Ruma

Ruma
Italja
Minn fuq għal isfel, mix-xellug għal-lemin : Kolossew , Bażilika ta’ San Pietru , Pantheon u Piazza della Rotonda , Funtana ta’ Trevi , Castel Sant'Anġlu , Pont Sant'Angelo u veduta tal-Vatikan.
Amministrazzjoni
Pajjiż	Italja Italja
Provinċja	Lazio
Kap tal-Gvern	Roberto Gualtieri (en)
Isem uffiċjali	Roma Colonia Lucia Annia Commodiana
Ismijiet oriġinali	Roma
Kodiċi postali	00118–00199
Ġeografija
Koordinati	41°53′35″N 12°28′58″E / 41.8931°N 12.4828°E / 41.8931; 12.4828Koordinati: 41°53′35″N 12°28′58″E / 41.8931°N 12.4828°E / 41.8931; 12.4828
Ruma Ruma (Italy)
, u
Superfiċjenti	1,287.36 kilometru kwadru
Għoli	21 m
Fruntieri ma'	Anguillara Sabazia (en) , Ardea (en) , Castel Gandolfo (en) , Ciampino (en) , Colonna (en) , Fiumicino (en) , Fonte Nuova (en) , Formello (en) , Grottaferrata (en) , Mentana (en) , Monte Porzio Catone (en) , Monte Compatri (en) , Monterotondo (en) , Poli (en) , Pomezia (en) , Sacrofano (en) , Trevignano Romano (en) , Zagarolo, Albano Laziale (en) , Campagnano di Roma (en) , Castel San Pietro Romano (en) , Frascati (en) , Gallicano nel Lazio (en) , Marino (en) , Palestrina (en) , Riano (en) , Tivoli (en) , Guidonia Montecelio (en) u San Gregorio da Sassola (en)
Demografija
Popolazzjoni	2,748,109 abitanti (1 Jannar 2023)
Informazzjoni oħra
Fondazzjoni	It-TlietaambUTCIt-Tlieta "BCE"u It-TlietaambUTCIt-Tlieta "BCE"
Kodiċi tat-telefon	06
Żona tal-Ħin	UTC+1u UTC+2
bliet ġemellati	Pariġi, Krakovja, Johannesburg, Cincinnati, Douala (en) , Marbella, Achacachi Municipality (en) , Tokjo, Sivilja, Benevento, Seoul, Contrada della Lupa (en) , Plovdiv, Kiev, Washington, D.C., Brasilia, Beijing, Belt tal-Messikuu Tirana
comune.roma.it

Ruma (Taljan:Roma roːma (għajnuna·info)) hija belt u komun speċjali (imsemmi Roma Capitale) fl-Italja. Ruma hija l-belt kapitali tal-Italja u tar-reġjun Lazjo. B'2.9 miljun reżident f'1,285 km2 (496.1 mi kw), hija l-aktar belt popolata tal-pajjiż u r-raba' l-aktar popolata fl-Unjoni Ewropea mill-popolazzjoni ġewwa l-konfini tal-belt. Il-Belt Metropolitana ta' Ruma għandha popolazzjoni ta' 4.3 miljun ruħ.^[1] Il-belt tinsab fil-parti ċentrali tal-punent tal-Peniżola Taljana, tul ix-xtut tax-xmara Tevere. Il-Belt tal-Vatikan hija pajjiż indipendenti ġewwa l-konfini tal-belt ta' Ruma, l-uniku eżempju eżistenti ta' pajjiż ġewwa belt: għal din ir-raġuni, Ruma tiġi spiss definita bħala l-kapitali taż-żewġ stati.^[2][3]

L-Istorja ta' Ruma tmur lura għal aktar minn elfejn sena. Filwaqt li l-mitoloġija Rumana tgħid li Ruma twaqqfet madwar is-sena 753 QK, il-post ilu abitat minn ħafna qabel, u għalhekk il-belt hija waħda mill-eqdem siti kontinwament okkupati fl-Ewropa.^[4] Il-Popolazzjoni bikrija tal-belt oriġinat minn taħlita ta' Latini, Etruskani u Sabini. Wara, il-belt suċċessivament saret il-kapitali tar-Renju Ruman, tar-Repubblika Rumana u tal-Imperu Ruman, u hija meqjusa bħala waħda mill-postijiet tat-twelid taċ-ċiviltà tal-Punent u minn xi nies l-ewwel metropoli li qatt kien hemm.^[5] Hija magħrufa bħala "Roma Aeterna" (Il-Belt Eterna) ^[6] u "Caput Mundi" (Kapitali tad-Dinja), żewġ kunċetti ċentrali fil-kultura antika Rumana.

Wara l-waqgħa tal-Imperu tal-Punent, li mmarka l-bidu tal-Medjuevu, Ruma bdiet taqa' bilmod taħt il-kontroll politiku tal-Papat, li kien stabbilit fil-belt mill-ewwel seklu AD sas-seklu 8, meta sar il-belt kapitali tal-Istati Papali, li damu sal-1870.

