Chanj an Hin

Klass	change
Rann a	mater kerghynnedhel, fenomenon keweroniethel
Synsys ynno/i	Tommheans ollvysel, global climate change

Rag chanj an hin a-dhiwedhes kawsys gans den, y hweler: tommheans ollvysel.

Chanj yn patronyow kewer an Norvys yw chanj an hin, dres oos hir - a dhegow dhe vilvilyow a vledhynnyow. Y hyll an term "chanj an hin" kampolla chanj kresek y'n gewer po an sort a gewer, r.e. moy po le a gewer bella. Niver a'n elvennow a gaws an chanj ma yw chanj yn dewynnyans an Howl, argerdhow bewotek, gwayansow plattys tektonek ha tardhansow loskvenydhyek. Nebes gwriansow denel ynwedh a yll kawsya chanj y'n hin a-dhiwedhes, ha hemm yw gelwys "tommheans ollvysel".

Myns dewynnyans an Howl a wra varya herwydh mynsonieth resegva an Norvys, hemm yw y bellder a'n Howl, kylghekter an resegva, stumm an Norvys ha happyans pellder nessa an resegva dhe'n Howl y'n vledhen. Gelwys yw an mynsonieth ma "Tro Milankovitch".

An kevreyth hin a dhegemmer oll y nerth yn ogas a'n Howl, ha'n kevreyth hin a yll danvon nerth dhe'n efanvos. Yma kespos nerth ynter an huni a enter ha mos yn mes a'n ayrgylgh, ha'n nerth a dreyl dre'n kevreyth hin. Hemm a ervir bojet nerth an Norvys. Pan vo'n nerth a enter moy ages an nerth a yn-mes, bojet nerth an Norvys yw posedhek ha'n hin a dommha. Mar kwrello moy a nerth gasa, an bojeth nerth yw negedhek ha'n Norvys a yeynha.

Yn studhyansow a garrygi yn Kernow ha'n Ruvaneth Unys, apert yw bos karrygi kepar ha kragen goth rudh ha glow furvyes yn kerghynnedhow trovannel. Hemm yw displegys der amyttya dryftyans brastiryel dhe hwarvos.

Gallos dhe dhastewynnya tonnow golow ha tommder yw albedo. Yma dhe rew albedo a 80% ha dhe beurva 25%. Ynkressyans yn arenebedh an Norvys gorherys gans rew a wra kesstudhyow a faver furvyans moy a ergh.

Effeythys yw hinow an bys gans frosow mor. Hin klor Europa west a greg war frosow tomm Dryft Gogledh an Iwerydh. Hemm a hwer yn stag a vledhen dhe vledhen. Effeyth El Niño a dhsikwedh an pyth a hwer pan vo an patron usadow chanjys. Patronyow morek y'n Keynvor Hebask a janj a-dro dhe bub naw bledhen. Hemm a wra effeyth war Ostrali est ha Perou west.

Niver a dardhansow loskvenydhyek re hwarva a-dhia 1980 a wrug effeythya an ayrgylgh. Pan dardhas Menydh Sen Helen yn 1980, danvonys veu meur a lusw ha sulfatow munys dhe'n ayrgylgh. Henn a janjyas albedo an Norvys yn unn dastewynnya golow an howl. Effeyth hemm o iselheans yn tempredh an Norvys a 0.1 °C. Yn 1991 y tardhas Menydh Pinatubo yn Filipinys, an hwarvedhyans moyha a'y sort a-dhia dalleth an gansvledhen. Yth eth a-dro dhe 5-6 kilometer kubek a lusw dhe'n ayr owth ystynna bys dhe 24 km a-ugh an nor. Dres an dedhyow nessa, an lusw a lesas dres oll an planet. Tempredh an bys a yeynhas a-dro dhe 1 °C bys dhe 5 bledhen. Y hrysir gans godhonydhyon y hyll tardhans loskvenydhyek kawsya Oos Rew aral.

Chif erthygel: Tommheans ollvysel

Yma dhe wydh talvosogeth erbysek da, yn arbennik yn gwlasow le aga tisplegyans erbysek. Ytho yth yns yn-dann godros, ha ymons i ow mos dhe goll.

Essensek yw gwydh, heb mar, drefen aga bos gweres dhe witha nivelyow gassys (karbon dewoksid hag oksyjen) stag y'n ayrgylgh. Gwydh a omdhon avel new karbon dewoksid, ow frynkhe oksyjen avel is-askorras. Ha ni ow treghi gwydh, ni a leha an niver a dhasoberyansow lughwrians a hwer war an dor, hag ytho an tempredh a a-ugh.

War an leuv aral, y hyll treghi gwydh effeythya tommheans ollvysel. Gwydh yw essensek drefen i dhe witha tempredh an bys stag. Mar eus chanj yn niver ha gwandrans an koswigow, ena tempredh an bys a wra aswiwa dhe'n kesstudhyow nowydh. Yma dhe wydh albedo isel, hag ytho i a sugen moy a nerth an howl owth ynkressya tempredh an nor. Ha ni ow treghi koswigow Boreal (ranndiryow yeyn), ena moy a olow yw dastewynnys gans an ergh, ytho lehys yr tempredh an nor.

Gelwys yw an effeyth a'n jeves legrans (CO₂ dre vras) war agan planet "Effeyth chi gweder". Ha ni ow stifegi mynsow fest meur a legrans dhe'n ayrgylgh, gwrys yw lenn a enysha agan planet. Ytho tempredh kresek agan bys a ynkress tamm ha tamm.

A-dhia 1941 dedhyans ergh kynsa an vledhen war venydhyow Kembra north a hwer diwettha ha'n ergh diwettha a wra mos a wel skonna.

• 
  Tresen ow tiskwedhes dedhyow ergh kynsa an vledhen war venydhyow an Karnedhow a-dhia 1942 (kedhlow Les Larsen - gans kummyas)
• 
  Tresen ow tiskwedhes dedhyow ergh diwettha an vledhen war venydhyow an Karnedhow