ცხინვალის რეგიონი

ცხინვალის რეგიონი (ოს. Цхинвалы регион) ან სამხრეთი ოსეთი (ოს. Хуссар Ирыстон, Хуссар Ир, რუს. Южная Осетия) — პირობითი სახელი რეგიონისა, რომელიც მოიცავს ყოფილი საქართველოს სსრ-ს სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის ტერიტორიას (1922-1990). 1989 წელს დაწყებული ქართულ-ოსური კონფლიქტის შედეგად, საქართველოს უზენაესი საბჭოს მიერ ოლქის სტატუსი გაუქმებულ იქნა (1990 წლის 10 დეკემბერი), ხოლო ტერიტორია გადანაწილდა ახალგორის, გორის, ჯავის, ქარელის, ონისა და საჩხერის რაიონ��ბზე. საქართველოს დღევანდელი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით, ყოფილი ავტონომიის ტერიტორია შედის შიდა ქართლისა და მცხეთა-მთიანეთის მხარეებში. საქართველოს კონსტიტუციაში რეგიონის აღსანიშნავად იხმარება ტერმინი „ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი“, ხოლო სხვა ოფიციალურ დოკუმენტებში — „ცხინვალის რეგიონი“, ან „ცხინვალის რეგიონი (ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი)“.

სეპარატისტულმა ძალებმა 1990 წელს დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს სახელწოდებით — „სამხრეთ ოსეთის საბჭოთა დემოკრატიული რესპუბლიკა“ (ოს. Демократон Советон Республикæ Хуссар Ирыстон), რამაც 1991-1992 წლებში რეგიონში საომარი მოქმედებები გამოიწვია. 1992 წლიდან (სოჭის ხელშეკრულება) რეგიონში განთავსდა მშვიდობისმყოფელთა შერეული ძალები. 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის შემდეგ რუსეთის ფედერაციამ, ნიკარაგუამ, ვენესუელამ და ნაურუმ აღიარეს „სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკის“ დამოუკიდებლობა. 2008 წლის აგვისტოდან დღემდე რეგიონის მთელ ტერიტორიას აკონტროლებს რუსეთის საოკუპაციო არმია.

2008 წლის 23 ოქტომბერს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი „ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ“, რომელსაც 31 ოქტომბერს ხელი მოაწერა საქართველოს პრეზიდენტმა, მ. სააკაშვილმა.

საერთაშორისო საზოგადოება არ ცნობს „სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკის“ დამოუკიდებლობას და მოუწოდებს რუსეთის ფედერაციას, რომ შეასრულოს საფრანგეთის პრეზიდენტ ნ. სარკოზის შუამავლობით დადებული 6 პუნქტიანი გეგმა და მისმა ჯარებმა დატოვონ საქართველოს ოკუპირებული ტერიტორიები.

ცხინვალის რეგიონი მდებარეობს კავკასიონის ცენტრალური ქედის სამხრეთ კალთებზე. მისი ჩრდ. საზღვარი გადის კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედის გასწვრივ, ხოლო აღმ. საზღვარი — ალევის ქედის გასწვრივ; რეგიონის დასავლეთ საზღვარი კვეთს ლიხის, რაჭის და შოდა-კედელას ქედებს, მდინარეების — ძირულას, ყვირილას, ჯეჯორას და ღარულას ხეობებს და მთავრდება უშუალოდ მამისონის უღელტეხილთან; სამხრეთ საზღვარი მიუყვება შიდა ქართლის ვაკის ჩრდ. პერიფერიას. ჩრდილოეთით ცხინვალის რეგიონი ესაზღვრება რუსეთის ფედერაციის ჩრდილოეთ ოსეთის რესპუბლიკა — ალანიას, ხოლო დანარჩენი სამი მხრიდან — საქართველოს ადმინისტრაციულ ერთეულებს: აღმოსავლეთით — ყაზბეგის და დუშეთის მუნიციპალიტეტებს, სამხრეთით — კასპის, გორის, ქარელის და ხაშურის, ხოლო დასავლეთით — საჩხერის და ონის მუნიციპალიტეტებს.^[1][2]

ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიას უკავია 3800 კმ². 1989 წლის აღწერით მოსახლეობა იყო 98 500 ადამიანი, აქედან 65 200 ოსი (66,2 %), 28 500 ქართველი (29 %), 2100 რუსი (2,2 %), 1000 სომეხი (1 %), 100 აზერბაიჯანელი (0,1 %) და 16 000 (1,5 %) სხვა ეროვნებათა წარმომადგენლები. ცხინვალის რეგიონში მდებარეობს თავად ქ. ცხინვალი, 4 დაბა — ახალგორი (ყოფილი ლენინგორი), ყორნისი (ყოფილი ზნაური), კვაისა და ჯავა და 300-მდე სოფელი.^[3]

ცხინვალის რეგიონი ხასიათდება მაღალმთიანი (ჩრდილოეთით) და საშუალო სიმაღლის (სამხრეთით) რელიეფით. მაღალმთიანი რელიეფი მოიცავს კავკასიონის წყალგამყოფ ქედს და მის რამდენიმე განშტოებას. ამ ადგილებში კავკასიონის მთავარი ქედი, მის სხვა ნაწილებთან შედარებით, დაბალია და 4000 მ.-ზე ქვემოთ მდებარეობს. რეგიონის ცენტრალურ და სამხრეთ რაიონებში მთების სიმაღლე მერყეობს 2000 მ.-ის ფარგლებში, ხოლო შიდა ქართლის ვაკის გასწვრივ მდებარე ზოგიერთი წყალგამყოფი ქედი კი 1000 მ.-ს აღწევს.

ცხინვალის რეგიონის ძირითადი ნაწილის წყალჩასადინარი არის მდ. მტკვრის აუზი (ჩამდინარე კასპიის ზღვაში), ხოლო მცირე ნაწილის — მდ. რიონის აუზი (ჩამდინარე შავ ზღვაში). მთავარ სამდინარო სისტემას ამ ადგილებში ქმნიან მდინარეები დიდი ლიახვი, პატარა ლიახვი, ქსანი, მეჯუდა, ლეხურა, აღმოსავლეთის ფრონე და სხვ. ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიის დაახლოებით ნახევარი უკავია ტყის მასივებს, ხოლო დანარჩენი ნაწილი — ალპურ და სუბალპურ მდელოებს. უკიდურეს სამხრეთის ვაკეებში გვხვდება, ასევე, ეკალ-ბარდიანი სტეპი.^[1]

ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე დადასტურებული პირველყოფილი ადამიანის ცხოვრების კვალი, მოყოლებული ქვედა პალეოლითიდან. არქოლოგ ო. ჯაფარიძის აზრით, უკვე აშელის პერიოდის (1 500 000/1 300 000 — 200 000/120 000 წწ. ძვ. წ.) დასაწყისში პირველყოფილმა ადამიანმა ფართოდ აითვისა ანდეზიტით მდიდარი ცხინვალის რეგიონი. დღესდღეობით, აშელის პერიოდის საცხოვრებლები დადასტურებულია რეგიონის, როგორც დაბლობ ზოლში (ლაშებალთა, ჩრდილეთი და სხვ.), ასევე მაღალმთიან რაიონებში (კუდარო, წონა) და სხვ. განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს კუდაროს მღვიმე (1600 მ. ზღვის დოიდან), სადაც აღმოჩენილია ქვის ინვენტარის (ხელცულები, ანატკეცები და სხვ.) დიდი რაოდენობა, ასევე სხვადასხვა ცხოველის ძვლები (ძირითადად, მღვიმის დათვის).^{[5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19][20]}

