Afrodisja

Afrodisja (bl-Ingliż: Aphrodisias, /æfrəˈdɪsiəs/;^[1] bil-Grieg Antik: Ἀφροδισιάς, b'ittri Rumani: Aphrodisiás) kienet belt Ellenistika Griega antika żgħira fir-reġjun kulturali storiku ta' Caria fil-Punent tal-Anatolja, it-Turkija. Tinsab ħdejn il-villaġġ modern ta' Geyre, madwar 100 kilometru fil-Lvant/'il ġewwa mill-kosta tal-Baħar Eġew, u 230 kilometru fix-Xlokk ta' İzmir.

Afrodisja ssemmiet hekk għal Afrodite, l-alla femminili Griega tal-imħabba, li hemmhekk kellha l-immaġni unika tagħha ta' qima, l-Afrodite ta' Afrodisja. Skont is-Suda, kompilazzjoni enċiklopedika Biżantina, qabel ma l-belt saret magħrufa bħala Afrodisja (għall-ħabta tas-seklu 3 Q.K.) preċedentement kellha tliet ismijiet: Lelégōn Pólis (Λελέγων πόλις, "Belt tal-Leleges"), Megálē Pólis (Μεγάλη Πόλις, "Belt Kbira"), u Ninóē (Νινόη).^[2]

Xi żmien wara s-640, fl-aħħar ta' żmien il-qedem meta kienet fi ħdan l-Imperu Biżantin, il-belt ġiet imsemmija mill-ġdid bħala Stauropolis (Σταυρούπολις, "Belt tas-Salib").^[3]

Fl-2017 Afrodisja tniżżlet fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.^[4][5]

Afrodisja kienet il-metropoli (belt kapitali provinċjali) tar-reġjun u l-provinċja Rumana ta' Caria.^[6]

L-irħam abjad u griż fil-blu ta' Caria kien jiġi estratt b'mod estensiv mill-barrieri fix-xaqlibiet biswit il-belt fil-perjodi Ellenistiċi u Rumani, għall-bini tal-faċċati u għall-iskulturi. L-iskulturi tal-irħam u l-artisti li kienu jagħmluhom minn Afrodisja saru famużi fid-dinja Rumana. Bosta eżempji ta' statwi ġew skavati minn Afrodisja, u xi rappreżentazzjonijiet tal-Afrodite ta' Afrodisja għadhom jeżistu minn inħawi oħra tad-dinja Rumana, saħasitra minn Pax Julia fil-Lusitanja.^[7]

Il-belt kellha skejjel notevoli tal-iskultura, kif ukoll tal-filosofija, filwaqt li baqgħet ċentru tal-paganiżmu sal-aħħar tas-seklu 5. Il-belt inqerdet b'terremot fil-bidu tas-seklu 7, u qatt ma rkuprat il-prosperità preċedenti tagħha, u spiċċat insedjament iffortifikat żgħir fis-sit tat-teatru l-antik.^[6] Għall-ħabta tal-istess żmien, il-belt ingħatat l-isem ġdid ta' Stauropolis (bil-Grieg: Σταυροῡπολις, "belt tas-salib") biex jitneħħew il-konnotazzjonijiet pagani, iżda diġà mas-seklu 8 saret magħrufa bħala Caria l-istess bħar-reġjun, li iktar 'il quddiem wasslet għall-isem Tork modern, Geyre. Fi żmien il-Biżantini, il-belt kienet is-sede ta' unità amministrattiva fiskali (dioikesis).^[8]

Afrodisja reġgħet insterqet mir-ribelli Teodoru Mankaphas fl-1188, u mbagħad mit-Torok Seljuk fl-1197. Fl-aħħar nett spiċċat taħt il-kontroll tat-Torok lejn l-aħħar tas-seklu 13.^[6]

Is-sit qiegħed f'żona fejn iseħħu t-terremoti u bagħtiet ferm mill-ħsarat ikkawżati minnhom diversi drabi, speċjalment it-terremoti kbar tas-sekli 4 u 7. Kumplikazzjoni oħra kienet li wieħed mit-terremoti tas-seklu 4 fixkel l-ilma tal-pjan, u wassal biex partijiet mill-belt bdew ibatu mill-għargħar. Wieħed jista' jara evidenza ta' dan fil-plaming ta' emerġenza installat biex tingħeleb din il-problema.

