Қырғызстан Ұлттық қауіпсіздік мемлекеттік комитеті

Қырғыз Республикасының Ұлттық қауіпсіздік мемлекеттік комитеті
(ҚР ҰҚМК)
*қыр.* Kыргыз Республикасынын Улуттук Коопсуздук Мамлекеттик Комитети
(КР УКМК)
Қырғыз Республикасының Ұлттық қауіпсіздік мемлекеттік комитеті; (ҚР ҰҚМК); қыр. Kыргыз Республикасынын Улуттук Коопсуздук Мамлекеттик Комитети; (КР УКМК)
Жалпы мағлұмат
Мемлекет	Қырғызстан
Құрылған уақыты	20 қараша 1991 жыл
Оның алдындағы мекеме	Қырғыз КСР МҚК; ҚР ҰҚҚ; ҚР ҰҚМҚ
Мекемені басқарады	Қырғызстан президенті
Жоғарыда тұрған мекеме	Қырғызстан үкіметі
Штаб-пәтері	Бішкек, Еркіндік желекжолы 71, Жібек жолы көшесі 322
Төрағасы	Қамшыбек Қыдыршайұлы Тәшиев
Бір мекемеге қарасты орган	ҚР ҰҚМК сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметі; ҚР ҰҚМК антитеррорлық орталығы; ҚР ҰҚМК мемлекеттік күзет қызметі; ҚР ҰҚМК шекара қызметі
Негізгі құжат	Қырғыз Республикасы президентінің «Қырғыз Республикасының мемлекеттік қауіпсіздік органдарын қа��та құру туралы» 1991 жылғы 20 қарашадағы № 378 жарлығы.; Қырғыз Республикасы Үкіметінің 1993 жылғы 19 қарашадағы № 568 қаулысы; Қырғыз Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 12 сәуірдегі № 120 қаулысы
Ресми сайты
	gknb.kg/kg/

Қырғыз Республикасының Ұлттық қауіпсіздік мемлекеттік комитеті (ҚР ҰҚМК) (қыр. Kыргыз Республикасынын Улуттук Коопсуздук Мамлекеттик Комитети (КР УКМК)) — Қырғызстанның мемлекеттік атқарушы органы, өз өкілеттігі шегінде елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді шешуді жүзеге асыратын арнайы қызмет.

Оған алдын ала тергеу мен анықтау, жедел-іздестіру және барлау қызметін жүргізу құқығы берілген. Қырғыз Республикасының ҰҚМК әскери, құқық қорғау және мемлекеттік азаматтық қызметі қамтамасыз етеді. Әскери, қолмен, атыс қаруын және басқа да қаруларды алуға құқығы бар мемлекеттік әскерилендірілген ұйымдарға жатады. Республиканың ұлттық қауіпсіздік органдарының біртұтас жүйесін мемлекеттік комитеттен, оған бағынысты облыстық, қалалық, аудандық, бас басқармалардан, ұлттық қауіпсіздіктің басқармаларынан және бөлімдерден тұрады. Қырғыз Республикасы ҰҚМК қызметі заңдылық, гуманизм, адам құқықтарын құрметтеу, басқа мемлекеттік органдармен, қоғамдық бірлестіктермен және азаматтармен өзара іс-қимыл қағидаттарына сәйкес құрылады.

Қырғыз Республикасының ҰҚМК қызметін Қырғызстан президенті басқарады.

Тарихы

Қырғызстанның ұлттық қауіпсіздік органдарын құру Түркістан өлкесінде Кеңес өкіметі орнаған кезде басталды. 1917 жылғы қарашада Ташкенттегі билік жұмысшы және солдат депутаттары Кеңестерінің қолына өтті. 1918 жылдың аяғында қазіргі Қырғызстанның барлық дерлік аумағында Кеңес өкіметі орнады. 1918 жылғы қазанда Жетісу облыстық атқару комитеті мен облыстық халық комиссариатының мүшелері төтенше тергеу комиссиясын (ТТК) ұйымдастыру туралы шешім қабылдап, сол жылғы қарашада Түркістан Төтенше Комиссиясы (ТүрТК) болып қайта құрылды. Бұл ұйымның қызметі контрреволюциямен күресуге бағытталды. Басмашыларға қарсы күрес басты міндет болып қала берді.