ქვედა პალეოლითის მუსტიეს პერიოდის (200 000/120 000 — 40 000/35 000 წწ. ძვ. წ.) დადგომასთან ერთად პირველყოფილი ადამიანი კიდევ უფრო ინტენსიურად ითვისებს ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიას. ამ პერიოდის არქეოლოგიური ძეგლები, ძირითადად, ღია საცხოვრებლები, დადასტურებულია ცხინვალის რეგიონის მთისწინა ზოლში: ლიახვის, ქსნის, აღმოსავლეთის ფრონეს, და მეჯუდას ხეობებში (მორგო, ჯიჯოეთი, კუსირეთი, თამარაშენი, ფეკვინარი და სხვ.). აღსანიშნავია, რომ ქ. ცხინვალის შემოგარენში ნაპოვნ მუსტიეს ეპოქის ძეგლებს, ადგილობრივი ქვის ინდუსტრიის თავისებურებათა გამო, ზოგიერთი მეცნიერი ცალკე, ე. წ. ცხინვალის მუსტიეს ჯგუფად გამოყოფს. აღნიშნულ პერიოდში პირველყოფილი ადამიანი ძველებურად იყენებს კუდაროს და წონას მღვიმეებს, მაგრამ არა მუდმივ საცხოვრისად, არამედ სამონადირეო დროებით სადგომებად. ამ მხრივ საყურადღებოა ო. ჯაფარიძის მოსაზრება, რომელიც კუდაროსა და წონაში გამოვლენილ მასალებზე დაყრდნობით, ვარაუდობს, რომ აღნიშნული მღვიმეები გამოიყენებოდა დროებით სადგომებად არა ცხინვალის რეგიონის მთისწინა ზოლის ადგილობრივ მაცხოვრებელთა მიერ, არამედ დასავლეთ საქართველოდან (ყვირილას ხეობის გავლით) გადმოსულ მონადირეთა მიერ.^{[5][7][8][9][10][12][21][22]}

ზედა პალეოლითის ხანის (40 000/35 000 — 12 000/11 000 წწ. ძვ. წ.) დადგომასთან ერთად, კავკასიაში კლიმატური აციება იწყება. სავარაუდოა, რომ სწორედ ამ გარემოებამ აიძულა ადგილობრივი მოსახლეობა, დაეტოვებინა საცხოვრებელი ადგილები კავკასიის მთიან ზოლში და გადასახლებულიყო დასავლეთ საქართველოში, ძირითადად, ზღვისპირა რაიონებში. ეს პროცესები შეეხო ცხინვალის რეგიონსაც, რისი შედეგიცაა ის, რომ ამ საკმაოდ ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში, პირველყოფილი ადამიანის კვალი აღნიშნულ რეგიონში ნაპოვნი არ არის. ზედა პალეოლითის ბოლოს კავკასიაში კლიმატური პირობები ისევ შეიცვალა: დამთავრდა გამყინვარების პერიოდი და დადგა მეზოლითის (შუა ქვის ხანა) ეპოქა (ძვ. წ. XII-XI — IX-VIII ათასწლეულები). მშვილდ-ისრით შეიარაღებულმა და ადრემატრიარქატულ თემებში გაერთიანებულმა პირველყოფილმა ადამიანებმა იწყეს დაბრუნება კავკასიის მთის ზოლში. მათი საცხოვრებლები კვლავ ���ნდება ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე (კუდარო, წონა, პიჩიჯინი, ჯერმუხი, სელო და სხვ.). სავარაუდოა, რომ მეზოლითურ ეპოქაში კავკასია უაღრესად მნიშვნელოვანი ეთნიკური პროცესების არენა გახდა. ო. ჯაფარიძის დაკვირვებით, მეზოლითის ეპოქის ბოლოს კავკასიის ლინგვოეთნოკულტურული ერთობის დანაწევრება დასრულდა და ყველა ძირითადმა ენობრივმა ჯგუფმა, მათ შორის, წინარე ენებმა — ქართველურმა (სამხ. კავკასია), აფხაზურ-ადიღეურმა (ჩრდ.-დას. კავკასია) და ვაინახურ-დაღესტნურმა (ჩრდ.-აღმ. კავკასია) მეტ-ნაკლებად საბოლოო სახე მიიღეს. რაც შეეხება ცხინვალის რეგიონს, ამ ეპოქაში, სამხრეთ კავკასიის სხვა რეგიონებთან ერთად, ის დასახლებული იყო წინარექართველურ ენაზე მოლაპარაკე ტომებით.^{[5][6][14][15][23][24][25][26][27][28]}

ნეოლითის ხანის (ძვ. წ. IX-VIII — VI ათასწლ.) ადამიანი თანდათანობით გადადის მეურნეობის მწარმოებლურ დარგებზე — მიწათმოქმედებასა და მესაქონლეობაზე. ჩნდებიან სოფლის ტიპის დასახლებები ხელოვნური ნაგებობებით, ადამიანი პირველად ქმნის თიხის ჭურჭელს და სხვ. აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდში განსაკუთრებით მჭიდროდ იყო დასახლებული სამხრეთ კავკასიის დასავლეთი, ანუ კოლხეთის დაბლობი. მიუხედავად ამისა, ნეოლითური დასახლებები დიდი რაოდენობითაა გამოვლენილი ცხინვალის რეგიონში (ნაგუთნი, ზურახო, ჯიჯოეთი და სხვ.). ნიშანდობლივია ისიც, რომ ამ ადგილებში გამოვლენილი არქეოლოგიური მასალა ორგანულ მსგავსებას ახდენს კოლხეთის მოსაზღვრე მთიანი რეგიონის ქვის ინვენტართან. აკად. ო. ჯაფარიძე ამის საფუძველზე ვარაუდობს, რომ ნეოლითის ეპოქის განმავლობაში, ისევე, როგორც მეზოლითის ხანაში, კოლხეთისა და შიდა ქართლის ტერიტორიები დასახლებული იყო წინარექართველური ტომებით.^{[5][6][7][29][30][31][32][33][34]}

შემდგომ პერიოდში, ენეოლითის ხანაში (VI ათასწ. II ნახ. — IV ათასწ. I ნახ.) სამხრეთ კავკასიის ცენტრალურ რაიონებში საფუძველი ეყრება ე. წ. სიონის ადრესამიწათმოქმედო კულტურას. აკად. ო. ჯაფარიძის დაკვირვებით, აღნიშნული არქეოლოგიური კულტურის არეალში, სხვა რეგიონებთან ერთად მოექცა შიდა ქართლიც და მასთან ერთად, ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაც. სიონის კულტურის მქონე მოსახლეობა ცხოვრობდა ალიზის აგურით ნაგებ ქვის საძირკვლიან სახლებში და ძირითადად, შეიარაღებულნი იყვნენ ქვის ინვენტარით. ამას გარდა, საყოფაცხოვრებო მეურნეობაში იხმარებოდა კერამიკული ჭურჭელი, რომელიც ფორმის, ორნამენტისა და დამზადების ტექნოლოგიის თვალსაზრისით მსგავსია დასავლეთ საქართველოში აღმოჩენილ იმავე ეპოქის კერამიკასთან. ამ მსგავსებისა და სხვა არქეოლოგიური მონაცემების საფუძველზე, ქართველ მეცნიერთა უმრავლესობა მიიჩნევს, რომ ენეოლითის ეპოქაში სამხ��ეთ კავკასიის დასავლეთი და ცენტრალური რეგიონები, მათ შორის, ცხინვალის რეგიონი, ძველებურად ქართველური ტომებით იყვნენ დასახლებული.^{[5][7][32][35][36][37]}