Mir-Rinaxximent, kważi l-Papiet kollha ta' wara Nikola V (1422–55), għal erba' mitt sena segwew b'mod koerenti programm arkitettoniku u urbanistiku li għamlu l-belt ċentru artistiku u kulturali dinji.^[7] Minħabba dan, Ruma saret l-ewwel waħda miċ-ċentri maġġuri ewlenin tar-Rinaxximent Taljan, u wara, saret il-post tal-ħolqien tal-istil Barokk u tan-neoklassiċiżmu. Artisti famużi, pitturi, skulturi u periti, għamlu Ruma ċ-ċentru tal-attività tagħhom, waqt li ħolqu kapolavuri madwar il-belt. Fl-1871, Ruma saret il-kapitali tar-Renju tal-Italja, u fl-1946, tar-Repubblika Taljana.

Ruma għandha l-istatus ta' belt globali.^[8][9][10] Fl-2014, Ruma ġiet klassifikata l-erbatax l-aktar belt miżjura fid-dinja, it-tielet l-aktar fl-Unjoni Ewropea, u l-aktar attrazzjoni turistika popolari fl-Italja.^[11] Iċ-ċentru storiku tal-belt huwa elenkat mill-UNESCO bħala Sit ta' Wirt Dinji.^[12] Il-monumenti u l-mużewijiet bħall-Mużewijiet tal-Vatikan u l-Kolossew, huma fost l-aktar destinazzjonijiet li jżuruhom nies turistiċi fid-dinja, iż-żewġ postijiet jirċievu miljuni ta' turisti kull sena. Ruma ospitat l-Olimpjadi tas-sajf 1960 u s-sede tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Organizazzjoni tal-Ikel u l-Agrikoltura.

Skont il-leġġenda tar-Rumani Antiki stess ta' kif twaqqfet il-belt,^[13] l-isem "Roma" ġej mill-fundatur u l-re, Romulus.^[14]

Madankollu, jista' jkun li l-isem Romulus kien fil-fatt ġej minn Ruma stess. Kmieni fis-seklu 4, kien hemm diversi teoriji pproposti dwar l-oriġini tal-isem Roma. Ġew proposti bosta ipoteżijiet li ffukaw fuq l-għeruq lingwistiċi inċerti tal-isem.:^[15]

• Minn Rumon jew Rumen, isem arkajku tat-Tiber, li għandu l-istess għerq bħall-verb Grieg ῥέω (rhèo) u l-verb Latin ruo, li t-tnejn iffissru "fluss";^[16]
• Mill-kelma Etruska ruma, li l-għeruq tagħha huwa *rum- "beżżul", forsi referenza għal-lupa li adottat u reddgħet it-tewmin bl-isem jixxibah Romulus u Remus, jew referenza għall-għamla tal-Għoljiet Palatini u Aventini.
• Mill-kelma Griega ῤώμη (rhōmē), li tfisser qawwa.^[17]

Hemm evidenza arkeoloġika ta' okkupazzjoni umana taż-żona ta' Ruma minn madwar 14,000 sena ilu, imma s-saff dens ta' skart miż-żminijiet ta' wara, joskura is-siti Palaeolitiċi u Neolitiċi.^[4] Il-preżenza ta' għodda tal-ġebel u armi tal-fuħħar u ġebel tafferma l-preżenza umana għal madwar 10,000 sena. Diversi skavi, ikkonfermaw il-fehma li Ruma kibret minn insedjamenti pastorali fl-Għolja Palatina fejn il-quddiem kellu jkun hemm il-Forum Ruman. Filwaqt li xi arkeoloġi jsostnu li Ruma kienet tabilħaqq imwaqqfa fin-nofs tas-seklu 8 QK (id-data tradizzjonali), din id-data hija suġġett kontroversjali.^[18] Madankollu, il-qawwa tal-ħrafa li kulħadd jaf dwar il-fondazzjoni leġġendarja ta' Ruma, għandha t-tendenza li tiddifletti l-attenzjoni mill-veri oriġini tagħha li huma ħafna aktar antikiti.

L-istejjer tradizzjonali li waslulna mir-Rumani tal-qedem stess, jispjegaw l-istorja bikrija tal-belt f'termini ta' leġġendi. L-aktar magħrufa dawn il-miti, u forsi l-aktar famuża mill-miti Rumani, hija l-istorja ta' Romulus u Remus, it-trabi tewmin li reddgħithom lupa.^[19] Huma ddeċidew li jibnu belt, iżda wara ġlieda, Romulus qatel lil ħuh u l-belt ħadet ismu. Skond l-annalisti Rumani, dan sar fil-21 ta' April 753 QK.^[20] Din il-leġġenda trid tiġi rrikonċiljata ma' tradizzjoni oħra ta' storja li suppost ġrat qabel, li fiha r-refuġjat Trojan Aeneas, ħarab mill-Italja u waqqaf ir-razza tar-Rumani permezz ta' ibnu Iulus, l-isem tad-dinastija Ġulju-Klawdja.^[21]Dan twettaq mill-poeta Ruman Virġilju fl-ewwel seklu QK.

Wara l-fondazzjoni leġġendarja minn Romulus,^[22] Ruma kienet iggvernata għal perjodu ta' 244 sena minn sistema monarkika, l-ewwel minn sovrani ta' nisel Latin u Sabin, u wara minn reijiet Etruski. It-tradizzjoni issemmi seba' Reijiet: Romulus, Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Tarquinius Priscus, Servius Tullius u Tarquinius Superbus.

