Махачқала

Қала
Махачқала
авар. МахІачхъала, агул. Магьачкъала, дарг. Мяхӏячкъала, құм. Махачкъала, лак. Махӏачкъала, лезг. Магьачкъала, ноғ. Махачкала, рут. Магьачкъала, таб. Мягьяжгъала, әз. Mahaçqala, тат. Махачкъала, сахур. Магьачкъала, шеш. ХӀинжа-гӀала
Ту Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	РесейРесей
Федерация субъектiсі	Дағыстан
Ішкі бөлінісі	3 аудан
Басшысы	Дадаев Салман Кадиявович
Тарихы мен географиясы
Координаттары	42°59′00″ с. е. 47°30′00″ ш. б. / 42.98333° с. е. 47.50000° ш. б. / 42.98333; 47.50000 (G) (O) (Я)Координаттар: 42°59′00″ с. е. 47°30′00″ ш. б. / 42.98333° с. е. 47.50000° ш. б. / 42.98333; 47.50000 (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1844 жылы
Бұрынғы атаулары	1857 дейін — Петровское 1921 дейін — Петровск немесе Петровск-Порт
Қала статусы	1857 жылы
Жер аумағы	468,13 км²
Орталығының биiктігі	10 м
Климаты	қалыпты континенттік
Тұрғындары
Тұрғыны	↗604 266 адам (2021)
Тығыздығы	1290,81 адам/км²
Ұлттық құрамы	құмықтар, аварлар, даргиндер, лезгиндер, лактар, орыстар, табасарандар, рутулдар, агулдер, әзербайжандар, сахурлар, татарлар, армяндар, ноғайлар, шешендер, андилер
Конфессиялар	мұсылман-сунниттер, православтар және т.б.
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 8722
Пошта индекстері	367000 — 367032
ОКАТО коды	82 401 000 000
Басқалары
Қала күні	қыркүйектің төртінші жексенбісі
mkala.ru  (орыс.)
Махачқала Махачқала
Махачқала шекарасы
Ортаққордағы санаты: Махачқала

Махачқала (авар. МахІачхъала, агул. Магьачкъала, дарг. Мяхӏячкъала, құм. Махачкъала, лак. Махӏачкъала, лезг. Магьачкъала, ноғ. Махачкала, рут. Магьачкъала, таб. Мягьяжгъала, әз. Mahaçqala, тат. Махачкъала, сахур. Магьачкъала, шеш. ХӀинжа-гӀала) — Ресейдің оңтүстігінде (Кавказда), Каспий теңізінің жағасында орналасқан қала. Дағыстан Республикасының астанасы. Солтүстік Кавказ аймағындағы халық саны бойынша үшінші қала және Солтүстік Кавказ федералды өңіріндегі ең үлкен қ��ла.

Махачкала қаласының қалалық округін құрайды. Миллионға жуық адам тұратын Махачқала-Каспий агломерациясының өзегі болып табылады.

Қаланың негізі 1844 жылы Петровский бекінісі ретінде қаланды. Бұл атау аңыз бойынша, 1722 жылы парсы жорығы кезінде бұл жер I Петр әскерінің лагері болғандығына байланысты болды. 1857 жылы қала Петровск деп аталды. 1918 жылдың наурызынан сәуіріне дейін, сондай-ақ 1918 жылдың қарашасынан 1920 жылдың наурызына дейін азамат соғысы кезінде большевиктерге қарсы күштердің бақылауында болған қала имам Шәмілдің^[1] құрметіне Шәмілқала деп аталды. 1922 жылы Махачқала деп өзгертілді; атауы Дағыстандағы Кеңес өкіметін ұйымдастырушылардың бірі - Магомед Әли (Махач) Дахадаевтың (1882-1918) құрметіне берілген. Бұл атау «Махач» - «Магомед» есімінің қысқартылған түрі, ал қала болса «шаһар, бекініс» деген сөзден шыққан.

Кезінде ғұндар, парсылар, арабтар «Дағыстан дәлізін» иелену үшін күресті. Бұл дәлізді иелену үшін күрес тарихындағы маңызды рөлді қазіргі Махачқаладан жақын жерде орналасқан Тарқы қаласы ойнады. Оны «Таргу» деген атпен алғаш рет VIII ғасырда армян тарихшысы Левонд атап өткен^[2].

Тарқы XV ғасырдан бастап әлемнің ең көне қалаларының бірі Дербент қаласына керуен жолы өтетін сауда орталығы ретінде белгілі. Орта ғасырлардан бастап елді мекен Ынжы (құм. Инжи, кейінірек Анжы) деген атпен белгілі^[3].

1844 жылы Ынжыарқа^[4][5] таулы адырларында Петровское бекінісі салынды, ол 1722 жылы парсы жорығы^[6] кезінде I Петрдің осы жерлерде болғаны жайлы естелік ретінде осылай аталды. 1857 жылы қала мәртебесін алып, Петровск атауын алды^[7].

1870 жылы жасанды айлақ пен порт салынды.

1894-1896 жылдары қала Владикавказ және Бакумен темір жол арқылы байланыстырылды.

Қаланың алғашқы өнеркәсіптік кәсіпорны 1876 жылы салынған сыра зауыты болды. 1878 жылы алғашқы баспахана жұмыс істей бастады. Кейінірек екі темекі фабрикасы салынды.

XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қаланың қарқынды дамуы басталды. Дондағы Ростов—Баку темір жолы салынды, оның бойымен Петровск-Портқа пойыз қозғалысы ашылды.

1897 жылға қарай қала халқының саны төрт есе өсіп, 8,7 мың адамнан асты.

1900 жылы қаладағы ең ірі кәсіпорын «Каспий мануфактура» акционерлік қоғамының қағаз иіру фабрикасының (кеңес кезінде III Интернационал атындағы фабрика) құрылысы аяқталды^[8].

1914 жылы шағын мұнай өңдеу зауыты салынды. Халық саны өсіп, 24 мың адамнан асты, қала халық саны бойынша да, экономикалық маңызы жағынан да Дағыстан қалаларының арасында бірінші орынға шықты. Темірхан Шора қаласы Дағыстан облысының әкімшілік-саяси орталығы болып қала берді.

1915 жылдың аяғында қаланы таулы Дағыстанмен байланыстыратын Петровск — Темір Хан Шора теміржол желісі іске қосылды.

XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басында Петровскіде мұнай өңдеу мен бөшке жасау зауыттары, қағаз иіру және темекі фабрикалары, темір жол шеберханалары салынды.

Петровск қаласында небәрі 4 көше болды – Барятинский (қазіргі Бұйнақ); Приволная (қазіргі Даниялов ← Марков ← Садовая ← Приволная); Собор (қазіргі Манташев ← Оскар ← Октябрьская ← Собор к.) және Инженерная (қазіргі Р. Ғамзатов ← В. И. Ленин ← Комсомольская ← Инженерная)^[9]. Орталық бөлігіндегі көшелерге тас төселіп, керосин шамдарымен жарықтандырылды. Мұнда шенеуніктер, офице��лер мен дін қызметкерлері, ауқатты азаматтар тұратын тас және кірпіш үйлер болды. Негізгі көшеде – Барятинскийде – 25 орындық «Гуниб» қонақ үйі, бірнеше дүкендер, дәріхана, «Прогресс» кинотеатры, ал қазір Мемлекеттік банк (РФ Орталық банкі) орналасқан жерде, қонақтарға арналған орын болды. Қалған көшелерді аяқ баса алмайтын батпақ басып, жазда шаң, шыбын-шіркей қаптаған болатын. 2004 жылы ғана бұзылған және Малыгин 1 көшесінде орналасқан моншадан, лас су теңізге ағатын арық қазылған. Тіпті қазіргі Үкімет үйі орналасқан собордың жанындағы аумақтың өзі ыбырсыған және қолайсыз аумақ болатын. Қалада үш мың кітап қоры бар бір ғана кітапхана болғанымен, жиырмадан астам ішімдік ішетін орындары болған. Қала сумен қамтылмаған болатын, сондықтан адамдар бөшкелермен су тасыған.

1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін, азамат соғысы жылдарында қала бірнеше рет соғысушы тараптарна қолдан қолға өтіп отырды. 1918 жылы 18 қарашада «ақ» қала басшысы полковник Әбдісалам Магометов қала атауын Шәмілқала деп өзгерту туралы бұйрық шығарды. 1920 жылы наурызда Петровскіде Кеңес өкіметі түпкілікті орнап, онымен бірге қалаға тарихи атауы қайтарылды^[10][11][12]

1920-жылдардағы карталарда Петровск атауымен бірге Анжы «халық» атауы да көрсетілген.

1921 жылы 14 мамырда Дағыстан революциялық комитетінің №59 бұйрығымен Петровск-Порт қаласы Дағыстан революционері Махач Дахадаевтың (1882-1918) құрметіне Махачқала болып өзгертілді. 1923 жылы 15 желтоқсанда ДАКСР ОАК Президиумы Махачқаланы ДАКСР астанасы деп жариялады.

1930-жылдардың ортасында қалаға Петровск-Кавказ (қазіргі Махачқала-1 ықшам ауданы) қала үлгісіндегі ауыл қосылды.

1944 жылы 12 сәуірде Тарқы, Кәкұлай және Әлбөрікент тұрғындарын жер аударылған шешендердің жерлеріне көшіру туралы шешім қабылданды. Таулы аймақтардың ұжымшарлары мен Махачқаланың өнеркәсіп кәсіпорындарынан басқа босатылған жердің басым бөлігі Махачқала қалалық кеңесіне (8166 гектардың 6243-і) үлестірілді. 1957 жылы құмық халқы қайтып келген соң ұжымшарлардың жерлері қалпына келтірілмеді, жеке мүліктері де жоғалды, көптеген үйлерді таулы аймақтардан қоныс аударғандар басып алды. Ежелгі қаланың тарихи ескерткіштері жойылып, Махачқала инфрақұрылымының бір бөлігі материалдардан төселді^{[13][14][15][16][17]}.

Кеңес дәуірінде Дағыстан астанасы қарқынды дамып, 1930-1980 жылдар аралығында халық саны 10 еседен астам өсті, негізгі әлеуметтік инфрақұрылым, заманауи білім беру жүйесі мен базалық өндірістер құрылды. Сумен қамту мәселесі шешілді, ондаған емдеу мекемелері, мәдениет мекемелері салынды, жоғары және орта оқу орындары ашылды. Махачқала қаласының тұрғындарының құрамын қалыптастыруға Дағыстанның барлық халықтары қатысты.

