Океания

Океания, Шош океанда чачылгъан айрымканланы ичине алгъан къралладан эмда Австралиядан къуралгъан континентди. Азияны къыбыласы бла къыбыла-кюнчгъышында, Антарктиданы шималында, эмда Шош океан бла Индий океанны арасында джер алады. Джер ёлчеми — 8.970.000 км², адам саны — 25.000.000 (1991).

Шош океандагъы айрымканланы барысыда Океаниягъа байламлы тюлдюле. Азия бла Америкагъа джууукъ болгъан сынджыр айрымканла бу континентлени кесеклеридиле. Американы джагъасына джууукъ айрымканла, Алеут айрымканла артыкъсызда Узакъ Кюнчгъышдагъы Япон архипелаг, Иноднезия бла Филлипинле Океаниягъа къошулмайдыла. Малайзия сынджыр айрымканла бир-бирледе Океаниягъа байламлы саналсалада, халкълары, маданиятлары эмда бютеу экономика байламлары бла Къыбыла-кюнчыгъыш Азиягъа джууукъду.

Океанияны бир-бирле регионнга санайдыла, бир бирле уа континетге санайдыла, башхала уа бир къралды деб къатышадыла. Океания тёрт кесекге юлешинеди: Австралия, Меланезия, Полинезия эмда Микронезия. Австралия адамы эм кёб джерлери Шош Океанны джагъасында джашагъаны себебли, Океаниягъа киреди. Меланиезия, Австралия бла Индонезияны кюнчыгъышындагъы айрымканланы ичине алады. Бу айрымканлагъа Джангы Гвинеяда къошулады. Полинезия, Джангы Зеландия сынджыр айрымканла бла экваторну къыбыласы бла шималындагъы Ара Шош океан айрымканланы къошады кесине. Микронезия, Малайзияны шималындагъы сынджыр айрымканланы ичине алады.

Геологияны джаны бла Океания континент тюлдю: къуру Австралия, Джангы Каледония, Джангы Зеландия, Джангы Гвинея эдма Тасмания континент къуралыулары барды. Ала гипотетик Гондвана континенти орнунда къуралгъандыла. Алгъында бу айрымканла бир къургъакъ болгъандыла, алай а Дуния океанны ёрге кёлтюрюую бла джерини бир бёлеги суу тюбюнде къалгъанды. Бу айрымканланы рельефлери таулуду. Сёз ючюн, Океанияны эм мийик таулары, аланы ичиндеда Джая тау (5029 м), Джангы Гвинея айрымканда орналгъанды.

Океанияны айрымканларыны асламысында вулкан къуралыулары барды: аланы бир къаууму уллу суутюбю вулканланы башларыдыла.

Башхалары уа марджан къуралыулудула, кеслерида суу тюбюнде къалгъан вулканланы тёгерегине къурулгъан марджанладан къуралгъан атолладыла (сёз ючюн, Гилбертни айрымканлары, Туамоту). Быллай айрымканланы дагъыда бир башхалыкълары барды — мийикликлери юч метрден мийик болмагъан,кёб, ууакъ айрымканчыкъла бла неда мотула бла къуршоуланнган лагунала. Океанияда дунияны эм уллу лагунасы болгъан (Кваджалейн)атолл барды.

Океанияны айрымканларыны асламысында джараула магъаданла джокъдула, джангыз эм уллу айрымканлада бардырадыла къазыула (никель — Дждангы Каледония, нефть бла табигъат газ — Джангы Гвинея бла Джангы Зеландия, джез — Папуа — Джангы Гвинея, алтын — Джангы Гвинея, Фиджи, фосфатла).

Океания талай климат бёлгеде джайылгъанды: экватор, субэкватор, тропика, субтропикак, орта климат бёлгеледе. Алай а айрымканланы асламысында тропика климатды.Австралия бла Азияны къатындагъы айрымканлада субэкватор климат бийлик этеди, 180-чы меридиандан кюнбатышха — экватор климат, торпикаледен шималгъа эмда къыбылагъа — тропик климат, Джангы Зеландиядагъы Къыбыла айрымканны асламысында уа — орта климат иелик этеди.

Океанияны айрымканларыны климаты асламысы бла пассатлагъа байламлыды, ол себебден алада кёб джауум джауады. Джауумну ортаджыл саны 1500 мм-ден 4000мм-ге дери тюрленирге болады. Айрымканларыны рельефлерини тюрлюлюклерине кёре, неда джелни ургъанына кёре климатларыда къургъагъыракъ, неда мылыраъ болургъа болады. Океанияда дунияны эм мылы джерлеринде бири джерлешгенди. Кауаи айрымкандагъы Ваиалеале тауну кюнчыгъыш къабыргъасында джыл сайыно 11 430 мм чакълы бир джауум тюшеди (эм кёб 1982 джыл болгъанды: ол джыл 16 916 мм джаугъанды)

Тропикледе орта температура 23 °C,чакълы бирди, экваторда уа — 27 °C.