1917 жылғы 20 желтоқсанда Кеңес Одағының арнайы қауіпсіздік органы — РКФСР Халық комиссарлары кеңесі қарамағындағы Контрреволюция мен іріткіге қарсы күрес жөніндегі бүкілресейлік төтенше комиссиясы (РКФСР ХКК қарамағындағы БТК) құрылды.

Ош уезіндегі ТК ұйымдастыру және басқару

1918 жылы қазіргі Қырғызстан жерінде Кеңес өкіметі орнады. Сол жылғы қазанда революцияның жаулап алынған жерлерін қорғайтын арнайы бөлімше құру туралы шешім қабылданды. Сонымен, 1918 жылғы 20 желтоқсанда контрреволюциямен, контрабандамен, алыпсатарлықпен күресу үшін Ош уездік тергеу комиссиясы құрылды. Кейіннен бұл комиссияға басмашылармен күрес атқарымдары жүктелді. Бұл орган қырғыз арнайы қызметінің бастаушысы болды^[1].

1919 жылдың басында большевик Балтақожа Сұлтанов Ош уезінің ТК (тергеу комиссиясы) бірінші басшысы болды^[2]. Балтақожа Сұлтанов – Қырғызстанның ТК (ҰҚМК), Қырғызстан ІІМ ұйымдастырушы әрі негізін қалаушы және Ош облысы ТК (1919)^[3] және Ош қалалық милициясының (1918)^[4] бірінші басшысы болып саналады.

Басмашыларға қарсы күрес

1918 жылғы маусымда большевиктік партия ұйымының басшылығы А.Г. Аношин мен Сұлтанов Б.С. Ош қаласында 70 еріктіден тұратын Қызыл Гвардия жасағын құрды, кейінірек 1919 жылғы шілдеде жасақтың құрамында 160 адам болды. Жасақ тәртіпті сақтап, мәселелі аймақтардағы халықты нан және азық-түлікпен қамтамасыз етті.

1918 жылғы шілдеде басмашылар бандылары Ошты алуға әрекет жасады. Алайда қаланы күзетіп тұрған 1-Ферғана полкінің 70 еріктілері халықтың қолдауымен Әндіжаннан әскери бөлім келгенше шыдап, қаланы қорғай алды. Ферғана облысында Кеңес өкіметін құлатуға ұмтылған құрбашы Мадаминбек пен кулак-шаруа әскерінің басшысы К.И.Монстеровтың басмашы жасақтарының бірлестігі ерекше қауіпті болды. 1919 жылғы 8 қыркүйекте Қызыл Әскер бөлімшелерінен анағұрлым басым Мадамінбек пен К.И. Монстров жасақтарының бір жарым күндік шайқасынан кейін олар Ош пен Жалалабат қалаларын басып алып, Ош-Әндіжан бөлімше әскерлерінің штабы орналасқан Әндіжанға шабуылды бастады.

Ош уезі ТК басшысы Балтақожа Сұлтановтың басына құрбашы Халқожа қомақты сыйақы уәде етті. 1919 жылғы қыркүйекте басмашылар Ошқа шабуыл жасады. 1919 жылы Балтақожа Сұлтанов басмашылардың қолынан айуандықпен қаза тапты. Олар оны аттың арқасына тірідей байлап, оның жаралы, қанды, азап шеккен денесін қала көшелерімен шапты. Ош милициясының бірінші бастығы және Ош уезі ТК бірінші бастығы осылайша қайғылы қаза тапты. 1919 жылғы 26 қыркүйекте Ош қаласы азат етілді. Б.Сұлтановтың ісін бауыры Насырұлла жалғастырды. 1919 жылы Ош, одан кейін Сүлікті, Өзген, Базарқорған милициясының бастығы болып тағайындалды. Насырұлланың ұлы Мұхтар Насырұллаұлы Сұлтанов кейін Өзбекстан ІІМ министрінің бірінші орынбасары қызметін атқарды.

1919 жылғы 26 қыркүйекте Қызыл Әскер Ош қаласын, 30 қыркүйекте Жалалабатты азат етті.