1952 жылға дейін Ұлы кінәз Александр Невскийдің храмы қаланың Орталық алаңының жанында тұрды. Храм 1891 жылы 30 тамызда дәріптелді. 1952 жылы ол Кеңестік Ресейдегі көптеген діни ғимараттар сияқты тағдырға ұшырады — ғибадатхана бұзылды. Қазіргі уақытта оның орнында Дағыстан Республикасының басшысы мен үкіметінің ғимараты орналасқан.

Ұлы Отан соғысы жылдарында 5 махачқалалық Кеңес Одағының Батыры атағын алды.

Соғыстан кейінгі 1950-1970 жылдары қала өмірінің барлық салаларында үлкен өзгерістер болды. 1969 жылдың өзінде Махачқалада 4 жоғары оқу орны болды: (Дағыстан мемлекеттік университеті, ауылшаруашылық (қазіргі — Дағыстан мемлекеттік ауылшаруашылығы университеті), медициналық (қазіргі — Дағыстан мемлекеттік медицина университеті) және педагогикалық (қазіргі Дағыстан мемлекеттік педагогикалық университеті) институттары, 51 жалпы білім беретін мектеп, жалпы қоры 1,4 миллионнан астам кітапты құрайтын ондаған кітапханалар, 20-дан астам кинотеатрлар (көбі кейінірек қайта ұйымдастырылды). Азаматық құрылыс қарқынды дамыды. Ірі өнеркәсіптік нысандар, оның ішінде М.Гаджиев атындағы, «Машиностройтельный» (қазіргі «Авиаагрегат») зауыттары, сепаратор зауыты, «Дагэлектромаш», Прибор жасау, «Шын талшық», радиотауарлар зауыты, «Элтав», III интернационал атындағы, Крупский атындағы фабрикалар, Революция күрескерлері атындағы балық-консерві комбинаты және т.б. орналастырылды.

1960 жылдардың аяғында Махачқалада Тарқытау тауының баурайында тауға көтеретін жол (фуникулер) орнату жоспарланған болатын, бірақ кейін бұл жоба қысқартылды.

1970 жылы 14 мамырда болған жер сілкінісі кезінде Махачқала қатты зардап шекті.

КСРО-ның ыдырауына, экономикалық реформалардың басталуы мен нарықтық экономикаға өтуіне байланысты Махачқаланың өнеркәсібі, негізінен, әскери-өнеркәсіптік кешеннен түсетін тапсырыстарға бағытталған, қиын жағдайға тап болды. Түрлендіру бағдарламаларын іске асыру мүмкін болмай шықты.

1990 жылдары ұзаққа созылған өндірістік құлдырау кезеңі басталды. Мысалы: 1990 жылға дейін шыны талшық зауыты 3800 адамды жұмыспен қамтамасыз етті, қазір 500-ге де жетпейді. «Эльтав», Приборостроительный, Радиозавод, Дагэлектромаш зауыттары, 3-Интернационал атындағы және Крупский атындағы фабрикалар, балық-консерві комбинаты толығымен істен шығып, жойылды, ал аумағы құрылысқа сатылды. Басқа кәсіпорындармен де солай. 1990 жылдардың аяғында жағдай жақсара бастады. XXI ғасырдың басы өндіріс құрылымындағы елеулі оң өзгерістермен және қаланың өнеркәсіптік әлеуетінің өсуімен сипатталады.

1998 жылы Саит Әміров қала әкімдігінің басшысы болып тағайындалды.

XX ғасырдың аяғында Махачқала уаһһабшылар мен радикалды исламдық ұйымдардың нысанына айналды.

2013 жылдың маусымында Махачқала әкімшілігінің басшысы Саид Әміровті құқық қорғау органдары қамауға алды. Оның орнына ДМУ ректоры Мұртазали Рабаданов тағайындалды. 2014 жылдың сәуір айында Рабаданов өз қалауымен Махачқала әкімі м.а. қызметінен кетті, ал оның орнына Дағыстан басшысы Рамазан Абдулатипов Магомед Сүлеймановты тағайындады. 2015 жылдың шілде айында Сүлеймановтың орнына Мұса Мұсаев әкім м.а. болды. Махачқала қалалық ассамблеясының депутаттары алаяқтық жасағаны үшін төрт жылға сотталған Дағыстан астанасының әкімі Мұса Мұсаевты мерзімінен бұрын қызметінен босату туралы шешім қабылдады. Бұл туралы 2018 жылғы 27 желтоқсанда әкімдіктің баспасөз қызметі хабарлады. Қаңтар-қараша аралығында Махачқала әкімінің міндетін атқарушы Абусупян Гасанов болды. 2018 жылы 7 қарашада Абусупян Гасанов қала әкімі м.а. лауазымында 40 миллион рубл жымқырды деген күдікпен қамауға алынды^[18]. 2018 жылдың 8 қарашасында әкім Абусупян Гасанов қызметінен босатылғаннан кейін 2019 жылдың 31 қаңтарына дейін уақытша Мұрат Әлиев Махачқала әкімінің міндетін атқарушы болды^[19].

2019 жылдың 31 қаңтарында Махачкала қалалық жиналысының депутаттары Дағыстан астанасының жаңа әкімі болып Мәскеудің Басманный ауданы әкімшілігінің бұрынғы басшысы Салман Дадаевты сайлады^[20].