Океанияны айрымканларыны климатына Эль-Ниньо эмда Ла-Нинья кибик аномалия бла агъымла бек къатышадыла. Эль-Ниньону заманында тропикле арасы конвергенция шималгъа, экваторну джанына барады, Ла-Ниньяны заманында уа - экватордан къыбылагъа. Ла-Ниньяны заманында айрымканлана къургъакълыкъ болады, Эль-Ниньо уа кючлю джауумланы келтиреди.

Океанияны айрымканлары табигъат катаклизмаладан бек джарсыйдыла, аланы ичинде вулкан къусуула (Гавай айрымканла, Джангы Гебридле), джер тебрениуле, цунамиле, тайфунла бла бошалгъан циклон. Сёз ючюн, 1999 джылны июлундагъы цунамиден Папуа — Джангы Гвинеяда 2200 адам ёлгенди.

Климатны кёб тюрлюлюгю себебли, Океанияны топуракъларыда кёб тюрлюдю.Атолланы топуракълары бек силтилидиле, марджандан къуралгъандыла, джарлыдыла. Тешикли болгъанлары себебли суууну тыялмайдыла, кальций, натрий и магний тышында органика эмда минерал затларыда азды. Вулкандан къуралгъан айрымканланы топуракълары семиз боладыла, битимлидиле. Уллу таулу айрымканлада къызыл-сары, тау латерит, тау-кырдыклы, сары-къызыл топуракъла тюбейдиле.

Уллу къобанла Джангы Зеландияда, Джангы Гвинеяда бардыла. Аланы ичинде Сепик (1126 км) бла Флай (1050 км) (Джангы Гвинея), Уаикато (425 км) (Джангы Зеландия). Къобанланы кёбюсю джангурдан ашау аладыла, джангыз Джангы Зеландия бла Джангы Гвинеяда къарла бла бугъуйладанда аладыла суу. Атоллада къобанла джокъдула, топуракъны тешикли болгъаны себебли, саркъыб кетедиле. Уллу вулкандан къуралгъан айрымканлада океанны джанына саркъгъан суу агъымла болуучандыла.

Кёллени асламысы, аланы ичинде джылы суулу кёлледа болуб Джангы Зеландиядадыла, анда дагъыда гейзерледа бардыла. Океанияны башха айрымканларында кёлле джокъну орнундадыла.

Океания ёсюмлюкню Палеотропикак областына киреди, аны ичинде юч бёлге айрылады: малезия, гавай эмда джангызеландия. Океанияны эм бек джайылгъан ёсюмлени ичинде кокос пальма бла гырджын терекни чертирге боллукъду. Ала джерли адамланы джашауларында уллу магъаналары барды: кёгертлери азыкъда хайырланадыла, агачы-джылыу, къурулуш ючюн, кокос пальманы къозларыны джаулу къабугъундан бу регионну къралларыны экспортуну тамалы болгъан копра этедиле. Айрымканлада кёб тюрлю эпифитле ёседиле. Эндемиклени асламы Джангы Зеландия бла Гавай айрымканладады.

Океанияны джаныуар дуниясы Полинезия фауна областха киреди. Джангы Зеландияны фаунасы башха бир областха айрылыбды, Джангы Гвинеяныкъы Австралия областны бёлмесиди. Океанияны гитче айрымканларында, артыкъда атоллады сют ичиучу джаныуарла джокъну орнундадыла: кёбюсюнде полинезия къазма тюбейди. Къанатлыланы дуниясы уа бек байды, айрымканлада джыланла, кеселеккеле, къурт-къамжакълада бардыла.

Европа колонизацияны эсебинде, айрымканлагъа былайда болмагъан джаныуарла бла ёсюмле келтирилгенле, ол барысыда джерли флора бла фаунагъа ауур тийгенди, кёб тюрлю ёсюм бла джаныуар джокъ болгъандыла, неда джокъ болууну къоркъууундадыла.

Океанияны джерли халкъларына полинезиялыла, микронезиялыла, меланезиялыла эмда папуасла саналадыла.

Полинезиялыла Полинезияны къралларында джашайдыла, къатыш раса типлери барды: аланы сыфатларында европеоид расаны эмда моноголоид расаны ышанлары барды, сора бир кесекда негроид расадан къатыш эсленеди. Полинезияны эм уллу халкъларына гавайлыла, самоалыла, таитилиле, тонгалыла, маориле саналадыла. Ана тиллери австронезия тиллени юйюрюню полинезия къауумтюбюне киреди (гавай, самоа, таити, тонга, маори, маркиз, рапануи тилле эмда башхала). Полинезия тилле, аз таушла бла айрыладыла, артыкъсызда ачыкъ тауушлары азды.