Fis-sena 509 QK, ir-Rumani keċċew l-aħħar re mill-belt u stabbilew repubblika Oligarkika. Imbagħad, Ruma bdiet perjodu kkaratterizzat b'ġlied intern bejn il-patrizji (l-aristokratiċi) u l-plebej (proprjetarji żgħar), u b'gwerer kontinwi kontra l-popolazzjonijiet tal-Italja ċentrali: l-Etruski, il-Latini, il-Volxi u l-Ekwi.^[23] Wara li saret il-ħakkiema ta' Latium, Ruma mexxiet diversi gwerrer (kontra l-Galli, Oxi-Sanniti u l-kolonja Griega ta' Taranto, alleati ma' Pirru, ir-Re tal-Epiru) li rriżultaw fil-konkwista tal-peniżola Taljana, miż-żona ċentrali sal-Magna Graecia.^[24]

Matul it-tielet u t-tieni seklu QK ġiet stabbilita l-eġemonija Rumana mal-Mediterran u l-Lvant,permezz tat-tliet gwerer Puniċi (264-146 QK), kontra l-belt ta' Kartaġni u tliet gwerrer oħra kontra l-Maċedonja (212-168 QK).^[25] Imbagħad, Ruma stabbilit l-ewwel provinċji Rumani: Sqallija, Korsika u Sardinja, Spanja Rumana, il-Maċedonja, il-Greċja (Akaja) u l-Afrika.^[26]

Mill-bidu tas-seklu 2 QK, kien hemm kontest għall-poter bejn żewġ gruppi ta' aristokratiċi: l-ottimati, li jirrappreżentaw il-parti konservattiva tas-Senat, u l-populares, li kienu jiddependu mill-għajnuna tal-plebej (klassi baxxa urbana) biex jiksbu l-poter. Fl-istess perjodu, il-falliment tal-bdiewa ż-żgħar u l-istabbiliment ta' oqsma li jimpjegaw l-iskjavi, ipprovokaw il-migrazzjoni ta' għadd kbir ta' nies lejn il-belt. Għall-gwerra kontinwa kienet meħtieġa armata professjonali, u din kienet aktar leali lejn il-ġenerali tagħha milli lejn ir-repubblika. Minħabba dan, fit-tieni nofs tas-seklu 2 u matul l-ewwel seklu QK, kien hemm kunflitti kemm barra l-belt u internament: wara t-tentattiv fallut tar-riforma soċjali tal-populares Tiberju u Gajju Grakku,^[27] u l-gwerra kontra l-Jugurtha,^[27] kien hemm l-ewwel gwerra ċivili bejn Gajju Marju u Sulla.^[27] Wara kien hemm ir-rewwixta l-kbira tal-iskjavi taħt Spartaku^[28] u wara, l-istabbiliment tal-ewwel triumvirat b'Ċesri, Pompew u Krassu.^[28]

Il-konkwista ta' Gallja għamlet lil Ċesri qawwi u popolari immens, u dan wassal għat-tieni gwerra ċivili kontra s-Senat u Pompew. Wara r-rebħa tiegħu, Ċesri ħatar ruħu dittatur għal ħajtu.^[28] L-assassinju tiegħu wassal għat-tieni triumvirat bejn Ottovjanu (neputi u werriet ta' Ċesri), Marku Antonju u Lepidu, u għal gwerra ċivili oħra bejn Ottavjanu u Antonju.^[29] Fis-sena 27 QK, sar princeps civitatis u kiseb it-titlu ta' Augustus, b'hekk sar il-fundatur tal-prinċipat, diarkija bejn il-princeps u s-senat.^[29] Ruma ġiet stabbilita bħala imperu de facto li laħaq l-akbar espansjoni fit-tieni seklu taħt l-Imperatur Trajjanu, Ruma ġiet ikkonfermata bħala caput Mundi, (kapitali tad-dinja), espressjoni li kienet diġà ngħatat fil-perjodu Repubblikan. Matul l-ewwel żewġ sekli tiegħu, l-imperu kellu bħala mexxejja l-imperaturi tad-dinastija Ġulju-Klawdjana,^[30] id-dinastija Flavjana (Flavjanu bena l-amfiteatru bl-istess isem, magħrufa bħala l-Kolossew)^[30] u d-dinastija Antonina.^[31] Dan iż-żmien kien ikkaratterizzat ukoll bil-firxa tal-Kristjaneżmu, ippriedkat minn Ġesù Kristu fil-Ġudea fl-ewwel nofs tal-ewwel seklu (taħt Tiberju) u ppopolarizzat mill-appostli mal-imperu u lil hinn minnhu.^[32] L-epoka Antonina hija meqjusa bħala l-apoġew tal-Imperu, li territorju tiegħu kien jilħaq mill-Oċean Atlantiku għall-Ewfrate u mill-Brittanja sal-Eġittu.^[31]

Fit-tielet seklu, fit-tmiem tad-dinastija Antonina, fi żmien id-dinastija tas-Severi, il-principatus ġie sostitwit minn gvern militari, li ftit taż-żmien wara kien segwit minn perjodu destabilizzanti ta' anarkija militari magħruf bħala l-Kriżi tat-Tielet Seklu. Fl-istess żmien l-ekonomija marret lura, l-inflazzjoni żdiedet u l-għedewwa storiċi ta' Ruma, it-tribujiet Ġermaniċi fil-Punent u l-Imperu Persjan fil-Lvant, żammew pressjoni kontinwa fuq il-fruntieri.^[33]