2001, 2002, 2003 және 2011 жылдары Махачқала Росстрой өткізген «Ресейдегі ең жайлы қала» байқауында үздік үштікке енді. 2011 жылғы байқаудың қорытындысын жариялаған Ресей премьер-министрі Дмитрий Медведев Махачқаланың жүлделі орнын «ерекше маңызды» деп атады^[21].

Соңғы онжылдықта қала көптеген өзгерістерге ұшырады. Қала бюджеті жылдам қарқынмен өсе бастады. Мысалы, қала бюджетіне салық түсімдері 1997 жылғы 226 миллион рубльден 2005 жылғы 1100 миллион рублге дейін өсті, ал қаланың кірістері соңғы 10 жылда 15 есеге жуық өсті.

Бүкілресейлік «Ресейдегі ең жайлы қала» байқауында 2001 жылы Махачқала 3 орын^[22], 2002 жылы 2 орын^[23], 2003 жылы 1 орынға ие болды^[24]. 2012 жылы Махачкала «Ресейдегі ең жайлы қалалық (ауылдық) елді мекен» байқауында 3 орынға ие болды.

Сондай-ақ, соңғы жылдары шаһарда қаланың тарихи бөлігін, кіреберіс күрежолдарын, тіршілікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын қалпына келтіру бойынша ауқымды жұмыстар атқарылды. Қаланың саяжолдары, желекжолдары мен жағалаулары, орталық және университет алаңдары қайта жөнделді, балалар ойын-сауық саябағы бар жаңа Ақкөл саябағы төселді. 2002 жылы ұзындығы 514 метр өтпежол салынып, пайдалануға берілді.

Соңғы төрт жылда өнеркәсіп өндірісінің көлемі 5 еседен астам өсті.

Бүгінгі күні Махачкала — Ресейдің Солтүстік Кавказындағы және осы аттас федералды округтегі ең ірі қала, Ресейдің оңтүстігіндегі мәдени, экономикалық және ғылыми орталығы болып саналады.

Қаланың өнеркәсіп кәсіпорындары қорғаныс, орман шаруашылығы, металл өңдеу, электронды, балық өңдеу және басқа да өнімдер шығаруға маманданған.

Осында РҒА Дағыстан ғылыми орталығы, 20-ға жуық салалық ғылыми-зерттеу институттары орналасқан.

Махачқалада 62 жалпы білім беретін мектеп бар. Оның 11-і гимназия, лицей, колледж болып қайта құрылды. 6 мемлекеттік жоғары оқу орны, оның ішінде Дағыстан мемлекеттік университеті, Дағыстан мемлекеттік халық шаруашылығы университеті, мемлекеттік университеттердің филиалдары, мемлекеттік емес университеттер мен филиалдары, 29 орта мамандандырылған оқу орындары бар.

Қалада заманауи кинотехникамен жабдықталған 4 кинотеатр бар. 3 республикалық кітапхана: 1,5 млн томдық ұлттық кітапхана, А.С. Пушкин атындағы жасөспірімдер және балалар кітапханасы, сонымен қатар 15 филиалы бар қалалық кітапхана жұмыс істейді. 20-дан астам телерадио бағдарламалары, 7 ақпараттық агенттіктер, 30 журнал, 14 республикалық, 12 қалалық газеттер шығады.

Расул Ғамзатов даңғылы	Сүлеймен Стал атындағы саябақ	Дағыстан Республикасының Үкімет үйі

Махачқала Үлкен Кавказ тау етегіне жақын, Каспий теңізінің батыс жағалауындағы Тарқытау мен теңіз аралығындағы ойпатты жазықтың ені 10 км-ге дейінгі тар жолақта орналасқан.

Махачқала МСК (Мәскеу уақыты) уақыт белдеуінде орналасқан. Қолданылатын уақыттың UTC-тен ауытқуы +3:00 болып табылады. Қолданылған уақыт пен географиялық бойлық^[25] бойынша Махачқалада орташа күн түскі сағат 11:50-де басталады.

Қала Каспий теңізінің жағасында орналасқан. Қала арқылы Шеркесөзен (Талгинка) және Тарнайыр өзендері ағып өтеді. Солтүстік-батыстан оңтүстікке қарай қаланы Октябрь революциясы атындағы каналы кесіп өтеді. Көлдері: Вузовское, Ақкөл, Грязевое.

Қаланың климаты құрғақ, қоңыржай континенттік. Ауаның жылдық орташа температурасы — +12,3 °C. Жазы ыстық, жаз айларының орташа температурасы - +23,6 °С, күндізгі максималды температура — +36-38 °C дейін жетеді. Климаттық қыс болмайды, ең суық айлардың, қаңтар мен ақпанның, орташа температурасы орташа температурасы +1,2 °C, тұрақты қар жамылғысы болмайды. Жауын-шашын жылына 410-450 мм, жылдың салыстырмалы ылғалдылығы шамамен 70% (қыста 80% дейін жетеді), ал шілде мен тамызда 50% шамасында болады. Ашық күндердің көбісі жаз айларында болады. Жазғы кезеңнің ұзақтығы (температура +15 °C-тан жоғары) 150 күн, басы 11 мамырға, соңы 7 қазанға келеді. Желдер негізінен оңтүстік-шығыс пен солтүстік-батыстан соғады.