ადრებრინჯაოს ხანაში (ძვ. წ. IV ათასწ. II ნახ. — III ათასწ. I ნახ.) სამხრეთ კავკასიის ცენტრალურ და აღმოსავლეთ რეგიონებში გავრცელებას იქყებს განასაკუთრებული არქეოლოგიური კულტურა, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში მტკვარ-არაქსის კულტურის სახელითაა ცნობილი. მისთვის დამახასიათებელია აშკარად გამოკვეთილი ბრინჯაოს მეტალურგია და სპეციფიკური სახეობის კერამიკული მასალა. თვით მტკვარ-არაქსის კულტურა შედგება რამდენიმე ლოკალური ვარიანტისგან. მათგან განსაკუთრებით აღნიშვნის ღირსია ე. წ. შიდა ქართლის ვარიანტი, რომელიც მოიცავს ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიას (ზღუდრისგვერდა, ნაცარგორა, ქულბაქები, ძაღინა, ნული, საკირეები და სხვ.), კოლხეთის დაბლობის აღმოსავლეთ რაიონებს და ჩრდილოეთ კავკასიის ცენტრალურ რაიონებს. აკად. ო. ჯაფარიძის აზრით, მტკვარ-არაქსის კულტურა ყალიბდებოდა ენეოლითის ეპოქის ორი ადგილობრივი არქეოლოგიური კულტურის — სიონისა და შულავერი-შომუთეფეს საფუძველზე. სიონის კულტურას ქმნიდნენ ქართველური ტომები, ხოლო შულავერი-შომუთეფეს — ხურიტები და ვაინახურ-დაღესტნური მოსახლეობა. შესაბამისად, მეცნიერის აზრით, შემდგომი ხანის მტკვარ-არაქსის კულტურას აყალიბებდნენ ქართველური, ხურიტული და ვაინახურ-დაღესტნური ტომები. რაც შეეხება უშუალოდ შიდა ქართლის ლოკალურ ვარიანტს, სამხრეთ კავკასიაში მისი გავრცელების არეალი თითქმის სრულიად ემთხვევა სიონის კულტურის გავრცელების არეალს. ეს კი იმაზე მიუთითებს, რომ ადრებრინჯაოს ხანაში ცხინვალის რეგიონისა და კოლხეთის აღმოსავლეთი რაიონების ტერიტორიები ძველებურად დასახლებული იყო ქართველური ტომებით, რომლებიც ასევე ინტენსიურად ითვისებდნენ ჩრდილოეთ კავკასიის ცენტრალურ რაიონებსაც.^{[5][7][38][39][40][41][42][43][44][45][46][32][47][48][49][50][51][52][53][54][55]}

შუაბრინჯაოს ხანაში (ძვ. წ. III ათასწ. II ნახ. — II ათასწ. II ნახ.) სამხრეთ კავკასიის ცენტრალურ და აღმოსავლეთ რეგიონებში, მათ შორის ცხინვალის რეგიონში, მნიშვნელოვანი ცვლილებები ხდება. აქ ჩრდილოეთიდან თანდათანობით გადმოდიან მომთაბარე ინდოევროპული ტომები და მიუხედავად მათი მცირერიცხოვნობისა, არსებითად ცვლიან ადგილობრივი მიწათმოქმედი მოსახლეობის სამეურნეო ცხოვრების ყაიდას. ამის შედეგად, აღნიშნული ტერიტორიის არქეოლოგიული რუკიდან უცბად გაქრნენ ყველა სახის დასახლებები და გაჩნდნენ აქამდე უცნობი ყორღანული სამარხები. მაგრამ, მიუხედავად მკვეთრი ცვლილებებისა და თრიალეთის ბრწყინვალე კულტურის წარმოქმნისა, იმავე ყორღანებში აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალებით (ბრინჯაოს ნივთები, კერამიკა და სხვ.) დასტურდება, რომ მყარად იქნა შენარჩუნებული ადგილობრივი კულტურული ტრადიციებიც. ეს მასალა გენეტიკურ კავშირს ამჟღავნებს უფრო ადრინდელ მტკვარ-არაქსის კულტურასთან. ამგვარად, სახეზეა ორი კულტურის — ქართველური მოსახლეობის და ჩრდილოეთიდან მოსული ინდოევროპული ტომების კულტურების ორგანული შერწყმის ფაქტი. მტკვარ-არაქსისა და თრიალეთის კულტურას შორის გენეტიკურ კავშირს ცხადად მოწმობს შუაბრინჯაოს ხანის არქეოლოგიური მასალა, რომელიც აღმოჩნდა ცხინვალის რეგიონში, იმ ძეგლებზე (ქვასათალი, ნაცარგორა, ქულბაქები, ნული, საკირეები და სხვ.), სადაც აქამდე დაფიქსირებული იყო ადრებრინჯაოს ხანის ფენის კვალი. ამ და კიდევ ბევრი სხვა გარემოებიდან გამომდინარე, ო. ჯაფარიძემ გამოთქვა მოსაზრება, რომ თრიალეთის კულტურის გავრცელების არეალი, ანუ სამხრეთ კავკასიის ცენტრალური და აღმოსავლეთ რეგიონები, ცხინვალის რეგიონის ჩათვლით, შუაბრინჯაოს ხანაში ძველებურად დასახლებული იყო ქართველური და ნაწილობრივ, ასიმილირებული ინდოევროპული ტომებით.^{[5][7][32][39][40][43][46][47][49][50][51][54][56][57][58][59][60][61][62][63][64][65][66][67][68][69]}

გვიანბრინჯაოს და ადრერკინის ხანაში (ძვ. წ. II ათასწ. II ნახ. — I ათასწ. I ნახ.) კავკასიის ტერიტორიაზე ჩნდება რამდენიმე ლოკალური არქეოლოგიური კულტურა, რომელთა შორის აღსანიშნავია დამოუკიდებელი კულტურები, რომლებიც ჩამოყალიბდნენ სამხრეთ კავკასიის დასავლეთ და ცენტრალურ ნაწილში, კერძოდ, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში. იმდენად, რამდენადაც საქართველოს ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში მდებარე ცხინვალის რეგიონი დასავლეთ საქართველოს ესაზღვრება, მის ტერიტორიაზე გაბატონებული ადგილობრივი აღმოსავლურ-ქართული კულტურა აქ განიცდის დასავლურ-ქართულ, ანუ კოლხური კულტურის გავლენას. ამ კულტურათა ურთიერთშეხების კვალი ცხადად გამოჩნდა ცხინვალის რეგიონში გამოვლენილ არქეოლოგიურ ძეგლებში (ნაცარგორა, ქვასათალი, საკირეები, ცოისი, თლია, ძარწემი, ქვემო ავლევი და სხვ.). მართლაც, ამ ადგილებიდან აკრეფილ ნივთიერ მასალებში ერთადაა წარმოდგენილი, ერთი მხრივ, აღმოსავლურ-ქართული ხანჯლები (სატევარი) და ისრისპირები, ხოლო მეორე მხრივ — კოლხური ცულები და თოხები; ერთი მხრივ — ტიპური შიდაქართლური კერამიკა, ხოლო მეორე მხრივ — დასავლურქართული თიხის ჭურჭელი და ა. შ. ამის პარალელურად, ცხინვალის რეგიონის არქეოლოგიურ ძეგლებში ძალიან სუსტია ჩრდილო და ცენტრალური კავკასიის კულტურების გავლენა. აქედან გამომდინარე, ცნობილი ქართველი არქეოლოგი ნ. აფხაზავა მიიჩნევს, რომ გვიანბრინჯაოს-ადრერკინის ეპოქაში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორია ძველებურად დასახლებული იყო ქართველური ტომებით, უფრო სწორად, საერთოქართული ეთნიკური ერთობის დაშლის შემდეგ ჩამოყალიბებული ქართული, ზანური და სვანური ელემენტებით. გარდა ამისა, მეცნიერის მოსაზრებით, აღნიშნულ ტერიტორიაზე, სავარაუდოდ, ასევე ცხოვრობდნენ მრავალრიცხოვანი ჩრდილოკავკასიური — ვაინახური ეთნიკური ჯგუფები.^{[5][39][54][56][70][71]}