Микронезиялыла Микронезияны айрымканларында джашайдыла. Аланы ичинде эм уллулары — каролинлиле, кирибатилиле, маршаллыла, наурула, чаморрола эмда башхаладыла. Ана тиллери, австронезия тил юйюрню микронезия къауумуна киредиле: кирибати, каролин, кусаие, маршалл, науру эмда башхаладыла. палау тил бла чаморро тил кюнбатыш-малай-полинезий тилледиле, яп тил а уа микронезия тилле кирген океан тилледе бир башха бутакъ болуб айрылады.

Меланезилыла Меланезияны къралларында джашайдыла. Раса типлери — бир кесек монголоид къатышлы, негроид типди, Джангы Гвинеяны папуасларына джууукъдула. Меланезиялылал меланезия тилледе сёлешедиле, алай а аланы тиллери микронезия, полинезия тиллеча болмай бир-бирлери бла генетика къауумлукъ джюрютмейдиле, хоншу элледе джашагъанла ангылашмазгъа боллукъдула.

Папуасла Джангы Гвинея айрымкан бла Индонезияны бир къауум джерлеринде джашайдыла. Антропология типлери бла меланезиялылагъа ушайдыла, алай аладан тиллери бла башхадыла. Папуас тиллени барысыда бир-бирлерине джууукъ тюлдюле. Папуа-Джангы Гвинеяда миллет тилге ингилиз тилни тамалында къуралгъан ток-писин креол тилди. Папуасланы ичинде 600-700 тил бла халкъ барды. Тил бла диалектни арасын айыргъанда къыйын болады.

Океанияны тиллерини кёбюсю джокъ болургъа джетгендиле, кюнлюк джашауда аланы орнуна ингилиз неда француз тилле келедиле.

Джерли халкъланы Океанияны къралларында турмушлары тюрлю-тюрлюдю. Сёз ючюн, Гавай айрымканлада аланы юлюшлери аз эсе, Дждангы Зеландияда маориле къралны адам санындан 15 % чакълы бир бардыла. Микронезияда орналгъан Шимал Мариан айрымканлада полинезиялыланы юлюшю 21,3 % чакълы бирди. Папуа — Джангы Гвинеяда халкъны кёбюсю папуас халкъладанды.

Джангы Зеландия бла Гавай айрымканлада европачыланы юлюшлери уллуду, аланы юлюшлери Джангы Каледониядада (34 %), Француз Полинезиядада (12 %) мийикди. Фиджи айрымканлада халкъыны 38,2 % индо-фиджичиледиле (британлыла бла XIX ёмюрде келтирилген индий ишчилени туудукълары).

Арт джыллада Океанияны къралларында Азиядан кёчюб келгенлени саны кёбейгенди (асламысы бла къытайлыла бла филиппинлиле). Мисалгъа — Шимал Мариан айрымканлада филлипинлилени юлюшю — 26,2 %, къытайлыланы уа — 22,1 %.

Океанияны халкъыны асламысы христиандыла, кеслерида не протестант, неда католик бутагъындадыла.

Джангы Гвинея айрымкан бла къатындагъы Меланезияны айрымканлагъа адамла, алимлени сагъыш этгенлерине кёре, 30-50 минг джыл мындан алгъа каноэле бла Къыбыла-Кюнчыгъыш Азиядан джюзюб келгендиле.

2-4 минг джыл мындан алгъа Микронезия и Полинезияны кёбюсюне адам джерлешгенди. 1200 джылгъа адам кёчюу бошалгъанды.

XVI - XVIII ёмюрлени арасында европачыла Океанмияны тинтиуню кючлю бардыргъандыла, аны ызындан бу айрымканлагъа джерлешиб башлагъандыла. Алай а европачыланы колонизациялары акъыртын баргъанды, табигъат байлыкълары болмагъаны себебли, алай уллу талпыгъан адам болмагъанды. Джерли джашаучулагъа ала келтирген ауруула ауур тийгендиле, алада болмагъаны себебли аллай ауруула, аланы чархлары къаршчыланалмагъандыла.Аны бла бирге былайда джашагъанланы меджисудан айрыб, христиан диннге бурууда баргъанд.

XVIII—XIX ёмюрледе Океанияны колониялы къралланы арасында юлешиу баргъанды, алгъы бурун Британ империя, Испания эм Францияны арасында кечирек алагъа АБШ бла Герман империяда къошуладыла. Артыкъсызда европачыла бу айрымканладая плантацияла къурургъа излегендиле (кокос пальманы копра этер ючюн, шекер къамишни) эмда къул сатыу-алыу бардыры ючюн.