• Жылдық орташа температура — +12,3 °C;
• Желдің орташа жылдық жылдамдығы — 3,3 м/с;
• Ауаның орташа жылдық ылғалдылығы — 78% құрайды.

Махачқаланың ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел	Жыл
Абсолюттық максимум, °C	17,8	20,9	28,8	33,5	35,1	36,8	39,5	40,2	35,0	28,9	23,1	19,9	40,2
Орташа максимум, °C	4,2	4,2	7,8	14,3	20,2	26,0	28,9	28,7	23,9	17,5	10,7	5,7	16,0
Орташа температура, °C	1,2	1,2	4,6	10,3	16,0	21,6	24,6	24,5	20,0	13,9	7,5	2,7	12,3
Орташа минимум, °C	−1,5	−1,4	1,9	7,1	12,6	17,7	20,6	20,5	16,6	10,6	4,5	0,0	9,1
Абсолюттық минимум, °C	−25,1	−26,8	−13,5	−5,1	0,0	5,8	9,7	8,0	0,7	−6,6	−19,7	−26,5	−26,8
Жауын-шашын нормасы, мм	33	27	23	17	33	22	21	28	54	43	41	33	375
Су температурасы, °C	3,3	2,3	4,3	9,5	15,0	20,2	23,4	24,4	21,5	16,1	10,3	5,3	13,0
Дерекнама: Махачқаладағы ауа райы мен климаты  (орыс.). «Погода и Климат». Тексерілді, 17 сәуір 2019.

1861	1897	1914	1926	1931	1933	1939	1956	1959	1970	1973	1975
2100	↗10 000	↗24 800	↗34 000	↗52 040	↗63 700	↗86 836	↗106 000	↗119 334	↗185 863	↗206 000	↗220 000
1976	1979	1982	1985	1986	1987	1989	1990	1991	1992	1993	1994
→220 000	↗251 371	↗278 000	↗282 000	↗289 000	↗320 000	↘317 475	↘310 000	↗324 000	↗329 000	↘328 000	↘327 000
1995	1995	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
↘326 000	↗331 000	↗338 000	↘335 000	↘334 900	↘332 800	↘327 600	↗462 412	↘462 400	↗464 200	↗465 000	↗466 300
2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018
↗466 900	↘464 200	↗465 854	↗572 076	↗578 000	↘574 277	↗576 194	↗578 332	↗583 233	↗587 876	↗592 976	↗596 356
2019	2020	2021
↗601 286	↗603 518	↗604 266

2021 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша халық саны бойынша қала Ресей Федерациясының 1116 қаласының ішінде 25-орында болды.

Махачқала — Солтүстік Кавказ федералдық округіндегі ең көп қоныстанған қала, Ресейдің дамып келе жатқан санаулы ең ірі қалаларының және тез дамып келе жатқан қалаларының бірі, олардың көпшілігінде кеңес заманынан кейін халық санының теріс өзгеру динамикасы болды.

Ұлттық құрамы

2010 жылғы халық санағы бойынша:

	саны, қала 2010 жылы, адам	үлесі, %	саны, бағындырылған елді м. 2010 жылы, адам	үлесі, %	саны, қалалық округі, 2010 жылы, адам	үлесі, %
аварлар	149 623	26,15 %	36 465	29,22 %	186 088	26,70 %
даргиндер	88 573	15,48 %	18 058	14,47 %	106 631	15,30 %
құмықтар	86 503	15,12 %	47 089	37,73 %	133 592	19,17 %
лезгиндер	84 479	14,77 %	4125	3,31 %	88 604	12,71 %
лактар	79 906	13,97 %	6183	4,95 %	86 089	12,35 %
орыстар	35 908	6,28 %	1733	1,39 %	37 641	5,40 %
табасарандар	13 039	2,28 %	1047	0,84 %	14 086	2,02 %
рутулдар	8038	1,41 %	635	0,51 %	8673	1,24 %
агулдер	5977	1,04 %	604	0,48 %	6581	0,94 %
әзербайжандар	5917	1,03 %	416	0,33 %	6333	0,91 %
сахурлар	2572	0,45 %	595	0,48 %	3167	0,45 %
татарлар	2063	0,36 %	76	0,06 %	2139	0,31 %
армяндар	1459	0,26 %	42	0,03 %	1501	0,22 %
ноғайлар	1254	0,22 %	5076	4,07 %	6330	0,91 %
шешендер	1079	0,19 %	100	0,08 %	1179	0,17 %
басқалары	3344	0,58 %	129	0,10 %	3473	0,50 %
көрсетілмегендер	2342	0,41 %	2136	1,71 %	4778	0,69 %
барлығы	572 076	100,00 %	124 809	100,00 %	696 885	100,00 %

Қала 3 ауданға бөлінеді^[26]:

• Киров ауданы — 186 694 (2021);
• Совет ауданы — 209 275 (2021);
• Ленин ауданы — 208 297 (2021).

Махачқала арқылы келесі автомобилдік күрежолдары өтеді:

• Р217, E50, E119, AH8 — «Кавказ» автожолдары
• Р215, E119, AH8 — «Р215»;
• P275

Троллейбус

Қалада 5 троллейбус бағыты бар. Жол жүру ақысы 15 рубл, көлік картасымен - 13 рубл^[27][28].

Автобустар

Қазіргі уақытта 3 тұрақты бағыт бар. Жол жүру құны - 15 рубл.