ძვ. წ. VII-VI საუკუნეებში კავკასიის ტერიტორიაზე საკმაოდ საინტერესო მოვლენები განვითარდა. ძველი ბერძენი მემატიანეს ჰეროდოტეს (დაახ. 485-424 წწ.) „ისტორიის“ ცნობათა თანახმად, ამ პერიოდში სამხრეთ კავკასიისკენ მასშტაბურ საომარ ექსპედიციას აწყობენ ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთში მოსახლე ირანულენოვანი სკვითური ტომები. სავარაუდოდ, სკვითების მიერ ორგანიზებული ლაშქრობა აღწერილია ასევე შუასაუკუნეების ქართულ ისტორიულ თხზულებაში — „მეფეთა ცხოვრება“ (დაახ. VIII ს.), სადაც მათ შეცდომით გვიანდელი ეთნონიმი — „ხაზარები“ ეწოდებათ. ამ ცნობათა სარწმუნოობა დასტურდება კავკასიის სხვადასხვა ნაწილში გამოვლენილი არქეოლოგიური მასალებით (ძვ. წ. VII-VI სს.), სადაც ცხადად გამოიყოფა ე. წ. სკვითური კულტურის ელემენტები. დღესდღეობით, სკვითების საბრძოლო იარაღი და მათი დაკრძალვის წესისთვის დამახასიათებელი ცალკეული ელემენტები დაფიქსირებულია ცხინვალის რეგიონში აღმოჩენილ ძეგლებზე (თლია, ყორნისი და სხვ.). მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია თლიის სამაროვანი, სადაც წარმოდგენილია არა წმინდად სკვითური კომპლექსები, არამედ მათი ელემენტები, თავდაპირველად ადგილობრივ კულტურულ ელემენტებთან რომ თანაარსებობდნენ, ხოლო ძვ. წ. V საუკუნისთვის საერთოდ რომ ქრებიან.

სურათს, რომელიც გამოვლინდა როგორც ზემოთ ნახსენებ თლიის სამაროვანზე, ასევე ცხინვალის რეგიონის სხვა ძეგლებზე, სპეციალისტები ორგვარ ახსნას უძებნიან. არქეოლოგ ნ. აფხაზავას აზრით, ძვ. წ. VII-VI საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე არ დასტურდება სკვითური მოსახლეობის რაიმე მნიშვნელოვანი ჯგუფების დასახლების ფაქტი. ადგილი ჰქონდა მხოლოდ ადგილობრივი კავკასიელი მოსახლეობის მხრიდან სკვითური კულტურული ტრადიციების მხოლოდ ნაწილობრივ ათვისებას. შესაბამისად, მეცნიერის აზრით, ეთნიკური სურათი, როცა ჯერ კიდევ გვიანბრინჯაოს-ადრერკინის ხანაში ცხინვალის რეგიონი დასახლებული იყო ქართველური და მხოლოდ ნაწილობრივ ჩრდილოკავკასიური (ვაინახური) ტომებით, ძვ. წ. VII-VI საუკუნეებშიც უცვლელი დარჩა. დღესდღეობთ, ნ. აფხაზავას დასკვნები მთლიანად გაზიარებულია ქართულ ისტორიოგრაფიაში. სხვა თვალსაზრისი აქვს ცნობილ ოს არქეოლოგს, ბ. ტეხოვს, რომელიც ვარაუდობს, რომ აღნიშნულ დროს ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე, მართალია, მცირე მასშტაბით, მაგრამ მაინც მოხდა სკვითური ეთნიკური ელემენტის დამკვიდრება, რომელიც მალე აღერია ადგილობრივ მოსახლეობას. ბ. ტეხოვის მოსაზრებას თითქმის მთლიანად იზიარებენ ოსი მეცნიერები, რომლებიც ვარაუდობენ, რომ ხსენებული სკვითური ეთნიკური ელემენტი, ინფილტრირებული ძვ. წ. VII-VI სს-ებში, შორეული წინაპარია ჩვენი თანამედროვე ოსი ხალხისა, რომელიც კავკასიაში ცხოვრობს.^{[54][72][73][74][45][48][75][76][77][78][79][80][81][82][83][84]}

ადრეანტიკური ხანის (ძვ. წ. VI-IV სს.) ძეგლები ცხინვალის რეგიონში მხოლოდ ორ ადგილას აღმოჩნდა — საძეგურში და ყანჩაეთში. ქართველი და რუსი მეცნიერები — გ. გობეჯიშვილი, ი. სმირნოვი, ი. გაგოშიძე, შ. ამირანაშვილი და სხვ. მიიჩნევენ, რომ ამ ადგილებში გამოვლენილი ნივთიერი მასალა, მიუხედავად აქემენიდური კულტურის სრულიად შესამჩნევი გავლენისა, უმეტესწილად ადგილობრივი წარმოშობისაა და მათი მომხმარებლებიც ის ადგილობრივი მაცხოვრებლები იყვნენ, რომელთაც სოციალურ იერარქიაში მაღალი მდგომარეობა ეკავათ. ნ. აფხაზავას დაკვირვებით, საძეგურში და ყანჩაეთში აღმოჩენილი არქეოლოგიური ინვენტარი ორგანულ მსგავსებას ავლენს სამხრეთ კავკასიის დასავლეთ და ცენტრალურ ნაწილებში, კერძოდ, დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოში (ვანი, კავთისხევი და სხვ.), დადასტურებულ იმავე ეპოქის ნივითიერ მასალასთან. ყველაფერი ეს, თავის მხრივ, მიუთითებს, რომ ადრეანტიკურ ეპოქაში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე არ მომხდარა რაიმე ეთნიკური ცვლილება, აქ ძველებურად ქართული მოსახლეობა სახლობდა.^{[48][54][73][84][85][86][87][88][89][90]}

ძვ. წ. IV-III საუკუნეების მიჯაზე საქართველოს სამხრეთ და აღმოსავლეთ ტერიტორიაზე ქართლის, ანუ იბერიის სამეფო წარმოიშვა. „მეფეთა ცხოვრების“ ცნობით, ქართლის სამეფოს დამაარსებელმა და მისმა პირველმა მმართველმა, სახელგანთქმულმა ფარნავაზ მეფემ (ძვ. წ. IV ს. ბოლო — ძვ. წ. III ს. I ნახ.) თავისი სამფლობელო გაყო ცხრა სამხედრო-ადმინისტრაციულ ერთეულად, აქედან რვა იყო საერისთავო (ერისთავით სათავეში) და ერთი სასპასპეტო (სპასპეტით სათავეში). სასპასპეტოს ტერიტორია, როგორც ყველაზე მთავარი ადმინისტრაციული ერთეულისა, მთლიანად მოიცავდა ისტორიული შიდა ქართლის რეგიონებს, მათ შორის, ცხინვალის რეგიონს. ფარნავაზ მეფის მიერ შექმნილმა სამხედრო-ადმინისტრაციულმა მოწყობამ პრაქტიკულად უცვლელი სახით იარსება მთელი ელინისტური ხანის (ძვ. წ. IV-ძვ. წ.I სს.) და გვიანანტიკური პერიოდის (ახ. წ. I-IV სს.) განმავლობაში. მთელ ამ პერიოდში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორია, რომელიც ქართლის სასპასპეტოში შედიოდა, ქართლის სამეფოს განუყოფელი ნაწილი იყო. „მეფეთა ცხოვრების“ თანახმად, ამ დროს ცხინვალის რეგიონი ძველებურად ქართული ეთნოსით იყო დასახლებული. გარკვეული ცვლილებები ამ მხრივ შეიმჩნევა მხოლოდ ძვ. წ. III საუკუნეში, როდესაც ქართლის მეფე საურმაგმა ვაინახური ტომების („დურძუკების“) ნაწილი მოიყვანა და დაასახლა ქართლის სამეფოს ჩრდილოეთ საზღვრის გასწვრივ, მათ შორის ცხინვალის რეგიონის მაღალმთიან მხარეში.

