Bariy

Bul maqalada ishki siltemeler qollanılamaǵan yamasa júdá kem qollanılǵan. Tiyisli jerlerge ishki siltemeler qosıp, maqalanı kórkemlewge járdem berińiz.

Bariy (Baryum), Ba — Mendeleyev dáwirlik sistemasınıń II toparına kiriwshi ximiyalıq element, tártip sanı 56, atom massası 137,34, gúmis reń-aq metall. 7 barqarar izotop aralaspasınan ibarat, olar arasında |38Va kóbirek (71,66%). Bariydi shved ximigi Bariy Sheele VaO formasında payda etgen (1774)hám bul oksidti "awır jer" yáki barit dep ataģan (grek. barus — awır sózinen), metall Bariydi ingliz ximigi Bariy Devi elektroliz jolı menen alģan (1808). Jer pustila Bariy awırlıq jaqtan 0,05%di quraydı, tábiyatda erkin halda ushramaydı. Bariy birikpeleri — barit BaSO4 hám viterit VaSO3 sanaatta áhmiyetke iye. Bariy VaO menen alyuminiydi birge qızdırıw yáki VaN, di bóleklew yáki suyıqlanģan VaS12 ni elektroliz qılıw jolı menen alınadı. Bariydiń tıģızlıģı 3760 kg/m3, mineralogik shkala boyınsha qattılıģı 1,25, Moos shkalası boyınsha 2, suyıqlanıw temperaturası 727°, qaynaw temperaturası 1637°. Bariy qorģasınnan qattıraq, ruhdan jumsaq. Bariy siltili-jer metall, ximiyalıq qásiyetleri jaģınan kalsiy menen stronsiyge uqsaydı, bıraq olarǵa qaraǵanda aktivlew. Hawada tez oksidlenedi, qızdırılģanda ańsat janadı. Suwdı tezlik penen bóleklew, bariy gidroksid payda qıladı: Va+2N2O=Va(ON)2+N2. Bariy oksid — VaO reńsiz kristall element bolıp, hawada bariy karbonat VaSO3 qa aylanadı. VaO ni hawada 500° da qızdırıp, VaO2 alınadı, bul element bolsa 700° da VaO hám O2 ge ajraladı. Bariy ximiyalıq júdá aktiv bolģannan kerosin qatlamı astında saqlanadı. Galogenler hám altınshırpı menen birigip, galogenidler (mas, VaS12) hám sulfid — BaS, vodorod penen birigip, gidrid — VaN2 payda qıladı. VaN2 suw hám kislotalar tásirinde tez bóleklenedi. Ádette qollanılatuǵın Bariy duzlerınan bariy xlorid VaS12 hám basqa galogenidler, bariy nitrat Ba(NO3)2, bariy sulfid BaS, bariy xlorat Va(S1O3) suwda jaqsı eriydi, bariy sulfat BaSO4, bariy karbonat VaSO3 hám bariy xromat VaSYU4 qıyın eriydi. Bariy kóp qatıspalar quramına kiredi. Va — Ni qatıspası radiolampalarda qollanıladı, Va — R qatıspasınan baspaxana háripleri tayarlanadı. Bázi qatıspalar vakuumda gáz jutıwshı sıpatında, yadro texnikasinda ol-nurlardan saqlawshı materiallar sıpatında qollanıladı. Bariydiń VaSO3, Va-(ON)2, VaS12, Ba(NO3)2 birikpeleri ximiya laboratoriyasında, BaCL, awıl xojalıģı ziyankeslerden qarsı gúreste, BaSO4 xrustal shisha hám aq boyaq islep shıǵarıwda, Ba(NO3)2 jasıl ot payda qılıwda isletiledi.

Óz.ME Tashkent jıld 2000-jıl

Bul maqalada Ózbekstan milliy enciklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.