Afrodisja qatt ma rkuprat għalkollox mit-terremot tas-seklu 7, u ġiet ittraskurata. Parti mill-belt tgħattiet bil-villaġġ modern ta' Geyre; uħud mid-djar tneħħew fis-seklu 20 biex tiġi żvelata mill-ġdid il-belt l-antika. Geyre ġdid inbena ftit 'il bogħod.

Le Quien (Oriens christianus, I, 899–904) isemmi għoxrin isqof ta' Afrodisja. Fis-seklu 7, Stauropolis kellha tmienja u għoxrin isqof b'suffraġju u sitta u għoxrin isqof fil-bidu tas-seklu 10.

Stauropolis kienet ukoll sede metropolitana titolari Kattolika Rumana, bl-istess isem ta' Stauropoli (bil-Latin: Archidioecesis Stauropolitana).^[9]

Daħla monumentali, jew it-tetrapylon, tinsab fl-aħħar ta' triq li twassal mit-triq prinċipali mit-Tramuntana san-Nofsinhar tal-belt f'bitħa kbira quddiem is-Santwarju ta' Afrodite ta' Afrodisja. Id-daħla nbniet għall-ħabta tal-200 W.K.

It-Tempju ta' Afrodite kien punt fokali tal-belt. L-iskulturi ta' Afrodisja saru rinomati u bbenefikaw minn provvista kbira ta' irħam fil-qrib. L-iskola tal-iskultura kienet produttiva ħafna;^[10] il-biċċa l-kbira tax-xogħol tagħhom tintwera fis-sit u fil-Mużew ta' Afrodisja. Bosta mill-istatwi ta' daqs reali ġew skoperti fl-inħawi tal-agora, flimkien ma' opri ta' prova u mhux kompluti, li jissuġġerixxu li kien hemm skola fil-qrib. Is-sarkofagi ġew irkuprati minn diversi postijiet, spiss imżejna b'disinni ta' festuni u kolonni. Instabu pilastri b'figuri ta' nies, għasafar, u annimali, alternati ma' weraq tal-ħannewija.

Il-karattru tat-tempju nbidel meta sar bażilika Kristjana. Il-binja jingħad li ġiet imġarrfa għall-ħabta tal-481-484 fuq ordni tal-Imperatur Zeno, minħabba li t-tempju kien fil-mira ta' oppożizzjoni Ellenika Pagana kontra Zeno f'Afrodisja, b'appoġġ għal Illus, li kien wiegħed li jerġa' jdaħħal ir-riti Elleniċi, li kienu tneħħew matul il-persegwitazzjoni tal-pagani fl-aħħar tal-Imperu Ruman, fit-tempji li kienu għadhom eżistenti.^[11]

Il-Bouleuterion serva bħala l-post fejn kien jiltaqa' l-kunsill amministrattiv (il-Boule) tal-belt, u bħala teatru msaqqaf għal diversi skopijiet, sala tal-kunċerti u spazju għall-assemblej.

Il-Bouleuterion, jew l-Odeon, jinsab fin-naħa tat-Tramuntana tal-Agora tat-Tramuntana. Il-fdalijiet eżistenti jikkonsistu minn awditorju semiċirkolari b'palk baxx quddiemu wiesa' madwar 46 metru. Il-parti l-baxxa tal-awditorju għadha intatta, b'disa' ringieli ta' postijiet bilqiegħda tal-irħam maqsuma f'ħames flieli b'turġien radjali. Il-postijiet bilqiegħda tal-parti ta' fuq, li jammontaw għal tnax-il ringiela addizzjonali, ċedew flimkien mal-volti riffieda tagħhom. Il-pjanta tas-sit hija waħda estremament miftuħa, b'bosta daħliet fil-pjan terran u diversi turġien li jagħtu aċċess għar-ringieli ta' fuq tal-postijiet bilqiegħda. Sistema ta' riffieda paralleli kbar turi li l-binja oriġinarjament kienet bil-volti. L-awditorju kien jiġi mdawwal b'sensiela ta' twieqi bil-ħnejjiet twal fil-ħajt ta' barra b'kurvatura. Il-Bouleuterion huwa stmat li kien jesa' madwar 1,750 persuna bilqiegħda.