მაგრამ სტრაბონი (დაახ. ძვ. წ. 64/63 — 23/24 წწ.) თავის „გოეგრაფიაში“ წერს, რომ ქართლის (იბერიის) სამეფოს მთიან ზოლში მცხოვრები იბერიელებს ჩრდილო კავკასიაში მცხოვრებ სკვითებთან და სარმატებ��ან მეზობლურ და ნათესაური კავშირები ჰქონდათ. ამ ცნობის სარწმუნოებას აღიარებენ ცნობილი ქართველი ისტორიკოსები — აკადემიკოსები ს. ჯანაშია, ნ. ბერძენიშვილი და გ. მელიქიშვილი, რომლებმაც გამოთქვეს აზრი, რომ ძველი და ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნაზე ცხინვალის რეგიონის მთისწინა და დაბლობი რაიონები ქართული ეთნოსით იყო დასახლებული, ხოლო მათ ჩრდილოეთით მდებარე მაღალმთიან ზოლში ქართველებთან ერთად ცხოვრობდნენ ირანულენოვან სარმატებთან მონათესავე ტომები (არქეოლოგ ბ. ტეხოვის ვარაუდით — თანამედროვე ოსების წინაპრები). ზემოთ ჩამოთვლილ მეცნიერთაგან განსხვავებით, არქეოლოგი ნ. აფხაზავა სტრაბონის ცნობას კრიტიკულად უდგება. ისტორიულ-კულტუროლოგიური ხასიათის მონაცემთა პარალელურად ის ითვალისწინებს ასევე იმ გარემოებას, რომ ქართლის სამეფოს ჩრდილოეთ რაიონებში აღმოჩენილ არქეოლოგიურ ძეგლებზე (არკნეთი, სოხთა, სტირფაზი, მონასტერი, ქლივანა, ზახორი და სხვ.) პრაქტიკულად არ შეინიშნება სკვითურ-სარმატული კულტურული ტრადიციის კვალი. აქედან გამომდინარე, ძვ. წ. IV საუკუნიდან ახ. წ. IV საუკუნემდე ცხინვალის რეგიონის მაღალმთიან რაიონებში ირანულენოვანი, უფრო სწორად კი, სარმატული ელემენტი წარმოდგენილი არ ყოფილა. ანტიკური ავტორები — პლინიუს უფროსი (ახ. წ. 23/24 — 79 წწ.) და პტოლემაიოსი (ახ. წ. II ს.) — განსხვავებულ ცნობებს გვაწვდიან: ისინი მიუთითებენ, რომ ცხინვალის რეგიონის მაღალმთიან ზოლში ცხოვრობდა დვალების ტომი („თალები“, „ვალები“, „უალები“), რომელთა ფესვებსაც მეცნიერთა ერთი ნაწილი აკავშირებს ვაინახურ, ხოლო მეორე — ქართველურ (ზანურ) ეთნიკურ სამყაროსთან.^{[54][57][74][86][91][92][93][94][95][96][97][98][99][100][45][101][25][48][102][103][104][105][106][107][108][109][110][111][112][113][114][115][116][117]}

326 წელს ქართლის მეფე მირიანმა ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოაცხადა. ამ დროიდან მოყოლებული VI საუკუნის შუა წლებამდე მიდიოდა ქართლის (იბერიის) სამეფოს მოსახლეობის ქრისტიანიზაცია. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ვახტანგ გორგასლის მიერ V საუკუნის ბოლო მეოთხედსა და VI საუკუნის დასაწყისში ჩატარებული საეკლესიო რეფორმა. რეფორმების შედეგად, ავტოკეფალურ ქართლის საკათალიკოსოში შეიქმნა რამდენიმე ახალი ეპარქია, მათ შორის, რუისის, ურბნისის, ნიქოზის და სამთავისის, რომლებმაც ცხინვალის რეგიონის მთელი ტერიტორია მოიცვეს. კერძოდ, რუისის ეპარქიის შემადგენლობაში დასავლეთის ფრონის, შუა ფრონის, აღმოსავლეთის ფრონისა და ფცის ხეობები შედიოდნენ. ნიქოზის ეპარქია ლიახვის ხეობის დაახლოებით ნახევარს, დვალეთს და მაღრანდვალეთს მოიცავდა. ურბნისის ეპარქიაში შევიდნენ ლიახვის ხეობის მეორე ნახევარი და პატარა ლიახვის ხეობა, ხოლო სამთავისის ეპარქიაში — ქსნის და ლეხურას ხეობები. IV-V საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონი ძველებურად ქართლის სამეფოს შემადგენლობაში იყო, კონკრეტულად კი, შიდა ქართლის სასპასპეტოსი. მაგრამ, ვითარება კარდინალურად შეიცვალა VIII საუკუნის I ნახევარში, როდესაც ქართლის ერისმთავარმა არჩილმა (VIII ს-ის I ნახ.), თავისი უფროსი ძმის, მირის ანდერძის თანახმად, შიდა ქართლის ტერიტორია და მათ შორის, ცხინვალის რეგიონიც, გაუყო ორ ფეოდალს — ნერსე ნერსიანს და ადარნასე ადარნასიანს, როგორც სამკვიდრო მამულები.

ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე ადრეშუასაუკუნეების მრავალი არქეოლოგიური ძეგლი გამოვლინდა, ძირითადად, სამაროვნები — ე.წ. ორმოსამარხები, რაც ამ პერიოდის აღმოსავლეთ საქართველოს არქეოლოგიური კულტურისთვის ტიპურია. აღსანიშნავია, რომ აქ არ გვხვდება ე. წ. თაროსამარხები, ანუ კატაკომბური ტიპის სამარხები, რომლებიც ფართოდ იყო გავრცელებული ჩრდილოეთ კავკასიაში და რომლებიც ადრეშაუასაუკუნეთა ეპოქაში ადგილობრივი ალანური კულტურის მთავარი მახასიათებელია. გარდა ამისა, IV-VIII საუკუნეების ცხინვალის რეგიონის სამაროვნების აბსოლუტურ უმრავლესობას ახასიათებთ ერთი თავისებურება: დაკრძალვის წესები აქ ან სრულიად ქრისტიანულია, ან აშკარად განიცდიან ქრისტიანობის გავლენას. ამით, ხსენებული ძეგლები კარდინალურად განსხვავდებიან ჩრდილოეთ კავკასიაში გავრცელებული ალანური კულტურის ნიმუშებისგან, მაგრამ ავლენენ ორგანულ კავშირს აღმოსავლეთ საქართველოს ქრისტიანულ არქეოლოგიურ კულტურასთან.

