Balxash kóli
| Balxash kóli | |
|---|---|
 | |
| Jaylasıwı |  Qazaqstan
|
| Koordinatları | 46°10′N 74°20′E / 46.167°N 74.333°E |
| Okean tipi | qurǵaqlıq ishindegi tábiyiy kól |
| Tiykarǵı derekleri | Ili, Qaratal, Aqsuw, Lepsi, Ayakóz |
| Eń úlken uzınlıǵı | 605 m |
| Eń úlken keńligi | 74 km |
| Júzesi | suw kóbeygende 22 mıń km²
suw azayģanda 17 mıń km² |
| Ortasha shuqırlıǵı | 6 m |
| Eń úlken shuqırlıǵı | 26,3 m |
| Shorlıǵı | arqa bólegimde 5,21 g/l |
Balxash[1] (qaz. Балқаш) -Qazaqstan Respublikası shıǵısındaǵı ko'l.Balxash-Alako'l háwizinde, teńiz júzesinen 340 m biyiklikte jaylasqan. Maydanı suwı kóbeygende 22 mıń km², azayģanda 17 mıń km² boladı. Uzınlıǵı 605 km, ortasha eni 41 km, eń keń jeri 74 km, eń tar jerı 8,5 km. Balxash arqa-shıǵıstan qubla-batısqa qaray yarım ay formasında sozılǵan. Suw kólemi 112 km³. Háwiziniń maydanı 501 mıń km². Ortasha shuqirliģi 6 m, eń tereń jerı 26,3 m, eń sayız jerı 2 m. Suwı derlik dushshi, arqa bóleginde ashshilaw (5,21 g/l). Balxash kólinde aralshalar kem, olardan eń irileri: Bosorol hám Tosorol. Balxash suwdı tiykarinan dáryalardan aladı : qubladan Ili,Qaratal, Aqsuw, Lepsa, arqadan Ayakóz dáryaları quyıladı. Ili dáryası suwı ko'lga quyılatuǵın ulıwma suw kóleminiń 75 - 80% in quraydı. Balxashtıń batıs hám arqa jaģalari (qirģoq) paleozoy jınıslarınan dúzilgen, arqa hám qubla jaģalari (qirģoq) qumli oypatlıqtan ibarat.Jaģa (qirģoq) sızıǵı tegis emes.
Kól júzesine jılına 120 mm jawın túsip, 950 - 1200 mm puwlanadi. Suwdiń temperaturası dekabrde 0°, iyulda 28°. Samallar kól suwın kúshli tolqınlantirip turadı. Kól noyabrden apreldiń yarımına shekem muzlaydi. Suw júzesiniń jilliq ózgeris amplitudasi derlik 3 m. Sariesik yarım aralsha kóldi gidrologik tárepten pariqlaniwshi eki bólim - batıs hám arqa bólimlerge bólıp turadı.Suwı ılaylı.Sıla,sazan,qarabaliq,alabug'a balıqlari awlanadi. Suw qusı kóp. Balxashta keme qatnaydi. Tiykarǵı pristanlari: Bóril-baytal, Borlitòbe. Arqa jaǵasındaǵı Balxash qalasında kán metallurgiya kombinati bar.
Kóldiń kelip shiģiwi
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]
Balxash Neogen1 - Tórtlemshi2 dáwirlerde Turan plitasiniń áste shógiwi nátiyjesinde payda bolģan hám keyinirek qumli dárya shógindileri menen toltırılǵan keń Balxash-Alakól háwiziniń eń shuqir bóleginde jaylasqan.Háwiz Jungar Alataw jarıqlar sistemasınıń bir bólegi bolıp, onnan basqa Sasiqko'l,Alakól hám Ebi-Nur kóli de jaylasqan.(Jungar dárwazası arqasinda). Bul kól bir waqitlari pútkil Balxash-Alako'l tómenligin iyelegen, biraq Aral-Kaspiy háwizi menen baylanıspaǵan áyyemgi Xanxay teńiziniń qaldıqları [2]
Túsinikler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- 1 geologik dáwir, kaynozoy erasiniń ekinshi dáwiri
- 2 geologik dáwir, Jer tariyxiniń zamanagóy basqishi, kaynozoy erasiniń úshinshi (házirgi) dáwiri
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ Казахстан. Общегеографическая карта (масштаб 1:3 000 000). — Роскартография, 2011.
- ↑ https://www.astronet.ru/db/msg/1192178/p1ch21d.html