L-evidenza disponibbli tindika data tal-kostruzzjoni fil-perjodu Antonin jew Severan bikri (l-aħħar tas-seklu 2 jew il-bidu tas-seklu 3 W.K.). Is-scaenae frons ċertament kien armat, kif jissuġġerixxi l-istil tat-tiżjin skulturali u arkitettoniku. Il-bażijiet tal-istatwi fi tmiem il-ħitan riffieda tal-awditorju kellhom l-ismijiet ta' żewġ aħwa, senaturi fil-bidu tal-perjodu Severan, u żewġ bażijiet bil-kitba mnaqqxa ppożizzjonati simetrikament quddiem il-faċċata esterna bi statwi tal-benefatturi ta' Afrodisja, Claudia Antonia Tatiana u zijuwha Lucius Antonius Dometinus, li kienu attivi fl-aħħar tas-seklu 2. Huwa magħruf li Tatiana kellha rabtiet mill-qrib ma' Efesu, u huwa possibbli li s-similaritajiet li jispikkaw bejn din il-binja u l-bouleuterion fl-agora ċivika hemmhekk, datati bil-kitba mnaqqxa għal nofs is-seklu 2, x'aktarx li twasslu bis-saħħa tal-inizjattiva tagħha.^[12] Mhuwiex magħruf x'kien hemm fis-sit qabel is-seklu 2 W.K., iżda x'aktarx li l-binja attwali ssostitwiet waħda iżgħar kontemporanja bl-agora fl-aħħar tas-seklu 1 Q.K.

Il-bouleuterion f'Afrodisja baqa' b'dik l-għamla sal-bidu tas-seklu 5, meta uffiċjal muniċipali adattah bħala palaestra, u rreġistra l-kisba tiegħu f'kitba mnaqqxa fuq in-naħa ta' fuq tal-pulpitum (palk). Il-palaestra normalment tirreferi għal grawnd tal-lottaturi sportivi, iżda fis-seklu 5 setgħet tintuża biex tiddeskrivi sala għal-lekċers, l-ispettakli, u diversi tipi ta' wirjiet kompetittivi, kif issuġġerit minn għadd ta' kitbiet imnaqqxin fuq il-postijiet bilqiegħda. Diversi qatgħat addizzjonali fil-postijiet bilqiegħda, x'aktarx għal arbli jew pilastri li kienu jirfdu xi forma ta' saqaf temporanju, jissuġġerixxu li dak iż-żmien diġà l-binja kienet tilfet is-saqaf permanenti tagħha. L-orkestra tbaxxiet u kellha paviment tal-irħam, x'aktarx li reġa' ntuża minn fażi iktar bikrija.^[13]

Is-Sebasteion, jew l-Augusteum, kien dedikat b'mod konġunt, skont kitba mnaqqxa tas-seklu 1 fuq il-propylon, "Lil Afrodite, id-Divin Augusti u l-Poplu". Riljiev li nstab fil-fdalijiet tal-portiku tan-Nofsinhar kien jirrappreżenta personifikazzjoni tal-polis bħala sagrifiċċju lill-immaġni meqjuma ta' Afrodite ta' Afrodisja, ivvenerata bħala promētōr ("omm antenata"). "Afrodite tirrappreżenta l-qawwa kożmika li tintegra s-setgħa imperjali mas-setgħa tal-elit lokali", innota qarrej ta' rumanz ta' Chariton.^[14] Din ir-rabta bejn l-alla femminili u l-qawwa imperjali kienet waħda partikolarment politika dak iż-żmien, peress li l-Gens Julia – il-familja ta' Ġulju Ċesri, Ottavjanu Awgustu, u s-suċċessuri tagħhom – sostnew li kellhom dixxendenza divina minn Venere/Afrodite.