L-Imperatur Dijoklezjanu (284) pprova jsolvi l-problemi ekonomiċi u militari billi jintroduċi d-dominat (monarkija assoluta fejn l-imperatur kien deifikat), u impona l-kontroll tal-prezzijiet u ddeċentralizza l-amministrazzjoni. L-imperatur qasam l-imperu fi tnax-il djoċesi. Hu kien jiggverna, taħt it-titolu ta' Augustus, in-nofs tal-lvant (bir-residenza tiegħu f'Nicomedia) u ħatar lil Maximian bħala Augustus tal-Punent biex jiggverna n-nofs tal-Punent, u l-belt kapitali tmexxiet lejn Mediolanum.^[33] Is-suċċessjoni kienet regolata bil-ħolqien tat-Tetrarka: fil-fatt kull Augustus, kellu jaħtar imperatur żgħir, bit-titlu ta' Ċesri, biex jiggverna parti mit-territorju Ruman f'isem Augustus u li fl-aħħar kellu jilħaq l-imperatur il-ġdid.^[33]

Wara l-abdikazzjoni ta' Diocletian u Maximian fit-305 u l-kunflitti dinastiki ħafna, din is-sistema kkollassat, u l-mexxej il-ġdid, Kostantinu, iċċentralizzata l-poter mill-ġdid u, bl-Editt ta' Milan fit-313, ta' il-libertà ta' qima għall-Insara, u b'hekk rahan ruħu li jagħti stabbiltà għar-reliġjon ġdid. Huwa bena diversi knejjes, ta' l-poter ċivili ta' Ruma lil Papa Silvestru I u fil-Lvant waqqaf il-belt kapitali l-ġdida; Kostantinopli.^[34]

Il-Kristjaneżmu sar ir-reliġjon uffiċjali tal-imperu, grazzi għall-editt maħruġ fit-380 minn Theodosius, li kien l-aħħar imperatur tal-imperu unifikat: fil-fatt, wara mewtu, it-tfal tiegħu, Arcadius u Honorius, qasmu l-imperu f'żewg partijiet; l-imperu tal-Punent u l-imperu tal-Lvant. Il-kapitali tal-Imperu Ruman tal-Punent saret Ravenna.^[34]

Ruma kienet tilfet ir-rwol ċentrali tagħha fl-amministrazzjoni tal-imperu, b'hekk ġiet imkeċċija fl-410 mill-Viżigoti, immexxija minn Alaric I,^[35] iżda wkoll ġew imsebbħa mill-kostruzzjoni tal-bini sagru mill-Papiet (bil-kollaborazzjoni tal-imperatur). Il-Belt, fqira u spopolata, sofriet sakkeġġi ġodda fl-455, minn Ġenseriku, re tal-Vandali.^[36] L-imperatur dgħajjef tal-ħames seklu ma setgħax iwwaqqaf id-dikompożizzjoni, sakemm id-depożizzjoni ta' Romulus Augustus fit-22 ta' Awwissu 476, li mmarka t-tmiem tal-Imperu Ruman tal-Punent u, għal ħafna storiċi, kien il-bidu tal-Medju Evu.^[34]

L-Isqof ta' Ruma, imsejjaħ il-Papa, kien importanti mill-jiem bikrija tal-Kristjaneżmu minħabba l-martirju taż-żewġ appostli, Pietru u Pawlu. L-Isqfijiet ta' Ruma dehru wkoll (u għadhom jidhru bħala Kattoliċi) bħala s-suċċessuri ta' Pietru; li kien l-ewwel Isqof ta' Ruma. B'hekk il-belt saret ta' importanza akbar bħala ċ-ċentru tal-Knisja Kattolika. Wara l-waqgħa tal-Imperu Ruman tal-Punent fl-476 AD, Ruma kienet l-ewwel taħt il-kontroll ta' Odoacer u mbagħad saret parti mir-Renju Ostrogotiku qabel ma rritornat lejn il-kontroll Ruman tal-Lvant wara l-Gwerra Gotika, li qerdet il-belt. Il-popolazzjoni tal-belt naqset aktar minn miljun fil-210 AD għal 500,000 fil-273^[37] u 35,000 wara l-Gwerra Gotika,^[38] li naqset gruppi ta' bini abitat b'intervall fost oqsma kbar ta' fdalijiet, veġetazzjonijiet, vinji u ġonna tas-swieq.^[39]

