Ақсүйек (ойын)

Ақсүйек ойыны^[1] — қазақтың ұлттық ойындарының бірі.

Жігіттер мен қыздар жиналып, жаздың айлы түнінде ашық далада ойнайды. Ақсүйек ойнына малдың ақсөңкелеп қураған жілігі немесе қабығы аршылған, ұзындығы екі қарыстай жұмыр ақ таяқша пайдаланылады. Жиналғандар екі топқа бөлінеді. Ойынды бастау жеребе тастау арқылы анықталады. Содан кейін ойын бастаушы ақсүйекті бар пәрменімен алысқа лақтырады. Жастар таяқты іздеуге кіріседі. Оны тапқан ойыншы өз серіктеріне дыбыс беріп, сөреге қарай жүгіре жөнеледі. Серіктері оның тосқауылға тап болмауына көмектеседі. Қарсыластары қалайда ақсүйекті тартып алудың амалын жасап бағады. Ақсүйекті тартып алса, өздері де біріне-бірі қол жалғап, сөреге жетуге ұмтылады. Бұл тартыста ақсүйекті сөреге жеткізген топ жеңген саналады. Ойын шапшаңдыққа, ұйымшылдыққа баулиды. Ақсүйек бірін-бірі ұнатқан жастардың оңаша кездесуіне дәнекер де болған. Ертеде «Ақсүйек» ойынын той-томалақ жасаған үй иелері ұйымдастыратын. Ондай кезде алдымен айтыс, ән-жырға кезек тиеді. Үлкендер жағы жастарға тәлім айтып, қисса-дастандар оқитын болған. Соңында, тықыршып тұрған жастардың ойынына кезек тиеді. Ақан сері Ақтоқтысымен, Абай Әйгеріммен, Біржан Ләйлімен ақсүйек арқылы табысқан деседі.

Ал заманымыздың белгілі композиторы Алтынбек Қоразбаев ұлттық ойын жайлы ән де шығарды:

^[2]

Ақсүйек айлы түндерде ойналатын жастардың кен, таралған дәстүрлі ойыны. Ақсүйек ойынында лақтырылатып сүйектің өзі «ақсүйек» деп аталады. Бұл ойынды ай жарық түндері, көбінесе жаздыгүні қыз бен жігіт, бозбалалар ауыл сыртында ойнайды. Мал келіп, қораланып болғаннан кейін күзеттүнінде ауыл шетінде ойын басталады. Ойынға ертеде ірі қараның жілігі пайдаланылған.

Ойыншылар екі жақтан жарты шеңбер жасап жиналады. Ойыншылар саны алты адамнан кем болмауы керек (И.И.Ибрагимов). Кейде суйек орнына сиырдын қылшығынан құмға езіліп жасалған жүн доп қолданған. Келісім бойынша бір ойын жүргізуші таңдалып алынады. Ол бір таяқты кезектесіп «ұстасу» арқылы ойыншылар екі топқа бөлінеді де ойынды бастайды. Екі топтың да ойыншылары киімдерін шешіп, екі жаққа үйіп кояды. Содан кейін ойын бастаушы ақсүйекті немесе жүн допты алады да, барынша алысқа лақтырады. Сүйек лақтырылған соң оны іздеп жан-жаққа жүгіреді. Ойынға қатысушылар Ақсүйекті лақтыруға оны ұстап алуға немесе түскен жерінен тауып алып, үюлі тұрған қарсыластарының киімдеріне барып бір-бір заттан алып кетуге тырысады. Ал, қарсыластары болса, оларға кедергі жасап сүйекті немесе допты тартып алып, оз қарсыластарының киімдеріне қарай умтылады. Қарсыластары сүйекті немесе шарды бір-бірлеріне лақтырып беру арқылы қарсыластарының тымақ немесе аяқкиім сияқты заттарын алып өз жақтарына қашып келуге тырысады. Осылай ойын бір жақ жеңгенше жалғаса береді. Сөйтіп А.-ті қай топтың ойыншысы сөреге жеткізсе, қарсы топтағыларға жеңілген есебінде айып салынады. Ойын кезінде басқа сүйекті пайдалануға болмайды.