L-istadium kien jintuża għal avvenimenti atletiċi sa ma t-teatru ġarrab ħsarat kbar minħabba terremot tas-seklu 7, li wassal biex parti mill-istadium jiġi kkonvertit għal avvenimenti li qabel kienu jsiru fit-teatru.

L-istadium bejn wieħed u ieħor huwa 270 metru (890 pied) b'60 metru (200 pied). Bi 30 ringiela ta' postijiet bilqiegħda fuq kull naħa, u mad-dawra ta' kull tarf, seta' jesa' massimu ta' madwar 30,000 spettatur. It-trakka bejn wieħed u ieħor hija 225 metru (738 pied) bi 30 metru (98 pied).

Peress li l-istadium huwa konsiderevolment ikbar u strutturalment iktar estensiv saħansitra mill-istadium ta' Delphi, x'aktarx li huwa wieħed mill-iżjed strutturi ppreservati tajjeb ta' dan it-tip fil-Mediterran.

L-ewwel skavi formali saru fl-1904-1905 minn inġinier ferrovjarju Franċiż, Paul Augustin Gaudin. Uħud mis-sejbiet arkitettoniċi (l-iktar il-freġji, il-pilastri u l-kapitelli) li skopra fis-sit issa jinsabu fil-British Museum ta' Londra, ir-Renju Unit.^[15]

L-iżjed skavi reċenti nbdew minn Kenan Erim taħt il-patroċinju tal-Università ta' New York, l-Istati Uniti, fl-1962 u attwalment huma mmexxija mill-Professur R. R. R. Smith (fl-Università ta' Oxford) u mill-Professur Katharine Welch tal-Istitut tal-Belle Arti tal-Università ta' New York. Is-sejbiet jiżvelaw li l-programm tal-kostruzzjoni lussuża fiċ-ċentru ċiviku tal-belt kien inbeda u ġie ffinanzjat l-iktar minn ċertu Gaius Julius Zoilos, li kien skjav lokali ta' Gaius Julius Caesar, li ġie meħlus minn Ottavjanu. Meta Zoilos inħeles u rritorna lejn belt twelidu, wara li ngħata l-prestiġju u premjijiet finanzjarji rikki għas-servizz tiegħu, huwa ddirezzjona l-finanzi biex jallinja ma' Ottavjanu fit-taqbida tiegħu tal-poter kontra Marku Antonju. B'hekk żgura l-protezzjoni ta' Ottavjanu bħala privileġġi finanzjarji u bis-saħħa tiegħu l-belt gawdiet minn perjodu ta' prosperità.

F'Settembru 2014, droni b'piż ta' madwar 0.5 kg intuża biex tinħoloq mappa tridimensjonali tal-fdalijiet ta' Afrodisja ta' fuq l-art. The data ġiet analizzata mill-Istitut Arkeoloġiku Awstrijaku ta' Vjenna, l-Awstrija.^[16]

F'Marzu 2018, instab qabar antik f'żona fejn kienu twettqu skavi illegali. Il-qabar ittieħed fil-Mużew ta' Afrodisja.^[17]

Fl-2020, żewġ sarkofagi nstabu f'għalqa bis-siġar taż-żebbuġ. Fuq dawn is-sarkofagi kien hemm riljiev ta' Medusa.^[18]

Il-kwalità tal-irħam f'Afrodisja rriżulta f'għadd kbir ta' oġġetti b'kitbiet imnaqqxa li nstabu fil-belt. Bosta mill-materjal monumentali preċedenti reġa' ntuża għall-kostruzzjoni tal-ħitan tal-belt fil-perjodu Antik Aħħari. Bosta kitbiet imnaqqxin setgħu jinqraw mingħajr l-ebda skavi; permezz tagħhom nafu li l-belt kienet tiġi viżitati spiss fiż-żminijiet moderni, diġà mill-bidu tas-seklu 18.