1907 джыл Джангы Зеландия доминион болгъанды. Биринчи дуния къазауатдан сора колониялына эркинликлери ючюн кюрешген, биринчи политика организацияла къурала башлайдыла («May» Кюнбатыш Самоада, «Фиджичи джаш тёлю» Фиджиде). Экинчи дуния къазауатны заманында Океания къазауатны театры болады. Мында кёб сермешиу баргъанды (асламысы япон бла американ аскерлени арасында).

Къазауатдан сора регионну экономикасында бир кесек айныула болгъандыла, алай ол айныу бир джаякълы болгъанды (плантация мюлклени асламлыгъы, промышленностну джокълугъу) 1960 джылладан деколонизацияны процесси башланады: 1962 джылда Кюнбатыш Самоа эркин болады, 1963 джыл — Кюнбатыш Ириан, 1968 джыл — Науру. Артдан колонияланы кёбюсю эркин боладыла.

Океанияны къралларыны асламысы экономика джанындан къарыусуздула, аны талай чуруму барды: табигъат байлыкъланы азлыгъы, дуния хайырланыучу саудадан узакълыкъ, усталыкълары болгъан специалистлени дыккылыгъы. Кёб кърал башха къралланы финанс болушлукъларына байламлыдыла.

Океанияны къралларыны асламыны экономикасыны тамалы эл мюлк (копра бла пальма джауну чыгъарыу) бла чабакъчылыкъды. Эм магъаналы ёсюмлени ичинде кокос пальма, бананла, гырджын терек айрыладыла. Уллу тенгиз акваториялары болуб, алай а къарыусуз чабакъ тутуучу флотха ие болгъан къралла, башха къралланы кемелерине чабакъ тутар ючюн лицензия сатадыла, буда бюджетлерине иги дагъан болады. Тау-магъадан индустрия эм бек Папуа — Джангы Гвинеяда, Науруда, Джангы Каледонияда, Джангы Зеландияда айныбда.

Адамланы иги талайы кърал секторда ишлейди. Арт джыллада туризмни айнытыугъада уллу эс бёлюнеди.

Океанияны халкъларыны санатлары кишиге ушамагъан бир стилде келечилик этеди аланы маданиятларына.

Полинезиялыланы суратлау санатларында биринчи орун агъачда кесиу бла скульптура алады.

Маориледе агъачда кесиу уллу дараджагъа чыгъыбды, ала къайыкъланы, юйлени, табыныуланы агъачдан кесген накъышла бла джасайдыла. Накъышны баш элементи спиралды. Таш къаранчхала моаиле Пасханы айрымканы бла Маркиз айрымканлада бардыла. Санагъатладан эм магъаналы къайыкъ ишлеу болгъанды, бу санагъат чабакъчылыкъ бла астрономияныда кючлю айнытханды. Полинезиялыланы ичинде татуировка уллу джайылыбды. Былайда таурухла, айтыула, джомакъла бек джайылыбдыла, алай а джазма болмагъаны ючюн аууздан ауузгъа джюрюгендиле. Алимлеге кёре джазма джангыз Пасханы айрымканында болгъанды (ронго-ронго).

Микронезиялылада санатны бютеу тюрлюлеринден эм бек джырлау бла тепсеу белгилиди. Хар къауумну кесини таурухлары, айтыулары барды. Турмушларында айрымканчыланы эм магъаналы затлары къайыкъ болгъанды. Къайыкълада тюрлю-тюрлю типли болгъандыла: дибенил — джелкенли, валаб — уллу къалакълы къайыкъ. Яп айрымканлада мегалитледа тюбейдиле. Нан-Мадол бек сейирсиндиреди, бу дуниягъа «микронезия Венеция» деб белгили болгъан шахарды. Мында сау шахар суудады. Джасалгъан айрымканлада таш мекямла ишленибдиле.

Меланезиялылада агъачдан кесиу бек кючлю айныгъанды. Полинезиялылача болмай, меланезиялыла тенгизге бек байламлы болмагъандыла. Баш музыка инструментлери — дауурбазды, неда тамтам. Папуаслада фольклор бек джайылыбда, алай джырлары аз магъаналы, макъамыда бир тауушлуду.

к • с • т Океания
Къралла	Австралия • Вануату • Кирибати • Маршаллны Айрымканла • Науру • Джангы Зеландия • Палау • Папуа — Джангы Гвинея • Самоа • Соломонны Айрымканлары • Тонга • Тувалу • Микронезины Федератив Штатлары • Фиджи
Территорияла	Американ Самоа • Гавайи • Гуам • Джонстон атолл • Кукну Айрымканлары • Мидуэй айрымканла • Ниуэ • Джангы Каледония • Норфолк айрымкан • Пасханы айрымканы • Питкэрн • Шимал Мариан айрымканла • Токелау • Уоллис бла Футуна • Уэйк атолл • Француз Полинезия

Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Океания.