ამ და სხვა მონაცემთა საფუძველზე, ქართველი არქეოლოგი ნ. აფხაზავა მიიჩნევს, რომ IV-VIII საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონი, როგორც ქართლის სამეფოს ნაწილი, დასახლებული იყო მხოლოდ ქრისტიანი ქართველებით. სხვა მოსაზრებისაა ოსი არქეოლოგები რ. ძათიათი და ბ. ტეხოვი. ეს უკანასკნელი არ უარყოფს, რომ IV-VIII საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონი შედიოდა ქართლის სამეფოში და დასახლებული იყო ქრისტიანი ქართველებით. მაგრამ ზემოთ ნახსენებ არქეოლოგიურ ძეგლებზე გამოვლენილი ზოგიერთი ნივთიერი მასალის საფუძველზე, რომლებიც ასევე დამახასიათებელია იმავდროული ალანური კულტურისთვის, ბ. ტეხოვი ვარაუდობს, რომ IV-VIII საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე ქართული ეთნოსის ძირითად მასასთან ერთად, საკმაოდ რაოდენობით წარმოდგენილი იყო ჩრდილოეთ კავკასიიდან მოსული ირანულენოვანი ეთნიკური ელემენტიც, ანუ ხალხები, რომელთა პირდაპირ შთამომავლებად, გვიანდელი წერილობითი წყაროების თანახმად, ითვლებიან დღევანდელი ოსები.^{[45][54][74][99][100][48][101][103][118][108][119][109][120][112][121][114][122][123][124][63][106][116][125][117][126][127][128][129][130][131][132]}

IX-XIII საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონის ისტორიის შესახებ საკმაოდ ბევრი მასალა მოიპოვება აღნიშნული ხანის ქართულ საისტორიო თხზულებებში, მათ შორის — „მატიანე ქართლისა“ (XI ს.), „ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისი“ (XII ს.), „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ (XIII ს.), „ასწლოვანი მატიანე“ (XIV ს.), ასევე, ბასილი ეზოსმოძღვრის „ცხოვრება მეფეთ მეფისა თამარისი“ და ანონიმი ისტორიკოსის — „ლაშა-გიორგის დროინდელი მატიანე“.

ჩამოთვლილი წყაროების თანახმად, IX-X საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიების გამო მუდმივად ომობდნენ სხვადასხვა დამოუკიდებელი სამთავროები, რომლებიც ერთიანი ქართული სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ (VIII ს.) წარმოიქმნენ. განსაკუთრებული აქტიურობით გამოირჩეოდნენ აფხაზეთის სამეფო (დასავლეთ საქართველო), ტაო-კლარჯეთის სამთავრო (სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო) და კახეთის საქორეპისკოპოსო (აღმოსავლეთ საქართველო). თავდაპირველად, ხანგრძლივი ომების შემდეგ, გამარჯვება კახეთის საქორეპისკოპოსოს და ტაო-კლარჯეთის (ქართველთა) სამთავროს დარჩათ. IX საუკუნის I ნახევარში მათ საკამათო ტერიტორია გაიყვეს — ქსნის ხეობა დარჩა კახეთის მთავარს, ხოლო მისგან დასავლეთით მდებარე მიწები ტაო-კლარჯეთის სამთავროს შეურთდა. მაგრამ, IX საუკუნის II ნახევრიდან ვითარება არსებითად შეიცვალა: აფხაზეთის სამეფომ თავისი საზღვრების აღმოსავლეთით განხორციელებული წარმატებული ექსპანსიის შედეგად, დაიპყრო შიდა ქართლის (და, შესაბამისად, ცხინვალის რეგიონის) ის ტერიტორიები, რომლებიც მანამდე ტაო-კლარჯეთის სამთავროს ეკუთვნოდნენ და X საუკუნის დასაწყისისთვის ამ ტერიტორიაზე შეიქმნა სამხედრო-ადმინისტრაციული ერთეული — ქართლის საერისთავო.

ამ დროიდან X საუკუნის ბოლომდე ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიებზე ბატონობისთვის არ წყდებოდა სასტიკი ბრძოლები აფხაზეთის მეფეებსა და კახეთის ქორეპისკოპოსებს შორის. ამ საომარ მოქმედებებში, გარე ძალების გარდა, აქტიურად იყვნენ ჩართული ცხინვალის რეგიონში მაცხოვრებელი ქართული ფეოდალური საგვარეულოები, მათ შორის, ტბელთა, ყანჩაელთა, სხვილოსელთა, კორინთელთა, წირქვალელთა და სხვა. მაგრამ, XI საუკუნის დასაწყისში ბაგრატ III-ის მიერ დაწყებული ქართული მიწების პოლიტიკური გაერთიანების ხანგრძლივი პროცესი დასრულდა: ქართლის საერისთავო, რომელიც მანამდე აფხაზეთის მეფეს ემორჩილებოდა, ცხინვალის რეგიონთან ერთად გაერთიანებული ქართული სახელმწიფოს სამხედრო-ადმინისტრაციული ერთეული გახდა. აღსანიშნავია, რომ ქართლის საერისთავოს სტატუსს და ადმინისტრაციულ საზღვრებს მნიშვნელოვანი ცვლილებები არ განუცდიათ ერთიანი ქართული სახელმწიფოს დაშლამდე, ანუ XIII საუკუნის 40-იან წლებამდე.

ცხინვალის რეგიონის საეკლესიო გეოგრაფიაში IX-XIII საუკუნეებში არავითარი ცვლილება არ შეიმჩნევა: ამ ტერიტორიაზე კვლავინდებურად მოქმედებდა საქართველოს ეკლესიის ოთხი ეპარქია — რუისის, ურბნისის, ნიქოზისა და სამთავისის. მათ დაქვემდებარებაში იყო მრავალი ეკლესია-მონასტერი, რომელთა შორის ბევრი IX-XIII საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ბრწყინვალე ნიმუშებია: არმაზის (864 წ.) და წირქოლის (VIII-IX სს.) ტაძრები, ერედვის ბაზილიკა (906 წ.), ხეითის საბაწმინდის ეკლესია (X ს.), დოდოთის ცხრაკარას ეკლესია (X-XI სს.), ნიქოზის (X-XI სს.), იკორთის (1172 წ.), თიღვის (XII ს.) გუმბათიანი ტაძრები, ხოფას მონასტერი (XIII ს.) და სხვა.

ცალკე აღსანიშნავი თემაა ცხინვალის რეგიონში გამოვლენილი IX-XIII საუკუნეების მდიდარი ეპიგრაფიკული მასალა. ესენია არმაზის ეკლესიის წარწერები (864 წ.), სადაც იხსენიება აფხაზეთის მეფე გიორგი I (861-868 წწ.) და გამგებელი გიორგი, წორბისის ეკლესიის — იხსენიება ივანე ერისთავი და გამგებელი საბბაჲ (880 წ.), ერედვის ეკლესიის — იხსენიება აფხაზეთის მეფე კონსტანტინე III (893-922 წწ.), ქართლის „უფალი“ ივანე ტბელი და ნიქოზის ეპისკოპოსი სტეფანე (914 წ.), წირქოლის ეკლესიის — იხსენიება აფხაზეთის მეფე ლეონ III (957-967 წწ.), ბიეთის ეკლესიის — იხსენიება ერისთავთერისთავი იოანე ყანჩაელი (IX-X სს.), ასევე თიღვის ეკლესიის სამშენებლო წარწერა, რომელშიც იხსენიება ეპისკოპოსი გიორგი მროველი (XI ს-ის I ნახ.), იმავე ეკლესიის წარწერა, რომელშიც მოხსენიებულია შირვანის ყოფილი დედოფალი თამარი (დავით აღმაშენებლის ასული) (1152 წ.), იკორთის წარწერა, სადაც იხსენიება ერისთავთერისთავები ბეშქენი და ვარდანი (1172 წ.), ოჟორის ეკლესიის წარწერა, სადაც იხსენიება ვინმე სიაოშ ალექსანდრეს ძე (XII-XIII სს.) და სხვა. დასკვნის სახით უნდა აღინიშნოს, რომ ცხინვალის რეგიონის IX-XIII საუკუნეების ეპიგრაფიკული ძეგლები, რომლებიც ადგილობრივი სასულიერო და საერო პირების მიერ არის შედგენილი, შესრულებულია ქართულ ენაზე (გამონაკლისია ყანჩაეთის ეკლესიის რამდენიმე ფრესკული წარწერა ბერძნულად), ქართული ანბანის ორი სახეობით — ასომთავრულითა და ნუსხურით.