Екі топқа бөлінген ойыншылар өз араларынан бір адамды «қарақшы» ретінде сайлап алады. Ойын басшысының біреуі ақсүйекті алады да, оны барынша алысқа лақтырады. Екі топтың ойыншылары теріс қарап тұрады да, лақтырылған сүйектің жерге түскен дыбысы естілгенге дейін орындарынан қозғалмай турады. Сүйек жерге түсе салысымен, сол жакка қарай екі топтың да ойыншылары түгел іздеп тауып әкелуге кіріседі. Сүйекті тауып алған адам үш рет «Ақсүйек» деп айқайлайды да «қарақшыга» қарай жүгіреді. Басқалары болса, А.-ті тауып алған адамға қарай жүгіріп, онан тартып алмаққа умтылады. Егер ала алмай қалса, онда ол өзі барып «царацшыга» тапсырады. Содан кейін екінші топтың ойын басшысы сүйекті лақтырады. Қайсы топ сүйекті көп лақтырса, сол топ жеңген болып саналады. Алдын ала ақсүйекті қанша рет лактырулары керек екендігін келісіліп алынады. Жеңгендер жеңілген топты мазақтап, «Алай аттым, бұлай аттым, ақсүйекті жалат- тым» деп қолдарын соға мазақтайды. Ақсүйек ойынында отқа табыну, табиғаттың жандануы және табиғат мезгілдерінің ауысуы, осыған орай, шаруашылық маусымның ауысуы көрініс тапты.^[3]

• Қазақтың ұлттық ойындарының тізімі

1. ↑ «Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» - Атамұра ,2010
2. ↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
3. ↑ Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2

Қазақтың ұлттық ойындары Ойын-сауық, тұрмыс-салт ойындары Қалтырауық қамыр кемпір және Ақ боран • Күзем алу • Тоғыз аяқ, тоғыз табақ • Тоқым қағар • Жар-Жар • Қыз кәде • Беташар • Бастаңғы • Шалма • Түйілген шыт • Дауыста, атыңды айтам • Сиқырлы таяқ • Шертпек • Инемді тап • Айдап сал • Қарамырза • Белбеу тастау • Монданақ • Қаһарлы-Бану • Көрші ойыны • Кім шертті? • Есімде • Сақина тастау • Жылдырт-жылдырт • Үйімнің үстіндегі кім? • Алтыбақан Жануарлар дүниесіне, аңшылыққа байланысты ойындар Аңшылар • Тұзақ құру • Ақ байпақ • Көк сиыр • Түйе-түйе • Жануарлар қалай үндейді • Қой бағу Дене шынықтару спорт ойындары Атқаума • Айгөлек • Мәлкі тотай • Соқыртеке • Орамал тастау • Жаяу жарыс • Әуе таяқ • Жанды дөңгелек • Қап киіп жарысу • Тоспа доп • Қарғымақ • Қарақұлақ • Алакүшік • Доп тебу • Қасқырқақпан • Қырықаяқ • Бойға доп дарытпа • Ақ сандық, көк сандық • Көген тартыс • Тең көтеру • Кім түртті? • Бүркіт • Ұшты-ұшты • Сақ құлақ • Қуалап соқ • Сен тұр, сен шық! • Шымбике • Тауқырайдан • Асау мәстек • Көги гөк • Үй артында қол ағаш • Марламқаш • Айқұлақ • Біз де • Арқан тарту • Ептілік • Бәлләй • Теңге ілу • Ортаға түспек • Дәл басу • Етек-етек • Даусынан біл • Күшің жетсе — үзіп кет • Жаңылма • Байқап қал! • Қазан доп • Күллій • Ақ сүйек • Орда • Жаяу көкпар • Таяқ ойнау • Таяқ жүгірту • Атшылар жарысы • Қардан жасалған тир • Тепе-теңдік • Жүйріктер жеңеді • Қармақ • Судағы жасырынбақ • Бөрік теппек • Жігіт қуалау • Тымақ ұру • Бұғынай • Қосқұлақ • Тартыс • Қындық-сандық • Қара сиыр • Сиқырлы таяқ • Қарагие • Түйілген орамал • Жүрелей секіру • Қазақ күресі • Жатып күресу • Тауық күрес • Білектесу • Сірес • Арқан тартыс • Бәйге мен аламан бәйге • Тай жарыс • Құнан жарыс • Дөнен жарыс • Жорға жарыс • Аударыспақ • Түйе жарыс • Табақ алып қашу немесе мүше алып қашу • Қыз қуу • Теңге алу • Ат омыраулату • Жігіт қуу • Ат үстіндегі тартыс • Жаяу тартыс • Сайыскерлер • Аш қасқыр • Дүмпілдек • Кім жылдам? • Үш орындық • Шүлдік • Домалақ ағаш • Арынды арқан • Қарт-құрт • Тұтқын алу • Бөрік жасырмақ • Қамалды қорғау • Жасырынбақ • Ошақ • Шалма тастау • Жапалақтар мен қарлығаштар • Асық ойындары • Бес тас • Атбақыл Қазақтың ұлттық ойындарының тізімі • Спорт порталы