Wara l-invażjoni tal-Langobardi fl-Italja, il-belt baqgħet nominalment Biżantina, iżda fir-realtà l-Papiet segwew il-politika tal-ekwilibriju bejn il-Biżantini, il-Franki u l-Langobardi.^[40] Fis-729, ir-Re tal-Langobardi Liutprand, ta' donazzjoni lill-knisja il-belt ta' Sutri li tinsab fi tramuntana ta' Latium, b'hekk beda l-poter temporali tal-knisja.^[40] Fis-756, Pepin il-Qasir, wara li għeleb lill-Langobardi, ta' il-ġuriżdizzjoni temporali lill-Papa fuq id-Dukat Ruman u l-Esarkat ta' Ravenna, b'hekk inħolqu l-Istati Papali.^[40] Wara dan il-perjodu, it-tliet poteri pruvaw immexxu l-belt: il-papa, in-nobbli, flimkien mal-kapijiet tal-milizzji, l-imħallfin, is-Senat u l-poplu; u r-re tal-Franki, patricius u l-Imperatur.^[40] Dawn it-tliet partiti (teokratiku, repubbliku u imperjali) kienu karatteristiċi tal-ħajja Rumana matul il-Medju Evu kollu.^[40] Fil-lejl tal-Milied tas-sena 800, Charlemagne kien inkurunat f'Ruma bħala imperatur tal-Imperu Qaddis Ruman mill-Papa Leo III: f'dik l-okkażjoni, il-belt ospitat għall-ewwel darba ż-żewġ setgħat li ssaraw il-poter universali li kellu jkun kostanti għall-Medju Evu.^[40]

Fit-846, l-Għarab Musulmani daħlu fi ħdan il-belt mingħajr suċċess, imma rnexxielhom jisirqu affarijiet mill-bażiliki ta' San Pietru u San Pawl.^[41] Wara t-tmiem tal-poter Karolingjan, Ruma waqgħet bħala priża għall-anarkija fewdali: diversi familji nobbli komplew il-ġlieda kontra l-Papa u l-imperatur. Dawn kienu ż-żminjiet ta' Theodora u bintha Marozia, sefturi u ommijiet ta' diversi papiet, u ta' Crescentius, li kien eżempju ta' qawwa fewdali, kif ukoll iġġieled kontra l-Imperaturi Otto II u III.^[42] L-iskandli ta' dan il-perjodu, imbuttaw il-papa li jirriforma ruħhu: l-elezzjoni tal-Papa kienet riservata għall-kardinali, u riforma tal-kleru kien attentat. Il-forza ta' wara dan it-tiġdid, kien il-monk Ildebrando da Soana, li darba kien elett papa taħt l-isem ta' Gregorju VII, huwa sar involut fil-Kontroversja tal-Investitura kontra l-Imperatur Henry IV.^[42] Sussegwentement, Ruma kienet maħruqa minn Normani ta' Robert Guiscard, dan kien daħal fil-belt bl-appoġġ tal-Papa, li kien assedjat fil-Castel S. Angelo.^[42]

Matul dan il-perjodu, il-belt kienet immexxija b'mod awtonomu minn senatore jew patrizio: fis-seklu 12. Din l-amministrazzjoni, li hija normali fil-bliet Taljani, evolviet f'komun, forma ġdida ta' organizzazzjoni soċjali, espressjoni ta' klassijiet sinjuri ġodda.^[42] Il-Papa Lucius II kien diġà lest biex jiġġieled kontra l-komun Ruman, u wara, il-ġlieda tkompliet mis-suċċessur tiegħu, li kien il-Papa Eugene III: imbagħad, il-komun kien alleat man-nobbli, li kien appoġġatat minn Arnaldo da Brescia, monk li kien riformatur soċjali u reliġjuż.^[43] Wara l-mewt tal-Papa, Arnaldo ittieħed priġunier minn Adrianus IV, b'hekk immarka t-tmiem awtonomu tal-komun.^[43] Taht il-Papa Innocent III, li mmarka r-renju tal-apoġew tal-papiżmu, il-komun illikwida is-senat, u ġie sostitwit minn Senatore, dan kien suġġett għall-Papa.^[43]

F'dan il-perjodu l-papiet kellhom rwol ta' importanza sekulari fl-Ewropa tal-Punent, huma spiss kienu jaġixxu bħala arbitri bejn il-monarki Kristjani u jeżerċitaw il-poteri addizzjonali tal-politiċi.^[44]

Fl-1266 Charles t'Anjou, li kien sejjer fin-nofsinhar għall-ġlieda kontra l-Hohenstaufen f'isem il-Papa, ġie maħtur Senatur. Charles stabilixxa s-Sapienza, l-università ta' Ruma.^[43] F'dak il-perjodu, il-Papa miet, u l-kardinali, ġew ikkonvokati f'Viterbo, u ma setgħux jaqblu dwar is-suċċessur tiegħu: il-poplu tal-belt kien irrabjat dwar dan, b'hekk kisser is-saqaf tal-bini li ltaqgħu fih, u spiċċa l-ħabs sakemm kien innominat il-Papa l-ġdid: f'dan il-mument seħ il-marka tat-twelid tal-konklav.^[43] F'dan il-perjodu, il-belt kienet ukoll għebet minn ġliedit kontinwi fost il-familji nobbli: l-Annibaldi, il-Caetani, il-Colonna, l-Orsini, u l-Conti, huma kellhom il-fortizzi tagħhom mibnija fuq l-edifiċji Rumani tal-qedem, u ġġieldu kontra xulxin biex jikkontrollaw il-papa.^[43]