Микроавтобустар

Жеке таксилермен бірге ең көп таралған көлік түрі. Жол жүру құны 23-27 рублді құрайды (тасымалдаушы компанияға байланысты)^[29][30].

Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры Әмет-Хан Сұлтан атындағы Махачқала (Үйташ) халықаралық әуежайы — Дағыстан Республикасының басты әуежайы, Махачқала қаласында орналасқан федералды әуежай^[31].

Каспийск қаласынан 4,5 км және Махачқаланың ең жақын шағын ауданынан 16,2 км қашықтықта орналасқан.

Дағыстан Республикасындағы Махачқала халықаралық теңіз сауда порты Ресейдің Каспий теңізіндегі мұздалмаған жалғыз порты болып табылады. Жалпы, минералды-құрылыс және сұйық жүктерді паромдық және контейнерлік тасымалдаумен тасымалдау және өңдеумен айналысады.

Махачқала порты бүгінгі таңда заманауи технологиялық жабдықтармен жабдықталған теміржол паромы мен автопаром терминалын қамтитын құрғақ жүк айлағы болып табылады.

Порттың теміржол өткелі - Ресейдегі Каспий теңізіндегі Махачкала-1, Петровск және «Советский Дагестан» типіндегі паромдарға арналған жалғыз өткел болып табылады. Порттың мұнай айлағы жүк көтергіштігі 10 000 тоннаға дейін және 10 метрге дейін созылатын танкерлерді тиеуге арналған жоғары өнімді қондырғылармен жабдықталған мұнай өнімдерін қайта өңдеуге арналған заманауи кешен. Солтүстік Кавказдағы ең ірі мұнай базасы портқа іргелес аумақта орналасқан, ол Баку-Новороссийск күреқұбырлы мұнай жолына қосылған.

Махачқала теміржол вокзалы — Дағыстан Республикасының астанасы Махачқала қаласында орналасқан Солтүстік Кавказ темір жолының Махачқала аймағының теміржол вокзалы. Қаланың барлық қалааралық пойыздары тоқтайтын басты жолаушылар станциясы. Махачқала станциясы - барлық қала маңындағы пойыздарға арналған соңғы аялдама.

Станция арқылы келесі қалааралық пойыздар жүреді:

• Махачқала — Мәскеу;
• Махачқала — Санкт-Петербург;
• Махачқала — Түмен;
• Мәскеу — Баку;
• Баку — Харьков.

Қала маңайындағылар:

• Махачқала — Дербент;
• Махачқала — Хасажұрт.

Махачқалада екі автобекет бар: негізгісі — Солтүстік және қала маңындағы — Оңтүстік:

• Солтүстіктен бағыттар Ресейдің қалалары, Дағыстан Республикасының солтүстік және орталық бөліктеріне жүреді;
• Оңтүстіктен бағыттар Дағыстанның оңтүстік аймақтарына жүреді.

Махачқала — ірі туристік және емдеу-сауықтыру орталығы болып келеді. Жылы климат пен қолайлы геомагниттік жағдайларға байланысты Махачқала маңында көптеген шипажайлар мен емдеу орталықтары орналасқан:

• «Дағыстан» шипажайы;
• республикалық туберкулезге қарсы балалар шипажайы;
• «Журавлик» республикалық балалар шипажайы;
• «Тарнаир» шипажайы;
• «Талги» шипажайы.

ДММУ ғимараты	ДМТУ ғимараты	ДМУ ғимараты

• Дағыстан мемлекеттік университеті
• Дағыстан мемлекеттік техникалық университеті
• М.М. Жамболатов атындағы Дағыстан мемлекеттік аграрлық университеті
• Дағыстан мемлекеттік педагогикалық университеті
• Дағыстан мемлекеттік халық шаруашылығы университеті
• Дағыстан мемлекеттік медицина университеті
• Дағыстан қолданбалы өнер және дизайн институты
• Теология және халықаралық қатынастар институты
• Имам Шафи атындағы ислам университеті
• «Инсан» гуманитарлық институты
• Гуманитарлық-педагогикалық колледж
• Мәскеу мемлекеттік радиотехника, электроника және автоматика институтының Дағыстан филиалы (техникалық университет)
• А.И.Герцен атындағы Ресей мемлекеттік педагогикалық университетінің Дағыстан филиалы.
• Мәскеу мемлекеттік ашық университетінің институты (филиалы).
• Мәскеу мемлекеттік заң академиясының институты (филиалы).
• Басқару және бизнес институты
• НОУ Кавказ институты
• Мәскеу автомобиль-жол институтының Махачқала филиалы
• Заманауи гуманитарлық академияның Махачқала филиалы
• Шығыс елдерінің халықаралық академиясы
• Солтүстік Кавказ мемлекеттік салық институты - Ресей Қаржы министрлігінің Бүкілресейлік мемлекеттік салық академиясының филиалы
• «РФ Әділет министрлігінің Ресей заң академиясы» жоғары кәсіптік білім беру мемлекеттік оқу мекемесінің Солтүстік Кавказ (Махачқала қ.) филиалы
• Мәскеу ашық әлеуметтік университетінің филиалы – Дағыстан аймақтық
• Ресей мемлекеттік туризм және қызмет көрсету университетінің филиалы
• РГЭУ Ростов мемлекеттік экономикалық университетінің филиалы
• Ресей халық шаруашылығы және мемлекеттік басқару академиясының филиалы
• Ресей білім беру академиясы университетінің филиалы
• Оңтүстік федералды университетінің филиалы