Ош қаласындағы Кеңес өкіметі үшін күресте қаза тапқандардың жаппай бейітіне бірінші болып Ош милициясының бірінші басшысы және Ош уезі ТК бірінші басшысы Б.Сұлтанов жерленген. Ол Ош қаласының орталық алаңында, мәдениет үйінің (қазіргі Орыс православ шіркеуі) жанында орналасқан. 1919-1926 жылдар аралығында қаза тапқан Қызыл Әскер сарбаздары «Мәңгілік алау» мемориалдық кешенінің тақтайшасының астында бауырластар зиратында жерленген, олар: Балтақожа Сұлтанов, Фазылқожа Қасымбеков, Балтыхан Бабажанов, Отабек Тіллабаев, Күзебай Ахмедов, Ахмаджан Жүсіпжанов, Валерий Бессонов, Петр Павленко, Леонтий Лавода, Александр Пономаренко. Жерленгендердің саны 100-ге жуық. бауырластар зиратына ескерткіш тақталары бар тұғырбеттер орнатылған. 1974 жылы асимметриялық жұлдыз тесілген сұр мәрмәр стела болып табылатын ескерткіш ашылды. Оның алдында қара мәрмәр тақтайшада Мәңгілік алау жағылған. Стеллада «Кеңес өкіметі үшін күресте қаза тапқандарға мәңгілік даңқ» деген сөздер қоладан құйылған.

Қырғызстанның мемлекеттік қауіпсіздік органдарының одан арғы тарихы

1922 жылғы ақпаннан бастап ТүрТК міндеттері Ішкі істер халық комиссариатына (ІІХК) жүктелді, оның құрамында Мемлекеттік саяси басқарма (МСБ) құрылды. МСБ-ның негізгі міндеті контрреволюция мен тыңшылыққа қарсы жүйелі және ұйымдасқан күрес болды. Сонымен қатар, чекистерге диверсиямен, лаңкестікпен, контрабандамен, бандитизммен, жалған ақша жасаушылармен күресу, сондай-ақ қылмыскерлерді іздестіру және шекаралық аймақтарда билікті нығайту жүктелді. Мемлекеттік шекараны күзету мен қорғау да чекистерге жүктелді. Ұлттық межелеуден кейін 1924 жылғы желтоқсанда Қарақырғыз автономиялы облысы МСБ облыстық бөлімі құрылды.

Фашистік Германиямен Ұлы Отан соғысының басталуымен фашистік басқыншыларға қарсы күреске жіберілді. Жаудың негізгі міндеті диверсияны ұйымдастыру, лаңкестік әрекеттерді жасау, сепаратистік, ұлтшылдық көріністер және көтерілісшілер, басмашылар жасақтарын ұйымдастыру, жеңіліске толы көңіл-күй тудыру, Кеңес Әскері қатарына шақыруды бұзу, ұжымшарлардың ыдырауы, астық өнімдері қорының жойылуы және т.б ұйымдастыру болды. Осындай қиын жағдайда чекистер жаудың барлау-диверсиялық топтарын іздестіру және жою мақсатында көптеген қарсы барлау жұмыстарын жүргізді.

Тәуелсіз Қырғызстанның арнайы қызметтері

Қырғызстан егемендік алғаннан кейін көптеген сынақтарға тап болды. Ел күрделі өтпелі үдерістерді бастан кешіруде. Осындай жағдайда Қырғызстанның жас тәуелсіз барлау қызметі – Ұлттық қауіпсіздік мемлекеттік комитетіне (ҰҚМК) арнайы міндеттер жүктелді. Бұл ең алдымен елдің ұлттық мүддесін қорғау, саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету, сыбайлас жемқорлықпен күрес, мемлекеттік шекараны қорғау.

Қырғызстанда әр жылдары арнайы қызметтер – ҰҚҚ, ҰҚМ, ҰҚМҚ және ҰҚМК деп аталған.

Қызмет бағыты

Қырғыз Республикасы ҰҚМК органдарының қызметі келесі негізгі бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

барлау қызметі;
қарсы барлау қызметі;
ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
лаңкестікке қарсы күрес;
қылмыстың аса қауіпті түрлерімен күресу;
шекаралық қызмет;
сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет

Қырғыз Республикасы ҰҚМК органдары қызметінің өзге де бағыттары Қырғызстанның заңнамасымен айқындалады.

