Elfdaals

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Elfdaals (eige naam: övdalsk of övdalską; Zweeds: älvdalska) is 'n spraokvariëteit vanne Noordgermaanse spraoke die wuuertj gekaldj door óngevieër 2.500 luuj, terdiesjeneel in 't Zweeds dörpke Älvdalen (Övdaln), det ligk in 't zuudoeastelik deil vanne gelieknamige gemèndje inne pervinsje Dalarna.

't Elfdaals haet zich oeten oeastelike variant van 't Aadnórs óntwikkeldj en wuuertj gekènmirk door e groeat aantaal aan archaïsme, wie nasaal klinkers, naamvalle, veer saorten aan lettergreepstructure, wirkwaordsverveuging nao aantaal en persoean en pro-drop bie bepaoldje wirkwaordsvörm, mer ouch versjillige innovaasjes, veurnamelik inne fonologie, wie diftongering (en zelfs triftongering), monoftongering, h-deletie enne zoea-geneumdje "norrländsk förmjukning", wobie in sómmige vel de klusters /(k)k/ en /(g)g/ versjuve nao /(t)tş/ en /(d)dş/.

• Alle klinkers kónne zowaal kórt es lank zeen; ze höbben ouch allemaol genasaliseerdje versies.
• De IPA-symboeale zeen slechs genieëkinge vanne wirkelike oetspraok, die zich ónnag zwaor versjiltj van plaats toet plaats.
• /ʉ/ wuuertj gespèldj es "u"; /u/ wuuertj gespèldj es "o"; /ø/ wuuertj gespèldj es "ö"; /o/ en /ɒ/ waere gespèldj es "å"; /æ/ wuuertj gespèldj es "ä".
• /ə/ kump veur es 'nen ónbeklemtoeandje variant van /e/.

Boete de monoftónge hiebaove guuef 't nag 'n lang lies aan gediftóngeerdje en getriftóngeerdje klinkers. Vaste diftóngen en triftónge zeen: "uä", "uo", "yö", "ie", "öe", "åy", "au", "ai" en "iuä". Wiejer guuef 't nag get incidenteel diftónge die óntstaon door waordverbuginge, wie "io", "oe" en "ou". Al dees dif- en triftóngen höbben ouch genasaliseerdje variante.

Nasalisering kump veur oet historische raejene, wie "gǫs" /gũ:s/ gaws oet 't Oergermaans *gans. Anger nasalering kump veur oet 'n -n die achter de betróchte klinker steit; in dit val wuuertj geinen ogonek gesjreve, went dit is 'nen universele regel. In sómmige vel wuuertj aevel 'ne klinker genasaliseerdj door 'ne nasaal die veuraafgeit; e veurbild is "snįuä" /sn̥ĩɥæ̃:/ snieë. In weer anger vel speeltj toevalligheid of waordgeliekenis 'n rol (vouksetymologie).

• [ŋ:] (gesjreven es "ng") kump noeatj veur ane begin van e waord, meh kóntrasteertj waal mit [ŋ:g] (gesjreven es "ngg") en vörmp dus e morfeem op zich.
• [tʲ] en [dʲ] waere gesjreven es "tj" en "dj"; [tɕ], [dʑ] en [ɕ] waere gesjreven es "tş", "dş" en "ş".
• [ð] noeatj veur ane begin van e waord; de verspreijing van [ð] en [d] kan neet waere veurspèldj aanhandj de positie in 't waord. Bie sómmige wäörd, wie "du" doe, "denn" dien(e), "dar" dao etc., verangertj 'n [d] in 'n [ð] in intervocaal positie.
• [ɣ] is 'nen allofoon van /g/; [g] kump veur aan 't begin van e waord of waorddeil (wie in "go" gaon en "ruogard" haof mit väöl landj), in 't val van geminatie (dóbbel-g, wie in "ogga" hakke) en nao [ŋ] in de rits "nng" [ŋ:g] (wie in "tungg" tóng); [ɣ] kump veur in 't val van 'nen inkele mitklinker dae volg op 'ne klinker of 'ne sonorant (wie in "dag" daag, "tågå" numme, "warg" wouf, "rugbröð" broead en "skuogs" bós), mer 't is weer waal 'n [g] anen ènj van e waorddeil es det weurt gevolg door 'n /g/ of 'n /k/ (wie in "skuäggard" haof mit väöl bós) en sómtieds bie 'n /d/ of /t/ (wie in "dugde" deug).
• [v] kump veur in nuuj lieënwäörd en kóntrasteertj dus mit [w].
• [ɬ͡l̥] is de realisatie vanne litterrits "s̱ḻ" (lank: "s̱s̱ḻ"). De /l/ is hie-in dus nag dudelik huuerbaar (wie in "bies̱ḻ" koptuug van e paerd, "s̱ḻaik" zoea/zón(ne) en "kras̱s̱ḻ" kraom).

In taengestèlling toete meiste Zweedse dialekte, vörme de kómbinaasjes /rd/, /rl/, /rs/ en /rt/ gein retroflexe; de [r] wuuertj hie dus gans geroldj oetgespraoke. Dit huuertj me veural good in Orsa; anger plaatse neige noe toch nao assimilering ónger invlood van 't Standerdzweeds.

't Elfdaals haet väöl mieë vanne morfologie van 't Aadnoors bewaardj es 't standerd Zweeds. Zoea waere de wirkwäörd nag verveug nao persoean en getaal en höbbe de zelfstenjige naamwäörd nag naamvalsverbuginge.

't Elfdaals kèntj de volgendje litters inne Åkerberg-spèlling (óm technische raejene kan 't zeen det bepaoldje streepkes neet tegooj bieje litter staon).

• De litters die tösse häökskes staon kómmen allein veur in eigename.
• d'n Ogonek (wie "ą") guuef nasaliteit aan; wen 'nen diftong of triftong nasaal is, sjrief me d'n ogonek allein oppe vurste klinker, beveurbeildj "nįuäta" genete.
• Wen 'ne mitklinker is doorgestreep (wie "r̷") den wuuertj deze neet oetgespraoke.
• 'ne Klinker mit 'nen óngerligkendje balk (wie "ṉ") guuef 'n euverlang littergreep aan.

Boete de Åkerberg-spèlling guuef 't nag anger ortografieje. Hie-ónger is 'n tabel mitte versjille.

• Åkerberg, Bengt, Gunnar Nyström, and Gunnar Nyström. Älvdalsk grammatik. Ulum Dalska, 2012.