kap tal-konservazzjoni fil-Bażilika ta' San Mark. Is-sindku wiegħed li x-xogħol fuq l-ilqugħ tal-għargħar se jkompli,^[19] u l-Prim Ministru ħabbar li l-gvern se jkun qed jaċċellera l-proġett.

Is-sindku tal-belt, Luigi Brugnaro, qal li l-għargħar huwa kkaġunat mit-tibdil fil-klima. Il-kmamar tal-Kunsill Reġjonali tal-Veneto bdew jiġu mgħarrqa għall-ħabta tal-10 ta' filgħaxija, żewġ minuti wara li l-kunsill irrifjuta pjan biex jiġġieled it-tisħin globali. Wieħed mill-effetti tat-tibdil fil-klima huwa ż-żieda fil-livell tal-baħar li tikkawża żieda fil-frekwenza u l-kobor tal-għargħar fil-belt. Rapport tal-Washington Post ipprovda analiżi aktar bir-reqqa:^[18]

"Il-livell tal-baħar ilu jogħla ferm iktar b'mod rapidu f'Venezja milli f'partijiet oħra tad-dinja. Fl-istess ħin, il-belt qed tegħreq, bħala r-riżultat ta' ċaqliq fil-plakek tettoniċi taħt il-kosta Taljana. Dawk il-fatturi flimkien, flimkien mal-avvenimenti iktar frekwenti ta' temp estrem assoċjati mat-tibdil fil-klima, jikkontribwixxu għall-għargħar". (traduzzjoni mhux uffiċjali)

Henk Ovink, espert dwar l-għargħar, qal lil CNN li, filwaqt li fatturi ambjentali huma parti mill-problema, "għargħar storiku f'Venezja mhux biss huwa riżultat tal-kriżi tal-klima iżda infrastruttura ħażina u tħaddim ħażin fl-immaniġġjar tagħha".

Il-gvern tal-Italja impenja ruħu li jipprovdi 20 miljun ewro f'finanzjament biex jgħin lill-belt issewwi l-iktar aspetti urġenti għalkemm l-istima ta' Brugnaro tal-ħsara totali kienet "mijiet ta' miljuni" sa mill-inqas biljun ewro.

Fit-3 ta' Ottubru 2020, il-MOSE ġie attivat għall-ewwel darba biex jipprevjeni avveniment ta' marea mbassra, u jipprevjeni li wħud mill-partijiet baxxi tal-belt (b'mod partikolari l-Pjazza San Marco) jiġu mgħarrqa.

Venezja u l-Laguna tagħha ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1987.^[1]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' sitt kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; il-kriterju (v) "Eżempju straordinarju ta' insedjament uman tradizzjonali, ta' użu tal-art jew ta' użu tal-baħar, li jirrappreżenta kultura (jew kulturi), jew interazzjoni umana mal-ambjent, speċjalment meta jkun sar vulnerabbli minħabba l-impatt ta' bidla irreversibbli"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[1]

1. ^ ^{a b ċ} Centre, UNESCO World Heritage. "Venice and its Lagoon". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-22.
2. ^ "The Bridges of Venice - What are the most Famous bridges". venicegondola.com (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2016-01-15. Miġbur 2021-03-22.
3. ^ "Patreve, l'attuale governance non-funziona" (PDF). Corriere Della Sera. 6 Marzu 2011. Ċitazzjoni għandu parametrs mhux magħruf u vojt: |aċċess= u |koawturi= (għajnuna)
4. ^ "Online Etymology Dictionary | Origin, history and meaning of English words". www.etymonline.com. Miġbur 2021-03-22.
5. ^ Charnock, Richard Stephen (1859). London : Houlston and Wright (ed.). Local etymology; a derivative dictionary of geographical names.
6. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Venice and its Lagoon". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-22.
7. ^ "Top 10 most Beautiful Cities in the World 2017". TheMeshNews.com. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2020-11-23. Miġbur 2021-01-29. Ċitazzjoni għandu parametrs mhux magħruf u vojt: |opra=, |aċċess=, u |koawturi= (għajnuna)
8. ^ "Top 10 Most Beautiful Cities In The World WorldChaCha - Part 10". worldchacha.com. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2019-11-09. Miġbur 2021-01-29. Ċitazzjoni għandu parametrs mhux magħruf u vojt: |opra= u |aċċess= (għajnuna)
9. ^ Bleach, Stephen (17 Ġunju 2007). "Europes most romantic city breaks". The Times Online. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2011-06-29. Miġbur 2021-01-29. Ċitazzjoni għandu parametrs mhux magħruf u vojt: |aċċess= u |koawturi= (għajnuna)
10. ^ Barzini, Luigi (1982-05-30). "THE MOST BEAUTIFUL CITY IN THE WORLD (Published 1982)". The New York Times (bl-Ingliż). Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |aċċess= (għajnuna)
11. ^ "Dizionario d'ortografia e di pronunzia". www.dizionario.rai.it. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2013-10-19. Miġbur 2021-03-22.
12. ^ Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Venice". Encyclopædia Britannica. 27 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 995.
13. ^ "NOVA | Sinking City of Venice | Venice Under Siege (non-Flash) | PBS". www.pbs.org. Miġbur 2021-03-22.
14. ^ BM032176 (2017-04-03). "La subsidenza e l'eustatismo". Comune di Venezia. (bit-Taljan). Miġbur 2021-03-22.
15. ^ "MOSE Project, Venice, Venetian Lagoon - Water Technology". www.water-technology.net. Miġbur 2021-03-22.
16. ^ "Venice mayor declares disaster as city hit with 2nd-highest tide in history". Global News (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-22.
17. ^ "Venice floods: Climate change behind highest tide in 50 years, says mayor" (bl-Ingliż). 2019-11-13. Miġbur 2021-03-22.
18. ^ ^{a b} "Venice submerged by highest tides in half a century". The Washington Post. 13 ta' Novembru 2019.
19. ^ EST, Aristos Georgiou On 11/13/19 at 6:14 AM (2019-11-13). "Venice flooding sees more than 85 percent of city underwater as right-wing mayor blames climate change". Newsweek (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-22.