ზემოთ ხსენებულ ეპიგრაფიკულ მასალაზე დაყრდნობით, ქართველმა ისტორიკოსმა გ. ოთხმეზურმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ IX-XIII საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონი საქართველოს სახელმწიფოს ერთიანი სივრცის განუყოფელი ნაწილი იყო და ის, უპირატესად, ქართული ეთნიკური მასით იყო დასახლებული. ანალოგიურ მოსაზრებას იზიარებს არქეოლოგი ნ. აფხაზავა, რომელმაც შეისწავლა რა ცხინვალის რეგიონის შუასაუკუნეების ხანის არქეოლოგიური მასალა (ზემო ედისი, ყაუ-ძუარი, ანუ ჯვარის სოფელი, კორინთა და სხვ.), მივიდა დასკვნამდე, რომ აღნიშნული ტერიტორია IX-XIII საუკუნეებში, როგორც წინა ეპოქაში, ქართული ეთნიკური ელემენტით იყო დასახლებული. ხსენებულ მეცნიერთაგან განსხვავებით, არქეოლოგმა ბ. ტეხოვმა გამოთქვა მოსაზრება, რომ ცხინვალის რეგიონში აღმოჩენილი IX-XIII საუკუნეების არქეოლოგიური მასალის ცალკეული ნიმუშები ჩრდილოეთ კავკასიაში დაფიქსირებულ ე. წ. ალანური კულტურის ეგზემპლარებთან მნიშვნელოვან მსგავსებას ავლენენ. შესაბამისად, ბ. ტეხოვი მიიჩნევს, რომ აღნიშნულ ეპოქაში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე, ქართული მოსახლეობის პარალელურად, წარმოდგენილი უნდა ყოფილიყო ასევე ოსურ-ალანური ეთნიკური ელემენტი.^{[54][124][133][134][135][136][137][101][138][45][139][112][140][141][116][142][126][143][117][144][145][146][147][148][149][150][151][152][153][154]}

XIII-XVIII საუკუნეების ცხინვალის რეგიონის ისტორია გაშუქებულია ქართულ წერილობით წყაროებში: ანონიმი ავტორის „ასწლოვანი მატიანე“ (XIV ს.), „ძეგლი ერისთავთა“ — ქსნის ერისთავების საგვარეულო ქრონიკა (XIV-XV სს.), ფარსადან გორგიჯანიძის „საქართველოს ისტორია“ (XVII ს.), „სწავლულ კაცთა“ კომისიის მიერ შედგენილი „ახალი ქართლის ცხოვრება“ (XVIII ს.), ვახუშტი ბაგრატიონის „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“ (XVIII ს.), სეხნია ჩხეიძის „ცხოვრება მეფეთა“ (XVIII ს.), პაპუნა ორბელიანის „ამბავნი ქართლისანი“ (XVIII ს.), ომან ხერხეულიძის „მეფობა ირაკლი მეორისა“ (XVIII ს.); ასევე XIII-XVIII საუკუნეების ქართული დიპლომატიური ძეგლები, უცხოელ მოგზაურთა თხზულებები და ჩანაწერები და სხვა.

ზემოთ ჩამოთვლილი წყაროები მოგვითხრობენ, რომ XIII საუკუნის 40-იან წლებში ერთიანი ქართული სახელმწიფო გაიყო ორ ნაწილად და წარმოიქმნა დასავლეთ საქართველოს სამეფო და აღმოსავლეთ საქართველოს სამეფოები. ქართლის საერისთავო, ცხინვალის რეგიონის ტერიტირიებითურთ, აღმოსავლეთ საქართველოს შემადგენლობაში დარჩა, რომელიც, თავის მხრივ, მონღოლ ხანებს (ილხანებს) ემორჩილებოდა. XIII საუკუნის 60-70-იან წლებში ქართლის საერისთავოს გამოეყო ქსნის ხეობა და ცხინვალის რეგიონის ამ ნაწილში წარმოიქმნა ქსნის საერისთავო. XIV საუკუნის I ნახევარში მეფე გიორგი V ბრწყინვალემ (1299, !313-1346 წწ.) აღადგინა ერთიანი ქართული სამეფო. ქართლისა და ქსნის საერისთავოები, ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიებითურთ, კვლავ ერთიანი საქართველოს ნაწილი გახდნენ. მაგრამ 1480-1482 წლებში ერთიანი ქართული სამეფო კვლავ დაიშალა. ცხინვალის რეგიონი, ამჯერადაც, ქართლის სამეფოს ფარგლებში აღმოჩნდა მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ მისი ტერიტორია გაყოფილ იქნა ორ ახალ სამხედრო-ადმინისტრაციულ უწყებას — II (მემარჯვენე) და IV (არიერგარდი) სადროშოებს შორის. ამ დროიდან მოყოლებული XVIII საუკუნის შუა წლებამდე ცხინვალის რეგიონის სამხედრო-ადმინისტრაციული სტატუსი პრაქტიკულად არ შეცვლილა. 1762 წელს მეფე ერეკლე II-მ აღმოსავლეთ საქართველო ქართლ-კახეთის სამეფოდ გააერთიანა, რის შედეგადაც, ცხინვალის რეგიონის ტერიტორია II (მემარჯვენე) სადროშოში მოექცა. 1801 წლის 12 სექტემბერს რუსეთის იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა (1801-1825 წწ.) გამოაქვეყნა მანიფესტი ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებისა და მისი რუსეთთან მიერთების შესახებ. ამ აქტის თანახმად, მთელი აღმოსავლეთ საქართველო (და, შესაბამისად, ცხინვალის რეგიონი) რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა.

XIII-XVIII საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე რამდენიმე ადგილობრივი ქართული ფეოდალური სენიორია (სამფლობელო) იყო. განსაკუთრებით აღსანიშნავია სურამელების, ქვენიფნეველების, თავხელისძე-მაჩაბელის, გაბელისძე-ამირეჯიბის, ზევდგინიძე-ამილახორის, ფალავანდიშვილების და ფავლენიშვილების თავადური საგვარეულოები. ამ წარჩინებული საგვარეულოების ბევრ წარმომადგენელს ქართულ სახელმწიფო იერარქიაში მაღალი თანამდებობა ეკავა. XIII-XVIII საუკუნეებში ცხინვალის რეგიონის გარკვეული ნაწილი ბაგრატიონთა მმართველი დინასტიის დომენი იყო.

აღნიშნულ ხანაში ცხინვალის რეგიონის საეკლესიო გეოგრაფია პრაქტიკულად არ შეცვლილა: XIII-XVIII საუკუნეებში ადგილობრივი მართლმადიდებელი მოსახლეობის სულიერ წინამძღვრებად რჩებოდნენ მროველი, ურბნელი, ნიქოზელი და სამთავნელი ეპისკოპოსები, რომლებიც ქართლის კათოლიკოს-პატრიარქს ემორჩილებოდნენ. ამ დროს ცნობილი ქართულ ეკლესია მონასტრები იყვნენ წირქვალი (VIII-IX სს.), ყანჩაეთის კაბენი (IX-XIII სს.), ხეითის საბაწმინდის ეკლესია (X ს.), იკორთა (XII ს.), თირი (XIII-XVII სს.), ლარგვისი (XIV-XVIII სს.) და სხვა.