«Жұма мешіті»	Успен соборы	Алаңдағы шейх Шәміл мешіті	Алаңдағы кінәз Владимир храмы

Махачқаладан 5,5 км жерде Тарқытау тауында Тарқы ауылы бар, оның орнында аңыз бойынша VII—X ғасырларда шамамен 723 жылға дейін Хазар қағандығының астанасы Самандар қаласы болған, содан кейін - 3 мешіті бар Тарқы ауылы орналасады. Жоғарыда 1821 жылға дейін Бұрнай бекінісі болды, оның орнында таспен нығайтылған бақылау бекеті сақталған.

Махачқаланың «Жүсіп Бей Жәми» Жұма мешіті

Махачқаланың орталығында әйгілі Стамбул көк мешітінің бейнесіндей салынған Еуропадағы ең үлкен мешіттердің бірі орналасқан. Мешіт жарасымдылықтың геометриялық мөлшерлестік пен эстетикалық үйлесімділігін сақтай отырып, жыл сайын кеңейіп келеді. Бастапқыда мешіт 6-7 мың адамға есептелген. Пайдалану кезінде кеңейтіліп, қазір ол бір мезгілде 17 мың адамды қабылдай алады. Бұл мешіт ақшаға салдырған түрік шүлеңгерлердің отбасының кенеттен қайтыс болған өкілінің құрметіне аталған.

Успен кафедралы соборы

Собордың негізі 1906 жылы қаланған. 2004 жылы собордың Александр Невский приделінің құрылысы аяқталды, ал 2004 жылдың 12 қазанында Баку және Каспий епископы Александр приделдің үлкен тазалау рәсімін өткізеді. Собордың 100 жылдық мерейтойына Ресей Федерациясының еңбек сіңірген суретшісі, профессор А.Б. Мұсаевтың жетекшілігімен 7 адамнан тұратын жергілікті суретшілер тобы Қасиетті Успен соборының суретін қайта салды.

Махачқала шамшырағы

Ол 1852 жылы Порт-Петровск бекінісінің негізін қалағаннан кейін көп ұзамай салынды. Істейді.

• М.Горький атындағы мемлекеттік республикалық орыс драма театры
• А.П.Салауатов атындағы құмық музыкалық-драма театры
• Ғамзат Садаса атындағы авар музыкалық-драма театры
• Е.Қапиев атындағы лак музыкалық-драма театры
• Дағыстан қуыршақ театры
• Дағыстан опера және балет театры
• Достық үйі
• «Жислам» мемлекеттік ән театры
• Т.Мұратов атындағы Дағыстан мемлекеттік филармониясы

Авар театры	Орыс театры	Құмық театры	Қуыршақ театры

• А. Тахо-Годи атындағы Дағыстан Республикасының Ұлттық мұражайы
• П. С. Ғамзатов атындағы Дағыстан бейнелеу өнері мұражайы
• Әскери даңқ мұражайы
• Дағыстан театрлар тарихы мұражайы
• «Дағыстан ауылы» мұражай-қорық этнографиялық кешені
• Махачқала қаласының тарихы мұражайы
• Дағыстанның балық шаруашылығы тарихының мұражайы
• Дағыстан Республикасы Суретшілер одағының көрме залы
• Дағыстанның музыкалық мәдениет мұражайы^[32]

• Дағыстан Республикасының Ұлттық кітапханасы
• Республикалық жасөспірімдер кітапханасы (1997 бастап)
• Республикалық балалар кітапханасы (1968 бастап)^[33].
• ДМУ ғылыми кітапханасы
• ДМПУ іргелі кітапханасы
• ДМТУ іргелі кітапханасы

Поэзия үйі	Ұлттық кітапхана

• «Октябрь» кинотеатры
• «Россия» кинотеатры
• «Синема-Холл» кинотеатры (бұрынғы «Пирамида»)
• «Миркато» кинотеатры (аттас сауда орталығында)
• «Дружба» кинотеатры (істемейді)

• «Анжи» футбол клубы ФҰЛ біріншілігінің «Оңтүстік» тобында өнер көрсетеді
• «Динамо» футбол клубы ФҰЛ біріншілігінің «Оңтүстік» тобында өнер көрсетеді
• «Легион Динамо» футбол клубы ФҰЛ біріншілігінің «Оңтүстік» тобында өнер көрсетеді
• «Каспий» мини-футбол клубы Жоғарғы лигада, ресейлік мини-футбол құрылымында екінші дивизионда өнер көрсетеді.

• Газеттер:
  • «Юг России» ресейлік газеті
  • «Новое Дело»
  • «Настоящее Время»
  • «Черновик»
  • «Махачкалинские Известия»
  • «Молодёжь Дагестана»
  • «Ас-Салам»
  • «Дагестанская правда»
  • «Свободная республика»

Махачқала ірі ұйымдардың мүшесі болып табылады:

• Біріккен қалалар мен жергілікті билік (БҚЖБ)
• Ислам астаналары мен қалаларының ұйымы (бақылаушы мәртебесі);
• Иран Ислам Республикасының визалық орталығы.

Махачқалада 16 туыстас қала және 7 серіктесі бар^[34].