Қарсы барлау қызметі

Қарсы барлау қызметі — Қырғыз Республикасы ҰҚМК органдарының өз өкілеттіктері шегінде шет мемлекеттердің арнайы қызметтері мен ұйымдарының, сондай-ақ Қырғыз Республикасының, жеке тұлғалардың қауіпсіздігіне зиян келтіруге бағытталған барлау және өзге де қызметін анықтау, алдын алу, жолын кесу жөніндегі қызметі.

Қылмысқа және лаңкестікке қарсы күрес

Қырғыз Республикасы ҰҚМК органдары Қырғызстанның заңнамасына сәйкес тыңшылықты, лаңкестік қызметті, ұйымдасқан қылмысты, сыбайлас жемқорлықты, қарудың заңсыз айналымын және есірткі заттары, контрабанда және ақ-қарасын анықтау мен алдын ала тергеу заң бойынша олардың қарауына жатқызылған басқа да қылмыстарды анықтау, алдын алу, жолын кесу және ашу бойынша жедел-іздестіру іс-шараларын жүргізеді, сондай-ақ заңсыз қарулы топтардың, қылмыстық топтардың, жеке тұлғалардың және Қырғыз Республикасының конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді мақсат еткен қоғамдық бірлестіктердің әрекетін анықтау, алдын алу, жолын кесу және ашу.

Барлау

Барлау — Қырғыз Республикасы ҰҚМК органдарының Қырғызстан шегінде ұйымдасқан қылмыстық және лаңкестік топтарға қатысты құпия ақпаратты алу, жеткізу және өңдеу жөніндегі қызметі. Қырғыз Республикасынан тыс жерлерде барлау қызметін Қырғыз Республикасы ҰҚМК сыртқы барлау басқармасы жүзеге асырады.

Шекара қызметі

Қырғыз Республикасының Мемлекеттік шекарасынан өткізу кезінде заңсыз өзгерістерге жол бермеу, жеке және заңды тұлғалардың Қырғызстан Мемлекеттік шекарасының тәртібін, шекаралық тәртіпті және Қырғызстанның Мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу бекеттеріндегі тәртіпті сақтауын қамтамасыз ету мақсатында Қырғызстанның Мемлекеттік шекарасын күзету және қорғау.
шекаралық аймақ шегінде Қырғызстанның экономикалық және басқа да заңды мүдделерін қорғау және күзету.

Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету

Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету — Қырғыз Республикасы ҰҚМК органдарының өз өкілеттіктері шегінде жүзеге асыратын қызметі:

ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы, оның ішінде инженерлік және криптографиялық құралдарды пайдалану саласындағы мемлекеттік және ғылыми-техникалық саясатты қалыптастыру және іске асыру кезінде;
Қырғызстанда және елден тыс орналасқан мекемелерінде ақпараттық және телекоммуникациялық жүйелердің, сондай-ақ шифрланған, құпия және басқа да арнайы байланыс түрлерінің жүйелерінің қауіпсіздігін криптографиялық және инженерлік әдістермен қамтамасыз ету кезінде.
Қырғыз Республикасының мемлекеттік құпияларына қолжетімділікті қамтамасыз ететін қызметтің жекелеген түрлерін лицензиялау және сертификаттау.

Басшылық

Мекеме басшысы Қырғызстан президентінің Жарлығымен тағайындалатын ҰҚМК төрағасы болып табылады. Қазіргі уақытта ҰҚМК төрағасы — Ташиев Қамшыбек Қыдыршайұлы. Төрағаның бірнеше орынбасары бар, оның ішінде алғашқы екеуі:

Мамасадык��в Рустам Алайбекұлы ҚР ҰҚМК төрағасының бірінші орынбасары.
Апсатаров Бекбосын Жақсылықұлы – ҚР ҰҚМК Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметінің директоры, төрағаның бірінші орынбасары дәрежесінде.
Қуаныш Молдосариев ҚР ҰҚМК төрағасының орынбасары дәрежесінде КҚКО директоры.
Шабданбеков Жұмғалбек Құмарұлы — ҚР ҰҚМК төрағасының орынбасары дәрежесінде ҰҚМК 9-қызметінің бастығы.

Дереккөздер

[1] Жазалаушы қылыш қалқанға ауыстырылды

[2] Орта Азиялық адамдар

[3] Ош қалалық милициясының жетекшілері Мұрағатталған 25 қаңтардың 2022 жылы.

[4] «Қырғызстанның Гиннесс кітабы» 78 б.

[1]