Il-Papa Bonifacju VIII, imwieled f'Caetani, kien l-aħħar Papa li ġġieled għad-dominju universali tal-Knisja: huwa pproklama kruċjata kontra l-Colonna, u fl-1300 hu sejjaħ għall-ewwel Jubilee tal-Kristjaneżmu, li laqqa l-miljuni ta' pellegrini f'Ruma.^[43] Madankollu, it-tamiet tiegħu kienu ddeklinati kontra r-re Franċiż Filippu, li ħadu priġunier f'Anagni, b'hekk ikkawżat il-mewt tiegħu.^[43] Wara dan, Papa ġdid għall-Franċiżi kien elett, u l-post tiegħu kien rilokat fil-qosor ġewwa Avignon (1309–1377).^[45] Matul dan il-perjodu l-belt kienet traskurata, sakemm il-poter waqa' f'idejn ir-raġel plebjan, Cola di Rienzo.^[45] Idealist u dilettant ta' Ruma tal-qedem, Cola ħolom dwar it-twelied il-ġdid tal-Imperu Ruman: wara li kiseb il-poter bit-titlu ta' Tribuno, ir-riformi tiegħu ġew miċħuda mill-poplu.^[45] Wara li kien imġiegħel li jaħrab, Cola seta' ġie lura fost il-firxa tal-kardinal Albornoz, fir-rwol responsabbli tar-restawr tal-poter tal-knisja Taljana.^[45] Hu kiseb il-poter lura għal żmien qasir u kien iġġudikat mill-poplu, u Albornoz seta' jieħu f'idejh il-pussess tal-belt, fl-1377 taħt Gregorju XI, huwa reġa sar is-sede tal-papa.^[45] Meta rritorna l-Papa f'Ruma f'dik is-sena, inħoloq ix-Xiżma tal-Punent (1377–1418), u matul l-erbgħin sena ta' wara, il-belt kienet priża tal-ġlied li għeb il-knisja.^[45]

Fl-1418, il-Kunsill ta' Konstanz issetilja x-xiżma tal-punent, u l-papa Ruman, Martin V, kien elett.^[45] Dan ġab seklu ta' paċi intern lejn Ruma, li mmarka il-bidu tar-Rinaxximent.^[45] Il-Papiet tal-ewwel nofs tas-seklu 16, minn Nikola V, il-fundatur tal-Librerija Vatikana, għal Piju II, umanist u litterat, minn Sistu IV, papa gwerrier, għal Alessandru VI, immorali u nepotist, minn Ġulju II, suldat u patrun, għal Leo X, li ta' ismu għal dan il-perjodu ("is-seklu ta' Leo X"), dawn kollha ddedikaw l-enerġija tagħhom għas-sbuħija tal-Belt Eternali, għall-qawwa tal-istokk tagħhom, u għall-patroċinju tal-arti.^[45]

Matul dawn is-snin, iċ-ċentru tar-Rinaxximent Taljan mexa minn Ruma għal Firenze. Xogħlijiet majestużi, bħall-Bażilika ta' San Pietru, il-Kappella Sistina u l-Ponte Sisto (l-ewwel pont li nbena madwar it-Tiber, għalkemm fuq bażi Ruman) ġew maħluqa. Biex twettaq dan, il-Papiet kienu nvoluti fl-aqwa artisti taż-żmien, inklużi Mikelanġlu, Perugino, Raphael, Ghirlandaio, Luca Signorelli, Botticelli, u Cosimo Rosselli.

Il-perjodu kien ukoll infamuż għall-korruzzjoni papali, b'ħafna Papiet li kienu missirijiet, u f'involvimenti fin-nepotiżmu u s-simonija. Il-korruzzjoni tal-Papiet u l-ispejjeż enormi għall-proġetti tal-bini tagħhom wassal f'parti ta' Riformazzjoni u, min-naħa, il-Kontro-Riformazzjoni. Papiet bħal Alessandru VI, kien magħruf sew għad-dekadenza tiegħu, partijiet selvaġġi, vakanti żejda u l-ħajja immorali.^[46] Madankollu, taħt dawn il-papiet sinjuri u vakanti, Ruma ġiet trasformata f'ċentru ta' arti, poeżiji, mużika, letteratura, edukazzjoni u kultura. Ruma saret kapaċi biex tikkompeti ma' bliet Ewropej ewlenin taż-żmien f'termini ta' ġid, arti, tagħlim u arkitettura.

Il-perjodu tar-Rinaxximent biddel wiċċ Ruma drammatikament, b'xogħolijet bħal tal-Pietà minn Mikelanġlu u l-affreski tal-Appartament Borgia, dawn kienu magħmula matul ir-renju ta' Innocent. Ruma laħqet l-ogħla punt ta' sbuħija taħt il-Papa Ġulju II (1503–1513) u s-suċċessuri tiegħu Leo X u Klement VII, żewġ membri tal-familja Medici.

Ruma tinsab fiċ-ċentru tan-netwerk radjali ta’ toroq li bejn wieħed u ieħor isegwu l-linji tat-toroq Rumani tal-qedem li bdew mill-Għolja Kapitolina u għaqqdu lil Ruma mal-imperu tagħha. Illum Ruma hija mdawra, f'distanza ta' madwar 10 km (6 mi) mill-Kapitol, mill-ring-road (il-Grande Raccordo Anulare jew GRA).