Mill-iskavi taħt il-patroċinju tal-Università ta' New York ġew skoperti saħansitra iżjed minn 2,000 kitba mnaqqxa. Il-biċċa l-kbira minnhom imorru lura għal żmien l-imperu, b'testi funebri u onorarji rrappreżentati sew, iżda hemm testi mill-perjodi kollha, miż-żminijiet Ellenistiċi sal-Biżantini. Sensiela ta' dokumenti, bl-għan li jiddeskrivu l-kobor u l-istorja tal-belt, ġew inklużi fl-hekk imsejjaħ "Ħajt tal-Arkivju".

Mill-iskavi f'Afrodisja ħarġet fid-dieher ukoll kitba mnaqqxa Lhudija importanti iżda l-kuntest tagħha mhuwiex ċar. Din il-kitba, imnaqqxa bil-Grieg, telenka d-donazzjonijiet li għamlu bosta individwi, diversi minnhom ikklassifikati bħala theosebeis, jew "Ġentili li kienu jqimu lill-Alla".^[19] Permezz tal-evidenza komparattiva jidher ċar fil-kitbiet imnaqqxin fis-sinagoga ta' Sardis u fit-Testment il-Ġdid li dawn in-nies x'aktarx kienu Ġentili interessati fil-komunità Lhudija, li kienu jappoġġaw u probabbli jżuru s-sinagoga spiss. Il-firxa ġeografika tal-evidenza tissuġġerixxi li dan kien fenomenu mifrux fl-Asja Minuri matul Żmien ir-Rumani.

Freġju skopert fl-1980 li juri ġellieda b'sidirha barra u liebsa elmu, bil-kitba BRITANNIA taħtha, tokrob bl-agunija taħt l-irkoppa ta' suldat Ruman, bil-kitba TIBERIUS CLAUDIUS CAESAR taħtu, jingħad li jirrappreżenta lil Brittanja subordinata għal Ruma.^[20]

L-immaġni meqjuma li hija partikolari għal Afrodisja, l-Afrodite ta' Afrodisja, bla dubju xi darba kienet tinsab fit-Tempju ta' Afrodite.^[21] Hija kienet alla femminili distintiva lokali li saret, bis-saħħa ta' interpretatio graeca, identifikata mal-Afrodite Griega. L-immaġni kanonika tagħha, tipika tal-immaġnijiet meqjuma tal-Anatolja, turi li hija relatata mas-Sinjura ta' Efesu, ivvenerata b'mod mifrux fid-dinja Griega-Rumana bħala Artemis ta' Efesu.^[6]

L-immaġnijiet li għadhom eżistenti, minn kuntesti fejn x'aktarx li kienu iktar ċiviċi milli ritwali, huma mingħajr eċċezzjoni kollha mill-aħħar fażi tal-qima, fiż-żminijiet Ellenistiċi u Rumani. Twettqu b'bixra u bi stil naturalistiku komuni għall-kultura tagħhom, u b'hekk l-alla femminili kellha bixra iktar universali. Bħas-Sinjura ta' Efesu, l-Afrodite ta' Afrodisja tidher liebsa tunika ħoxna li tgħatti suret l-alla femminili, imkebba magħha qisha f'xi sarkofagu, dejjem b'erba' reġistri ta' immaġnijiet standardizzati. Saqajha jinsabu qrib xulxin, kif meħtieġ minħabba t-tunika, dirgħajha stirati 'l quddiem, sabiex tirċievi u tagħti. Hija mżejna b'ġiżirana u tilbes kuruna flimkien ma' dijadema u girlanda tar-riħan, b'velu twil quddiem wiċċha estiż sal-art. Taħt is-sovratunika tagħha tidher liebsa chiton sal-art.