Туыстастар	Серіктестер
Балықесер (Түркия)	Баку (Әзірбайжан)
Брешиа (Италия)	Белгород (Ресей)
Бискра (Алжир)	Волгоград (Ресей)
Киев (Украина, до 11.02.2016[35])	Мәскеу (Ресей)
Ла Рош-сюр-Йон (Франция)	Киев (Украина) қарым-қатынасын 2016 жылы тоқтатты
Ндола (Замбия)	Краснодар (Ресей)
Олденбург (Германия)	Пермь (Ресей)
Роттердам (Нидерланд)	Сарытау (Ресей)
Спокан (АҚШ)	Санкт-Петербург (Ресей)
Смолян (Болгария)	Ақмешіт (Ресей)
Ыстанбұл (Түркия)
Сфакс (Тунис)
Сыпин (Қытай)
Йалова (Түркия)
Ақтау (Қазақстан)
Владикавказ (Ресей)

Қалада буддизмнен басқа барлық әлемдік дін өкілдері бар.

Халықтың басым көпшілігі (85%) сунниттік исламды ұстанады. «Жұма» мешіті имам Шәміл (Калинин) даңғылында орналасқан.

Қалада православие храмы — Махачқала епархиясының соборы болып табылатын Орджоникидзе көшесіндегі Қасиетті Успен соборы бар.

Ермошкин көшесіндегі синагоганың құрылысы аяқталуға жақын.

Сондай-ақ Махачқалада, Громова көшесінде жетінші күн адвентистік шіркеуі орналасқан.

• В.И.Ленинге арналған 5 ескерткіш:

• Дағыстан мемлекеттік педагогикалық университеті ғимаратының алдында (М. Ярагский көшесі). 2010 жылдың 28 қыркүйегінде таңғы сағат 5:40-та дүниежүзілік пролетариат көсемінің ескерткіші жанында қолдан жасалған жарылғыш зат іске қосылды. Соның салдарынан ескерткішке зақым келген, ешкім зардап шеккен жоқ.^[36];
• Ленин алаңында;
• Қала бақшасының кіреберісінде;
• бұрынғы Балық консерві зауытының аумағында.
• ДағМАУ аумағында

• В.И. Ленин мен М. Горький ескерткіші («Авиаагрегат» зауыты ғимаратының алдында, И. Казак көш.)..
• Ақкөл саябағындағы орыс мұғаліміне (орыс зиялысына) арналған ескерткіш.
• Әмет-Хан Сұлтан ескерткіші (А. Сұлтан даңғылының басындағы сақина).
• Расул Ғамзатовтың ескерткіші (Орыс театрының алдында, Р. Ғамзатов даңғылы, сондай-ақ Поэзия театрының ауласында, Р. Ғамзатов даңғылы).
• Муза ескерткіші (Ленин даңғылы).
• Әли Әлиевтің ескерткіші (Ленин комсомолы саябағы мен Дене шынықтыру және спорт министрлігінің жанындағы Ярагский көшесінде).
• Дағыстандағы Кеңес өкіметі үшін күрескерлерге арналған ескерткіш (Төңкеріс күрескерлері алаңы).
• «Отан қорғаушы» ескерткіші (Булач көшесі мен Махачкала-Әуежай тас жолының қиылысындағы сақина).
• Ғамзат Садаса ескерткіш (Ленин алаңы).
• Әбутәліп Ғафуровтың ескерткіші (Фазу Әлиева атындағы алаң).
• Фазу Әлиеваның ескерткіші (Фазу Әлиева атындағы алаң).
• Қаза тапқан жауынгерлерге арналған ескерткіш (Медицина академиясының алдында).
• Барият Мұратованың ескерткіші (құмық театры ғимаратының алдында).
• Азат етуші жауынгерге арналған ескерткіш (Ленин комсомолы саябағы).
• «Чернобылшылдер» ескерткіші (Горький көш.).
• Дағыстанда Кеңес өкіметін орнату жолындағы күрескерлерге арналған стела (Октябрдің 50 жылдығы саябағы).
• Қызмет бабында қаза тапқан милицейлерге арналған ескерткіш (Расул Ғамзатов даңғылы).
• I Петр ескерткіші (I Петр алаңы).
• М.В.Ломоносов ескерткіші (Техникалық университет аумағында, Калинин даңғылы).
• С.М.Киров ескерткіші (Киров алаңы).
• С.Сталге арналған ескерткіш (С.Стал желекжолы).
• М.Гаджиев ескерткіші (үш ескерткіш: Гаджиев атындағы зауыт және Теңіз порты аумағында, М. Гаджиев көшесінде).
• А.С.Пушкин ескерткіші (республикалық балалар-жасөспірімдер кітапханасының алдында, Ленин даңғылы).
• Л.Н.Толстой ескерткіші (Толстой мен М.Гаджиев көшелерінің қиылысы).
• Жыршы Қазақ ескерткіші (Ярагский және Жыршы Қазақ көшелерінің қиылысы).^[37]
• Махач Дахадаевтың ескерткіші (Вокзал алаңы). 1971 жылы ашылған^[38]
• Имам Шәміл ескерткіші (Шәміл көшесі).
• Дағыстан мемлекеттік медицина университетінің аумағында COVID-19-мен күресте көз жұмған дәрігерлерге арналған ескерткіш.^[39].