Minħabba l-pożizzjoni tagħha fiċ-ċentru tal-peniżola Taljana, Ruma hija n-nodu ferrovjarju prinċipali għall-Italja ċentrali. L-istazzjon tal-ferrovija prinċipali ta’ Ruma, Termini, huwa wieħed mill-akbar stazzjonijiet tal-ferrovija fl-Ewropa u l-aktar użat fl-Italja, b’madwar 400 elf vjaġġatur jgħaddu minnu kuljum. It-tieni l-akbar stazzjon fil-belt, Roma Tiburtina, ġie żviluppat mill-ġdid bħala terminus tal-ferrovija b'veloċità għolja. Kif ukoll ferroviji frekwenti ta' bi nhar ta' veloċità għolja lejn l-ibliet ewlenin Taljani kollha, Ruma hija konnessa filgħaxija b'servizzi ta' 'ferroviji ta' dgħajjes' għal Sqallija, u internazzjonalment b'servizzi ta' travi ta' matul il-lejl lejn Munich u Vjenna.

Ruma hija moqdija minn tliet ajruporti. L-Ajruport Internazzjonali interkontinentali Leonardo da Vinci, l-ajruport ewlieni tal-Italja jinsab fil-Fiumicino fil-qrib, fil-Lbiċ ta’ Ruma. L-Ajruport antik ta' Ruma Ciampino huwa ajruport konġunt ċivili u militari. Huwa komunement imsejjaħ "Ajruport ta 'Ciampino", peress li jinsab ħdejn Ciampino, fix-Xlokk ta' Ruma. It-tielet ajruport, l-Ajruport Urbe ta’ Ruma, huwa ajruport żgħir u bi traffiku baxx li jinsab madwar 6 km (4 mi) fit-tramuntana taċ-ċentru tal-belt, li jieħu ħsieb il-biċċa l-kbira tat-titjiriet privati u tal-ħelikopters. Is-sistema ewlenija tal-ajruporti tal-belt (magħmula minn Fiumicino u Ciampino), bi 32.8 miljun passiġġier ittrasportati fl-2022, hija t-tieni l-aktar sistema tal-ajruporti fl-Italja.

Għalkemm il-belt għandha l-kwartier tagħha stess fuq il-Baħar Mediterran (Lido di Ostia), din għandha biss marina u kanal-port żgħir għad-dgħajjes tas-sajd. Il-port ewlieni li jservi Ruma huwa l-Port ta 'Civitavecchia, li jinsab madwar 62 km (39 mi) fil-majjistral tal-belt.

Il-belt tbati minn problemi tat-traffiku l-aktar minħabba dan il-mudell radjali tat-toroq, li jagħmilha diffiċli għar-Rumani biex jiċċaqilqu faċilment mill-viċinanza ta 'waħda mit-toroq radjali għall-oħra mingħajr ma jidħlu fiċ-ċentru storiku jew jużaw ir-ring-road. Dawn il-problemi mhumiex megħjuna mid-daqs limitat tas-sistema tal-metro ta’ Ruma meta mqabbla ma’ bliet oħra ta’ daqs simili. Ruma għandha biss 21 taxi għal kull 10,000 abitant, ferm inqas minn bliet Ewropej ewlenin oħra. Il-konġestjoni kronika kkawżata mill-karozzi matul is-snin sebgħin u tmenin wasslet għal restrizzjonijiet fuq l-aċċess tal-vetturi għaċ-ċentru tal-belt ta’ ġewwa matul il-ħinijiet tal-jum. Żoni, fejn japplikaw dawn ir-restrizzjonijiet, huma magħrufa bħala Żoni ta’ Traffiku Limitat (Zona a Traffico Limitato (ZTL)). Iktar reċentement, traffiku qawwi bil-lejl f'Trastevere, Testaccio u San Lorenzo wassal għall-ħolqien ta' ZTLs bil-lejl f'dawk id-distretti.

F'Ruma topera sistema tal-metro bi tliet linji msejħa Metropolitana. Il-kostruzzjoni tal-ewwel fergħa bdiet fis-snin tletin. Il-linja kienet ġiet ippjanata biex tgħaqqad malajr l-istazzjon tal-ferrovija prinċipali maż-żona E42 ippjanata ġdida fis-subborgi tan-Nofsinhar, fejn fl-1942 suppost kellha ssir il-Fiera Dinjija. L-avveniment qatt ma seħħ minħabba l-gwerra, iżda ż-żona aktar tard ġiet iddisinjata mill-ġdid parzjalment u ssemmiet mill-ġdid Esposizione Universale Roma fis-snin 50 biex isservi bħala distrett tan-negozju modern. Il-linja fl-aħħar infetħet fl-1955, u issa hija l-parti tan-nofsinhar tal-Linja B.

Il-linja A nfetħet fl-1980 minn Ottaviano sa stazzjonijiet ta' Anagnina, aktar tard estiża fi stadji (1999–2000) sa Battistini. Fis-snin 90, infetħet estensjoni tal-linja B minn Termini sa Rebibbia. Il-linji A u B jaqsmu fl-istazzjon Roma Termini. Fergħa ġdida tal-linja B (B1) infetħet fit-13 ta’ Ġunju 2012 wara spiża stmata tal-bini ta’ €500 miljun. B1 jgħaqqad mal-linja B fi Piazza Bologna u għandu erba' stazzjonijiet fuq distanza ta' 3.9 km (2 mi).