L-istrixxi tat-tiżjin fuq it-tunika, li jidhru bħala bassoriljiev, jevokaw is-setgħat kożmiċi tal-alla femminili: il-Karitajiet, it-Tliet Grazzji li huma l-eqreb qaddejja ta' Afrodite; l-irjus ta' koppja miżżewġa (il-mara liebsa velu), identifikati minn Lisa Brody bħala Gaia u Uranu, id-Dinja u s-Smewwiet, li tirrenja fuqhom l-alla femminili, iktar milli Żeus u Hera; Helios u Selene isseparati minn pilastru; l-Afrodite tal-baħar, riekba mogħża tal-baħar, u isfel nett grupp ta' Eroti jipprattikaw ritwali reliġjużi.^[6]

Is-sit arkeoloġiku ta' Afrodisja ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2017.^[4]

Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' erba' kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) "Wirja ta' skambju importanti ta' valuri umani, tul perjodu ta' żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ"; il-kriterju (iii) "Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta' tradizzjoni kulturali jew ta' ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".^[4]

1. ^ "APHRODISIAS | Meaning & Definition for UK English | Lexico.com". Lexico Dictionaries | English (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-12-12. Miġbur 2022-04-03.
2. ^ "SOL Search". web.archive.org. 2015-09-24. Arkivjat mill-oriġinal fl-2015-09-24. Miġbur 2022-04-03.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
3. ^ "CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Stauropolis". www.newadvent.org. Miġbur 2022-04-03.
4. ^ ^{a b ċ} Centre, UNESCO World Heritage. "Aphrodisias". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-03.
5. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "New Inscribed Properties". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-03.
6. ^ ^{a b ċ d e} Foss, Clive (1991). "Aphrodisias". In Kazhdan, Alexander (ed.). The Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford and New York: Oxford University Press. p. 128. ISBN 0-19-504652-8.
7. ^ Peter Noelke, "Zwei unbekännte Repliken der Aphrodite von Aphrosias in Köln" Arkäologischer Anzeiger 98.1:107-31.
8. ^ Nesbitt, John W.; Oikonomides, Nicolas, eds. (1994). "Karia/Stauropolis". Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, Volume 2: South of the Balkans, the Islands, South of Asia Minor. Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. pp. 167–169. ISBN 0-88402-226-9.
9. ^ "Stauropolis (Titular See) [Catholic-Hierarchy]". www.catholic-hierarchy.org. Miġbur 2022-04-03.
10. ^ Kenan T. Erim, "The school of Aphrodisias, " Archaeology 20.1:18-27.
11. ^ Trombley (2014-05-01). Hellenic Religion and Christianization c. 370-529, Volume I (bl-Ingliż). BRILL. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |iktar= (għajnuna)
12. ^ Sculptures of the Bouleuterion.
13. ^ The architecture of the Bouleuterion is examined by Lionel Bier, "The Bouleuterion at Aphrodisias," Aphrodisias Papers 4
14. ^ Douglas R. Edwards notes in, "Defining the Web of Power in Asia Minor: The Novelist Chariton and His City Aphrodisias" Journal of the American Academy of Religion 62.3 (Autumn 1994:699-718) p. 711.
15. ^ "Collection". The British Museum (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-03.
16. ^ #author.fullName}. "Air-chaeological drones search for ancient treasures". New Scientist (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-03.
17. ^ "Ancient tomb found in illegal excavations in Aydın". Hürriyet Daily News (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-03.
18. ^ "Treasure hunters unearth 2,500-year-old history". Hürriyet Daily News (bl-Ingliż). Miġbur 2022-04-03.
19. ^ Published by J. M. Reynolds and R. F. Tannenbaum, Jews and Godfearers at Aphrodisias, Cambridge Philological Society Supplementary Volume 12, (Cambridge, 1987).
20. ^ Roman Britain By Timothy W. Potter and Catherine Johns, University of California Press, 1992, p. 40.
21. ^ "DISS.summary". web.archive.org. 2003-09-23. Arkivjat mill-oriġinal fl-2003-09-23. Miġbur 2022-04-03.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)