It-tielet linja, il-linja C, qed tinbena bi spiża stmata ta’ €3 biljun u se jkollha 30 stazzjon fuq distanza ta’ 25.5 km (16 mi). Se tissostitwixxi parzjalment il-linja ferrovjarja eżistenti Termini-Pantano. Se jkollu ferroviji awtomatizzati sħaħ, mingħajr sewwieq. L-ewwel taqsima bi 15-il stazzjon li jgħaqqdu Pantano mal-kwart ta’ Centocelle fil-parti tal-lvant tal-belt, infetħet fid-9 ta’ Novembru 2014. It-tmiem tax-xogħol kien skedat fl-2015, iżda s-sejbiet arkeoloġiċi ħafna drabi jdewmu x-xogħol ta’ kostruzzjoni taħt l-art.

Ir-raba' linja, linja D, hija ppjanata wkoll. Se jkollu 22 stazzjon fuq distanza ta '20 km (12 mi). L-ewwel taqsima kienet ipproġettata li tiftaħ fl-2015 u t-taqsimiet finali qabel l-2035, iżda minħabba l-kriżi finanzjarja tal-belt, il-proġett tpoġġa sospiż.

It-trasport pubbliku fuq l-art f'Ruma huwa magħmul minn netwerk ta' karozzi tal-linja, tram u ferroviji urbani (linji FR). In-netwerk tal-karozzi tal-linja għandu aktar minn 350 linja tal-karozzi tal-linja u aktar minn tmint elef waqfien tal-karozzi tal-linja, filwaqt li s-sistema tat-tram aktar limitata għandha 39 km (24 mi) ta 'binarju u 192 waqfa. Hemm ukoll trolleybuses.

Iċ-Ċentru Storiku ta' Ruma, il-Proprjetajiet tal-Vatikan f'dik il-Belt li Jgawdu Drittijiet Ekstraterritorjali u l-Knisja ta' San Paolo Fuori le Mura ġew iddeżinjati bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1980.^[12]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' ħames kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[12]

Koordinati: 41°54′N 12°30′E / 41.9°N 12.5°E / 41.9; 12.5

a • d • m  Bliet kapitali tal-istati membri tal-Unjoni Ewropea
Amsterdam · Ateni · Berlin · Bratislava · Brussell · Budapest · Bukarest · Dublin · Ħelsinki · Kopenħagen · Lisbona · Ljubljana · Lussemburgu · Madrid · Nikosija · Pariġi · Praga · Riga · Ruma · Sofija · Stokkolma · Tallinn · Valletta · Varsavja · Vilnius · Vjenna

a • d • m Bliet kapitali tal-istati u territorji Ewropej
Il-bliet kapitali tat-territorji dipendenti u stati li s-sovranità hija kkontestata huma miktuba b'ittri kapitali.
Punent Tramuntana Ċentrali Nofsinhar Lvant Amsterdam,6 Netherlands Andorra la Vella, Andorra Brussell,5 Belġju Douglas, Isle of Man4 Dublin, Irlanda Londra, Renju Unit Pariġi, Franza Saint Helier, Jersey4 Saint Peter Port, Guernsey4 Helsinki, Finlandja Copenhagen,7 Danimarka Longyearbyen, Svalbard Mariehamn, Gżejjer Åland Olonkinbyen, Jan Mayen Oslo, Norveġja Rejkjavik, Iżlanda Riga, Latvja Stokkolma, Żvezja Tallinn, Estonja Tórshavn, Gżejjer Faroe Vilnius, Litwanja Berlin, Ġermanja Bern, Żvizzera Bratislava, Slovakkja Budapest, Ungerija Ljubljana, Slovenja Lussemburgu, Lussemburgu Praga, Repubblika Ċeka Vaduz, Liechtenstein Varsavja, Polonja Vjenna, Awstrija Ankara, Turkija1 Ateni, Greċja Belgrad, Serbja Belt tal-Vatikan, Belt tal-Vatikan Bukarest, Rumanija Ġibiltà, Ġibiltà4 Liżbona, Portugall Madrid, Spanja Monaco, Monaco Nikosija, Ċipru2 Nikosija ta' Fuq, Ċipru ta' Fuq2, 3 Podgorica, Montenegro Prixtina, Kosovo3 Ruma, Italja San Marino, San Marino Sarajevo, Bożnija u Ħerżegovina Skopje, Maċedonja ta' Fuq Sofija, Bulgarija Tirana, Albanija Valletta, Malta Żagreb, Kroazja Nursultan, Każakistan1 Baku, Ażerbajġan1 Chișinău, Moldova Yerevan, Armenja2 Kiev, Ukrajna Minsk, Belarussja Moska, Russja1 Stepanakert, Nagorno-Karabakh3 Sukhumi, Abkażja3 Tbilisi, Georgia1 Tiraspol, Transnistrija3 Tskhinvali, Ossezja t'Isfel3
1 Pajjiż transkontinentali · 2 Kompletament fl-Asja tal-Lbiċ iżda għandha konnessjonijiet soċjo-politiċi mal-Ewropa · 3 Pajjiż rikonoxxut parzjalment · 4 Dipendenza tal-Kuruna jew Territorju Barrani tar-Renju Unit · 5 Ukoll is-sede tal-Unjoni Ewropea, ara Lokazzjoni tal-istituzzjonijiet tal-Unjoni Ewropea u Brussell u l-Unjoni Ewropea · 6 Ukoll il-kapital tar-Renju tal-Olanda