ცხინვალის რეგიონის ტერიტირიაზე XIII-XVIII საუკუნეების მრავალი ეპიგრაფიკული ძეგლი გამოვლინდა, რომელთა უმეტესი ნაწილი, რამდენიმე გვიანდელი სომხური წარწერის გარდა, შესრულებულია ქართულ ენაზე ქართული დამწერლობის ორი სახეობით (ასომთავრული და მხედრული). ისტორიული თავლსაზრისით განსაკუთრებით საინტერესოა თირის მონასტრის წარწერა, რომელშიც იხსენიება ქვეყნის მოლარეთუხუცესი ხელა და მისი ძმები — სიაოში, რატი, მაჩაბელი და ასათა თავხელისძეები (XIV-XV სს.); იკორთის ტაძრის წარწერა — იხსენიება ქართლის დედოფალი როდამი და ქსნის ერისთავი იესე (1673 წ.); თირის მონასტრის წარწერა — იხსენიება ეპისკოპოსი ფილიპე მროველი და მისი ძმები — არდაშელი და ელიზბარ თაქთაქისძეები (1682 წ.); ეპიტაფია ხეითის საბაწმინდის ეკლესიიდან — იხსენიება გიორგი მაჩაბელი, მისი ცოლი ელენე და ამ უკანასკნელის მამა — იოთამ ამილახვარი (1745); ასევე, წარწერა იკორთის ტაძარში — იხსენიება ქართლის დედოფალი ქეთევანი (1798 წ.) და სხვა.

განსახილველ, საკმაოდ ხანგრძილვ პერიოდში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე მნიშვნელოვანი ეთნიკური პროცესები განვითარდა: დაიწყო ჩრდილოეთ კავკასიაში მაცხოვრებელ ოსთა მასიური გადმოსახლება სამხრეთ კავკასიაში, რის შედეგადაც ისინი თანდათანობით განსახლდნენ ცხინვალის რეგიონის სხვადასხვა კუთხეში. ამასთან დაკავშირებით, საინტერესოა ერთ-ერთი ქართული სიგელი (დათარიღებული 1621-1650 წლებით), რომელშიც საუბარია ცხინვალის რეგიონის მაღალმთიანი ზოლის, კერძოდ, ზემო ჯავის ოსთა გამოისობით გაუკაცრიელებაზე. ამ დოკუმენტზე დაყრდნობით, ქართველმა მეცნიერებმა — ისტორიკოსმა ჯ. გვასალიამ, გეოგრაფმა კ. ხარაძემ და ეთნოგრაფმა ბ. გამყრელიძემ გამოთქვეს მოსაზრება, რომ შესაძლოა უკვე XVII საუკუნის I ნახევარში ზემო ჯავის კუთხე, ისე, როგორც ცხინვალის რეგიონის მთელი მაღალმთიანი ზოლი, ოსთა მუდმივი თარეშის გამო, ქართული მოსახლეობისგან დაცარიელდა. სხვა სიტყვებით, სწორედ ამ დროს ჩრდილოეთ კავკასიიდან მოსულმა ოსებმა დაიპყრეს მაღალმთიანი დასახლებები, რომლებიც აქამდე ეთნიკური ქართველებით იყო დასახლებული. ზემოთ ხსენებული სიგელის შინაარსი თავისებურად იქნა განმარტებული ოსი მეცნიერების — გ. თოგოშვილისა და ი. ცხოვრებოვის მიერ, რომლებმაც წამოაყენეს ვერსია იმის შესახებ, რომ საქმე ეხება არა ჯავის კუთხის ოსებისგან შევიწროებული ქართული მოსახლეობისგან დაცლას, არამედ, პრიქით — თავად ოსური ეთნიკური ელემენტისგან, რომლებიც, მათი აზრით, უკვე XVII საუკუნის I ნახევრისთვის დამკვიდრებულნი იყვნენ ცხინვალის რეგიონის მაღალმთიან ზოლში. ამ თვალსაზრისით, საინტერესოა რუსი თავადის, მიხეილ ტატიშჩევის (Татищев Михаил Игнатьевич) ცნობა, რომელიც საქართველოში ელჩის რანგში იმყოფებოდა. ტატიშჩევის თანახმად, XVII საუკუნის დამდგომს ცხინვალის რეგიონის მაღალმთიან ზოლში, კერძოდ, მდ. დიდი ლიახვის ხეობის ჩრდილოეთ ნაწილში, დაფიქსირებულია ოსური მოსახლეობა.

ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობილ, ვრცელ ისტორიულ თხზულებაში — „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“ (1743-1745 წწ.) არის დამადასტურებელი ცნობა იმ ფაქტისა, რომ XVIII სუკუნის I ნახევარში ოსები კომპაქტურად სახლობდნენ ცხინვალის რეგიონის მაღალმთიან ზოლში — მდინარეების დიდი ლიახვის, პატარა ლიახვის, მეჯუდას, ლეხურას და ქსნის ხეობათა ზემო წელში. ცხინვალის რეგიონის მთისწინა და დაბლობ ადგილებში, ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობებით, ქართული მოსახლეობა ცხოვრობდა. 1770 წლის დემოგრაფიული აღწერის თანახმად, XVIII საუკუნის II ნახევარში ცხინვალის რეგიონის ტერიტორიაზე ქართველების გვერდით არსებობდა ოსების საკმაოდ დიდი კოლონია — დაახლოებით 2860 კომლი, აქედან 2000 კომლი ქსნის საერისთავოს ტერიტორიაზე და 860 კომლი — თავად მაჩაბელთა სამფლობელოში. ამასთან, ცხინვალის რეგიონში მცხოვრები ოსები ქართლ-კახეთის სამეფოს ქვეშევრ��ომობაში იყვნენ და იგივე სამოქალაქო უფლებები და მოვალეობები ჰქონდათ, რაც ადგილობრივ ქართულ მოსახლეობას.^{[54][101][124][133][134][155][156][157][158][159][160][153][161][144][162][163][164][165][166][146][167][168][169][123][170][149][171][172][173][174][175][176][177][178][133][179][116][180][117][181][182][183][184][185][186][187][188]}

1801-1918 წლებთან დაკავშირებით ყველაზე მეტი წყარო გვაქვს. ესენია რუსეთის იმპერიის სხვადასხვა უწყებების მიერ გაცემული ოფიციალური დოკუმენტები (ანგარიშები, აღწერა და სხვ.), რუსული და ქართული პერიოდული გამოცემების (გაზეთები, ჟურნალები, კრებულები და სხვ.) მრავალრიცხოვანი პუბლიკაციები, ქართველი, რუსი და უცხოელი ავტორების მიერ გამოქვეყნებული თუ არქივებში დაცული მასალები და ა. შ.

ამ წყაროთა თანახმად, ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების შემდეგ, 1802 წელს რუსეთის იმპერიის ხელისუფლებამ ჩვენთვის საინტერესო რეგიონის ტერიტორია ორ ნაწილად გაყო — გორის და დუშეთის მაზრებად. თუ ვერწმუნებით იმავე პერიოდის ერთ-ერთ დოკუმენტს, ცხინვალის რეგიონის ზოგიერთი მაღალმთაინი სოფელი (ყორნისი, ტბეთი, კუსირეთი, გუდისი, ფოტრისი, ჩვრისი, მღვრისი, სათიხარი, კულბითი, ხრომისწყარო, ჟამური და სხვ.) კომპაქტურად იყო ოსებით დასახლებული, ხოლო ზოგიერთში (ძ���ილეთი, სვერი, ერედვი, ქორდი, დიცი, აწერისხევი, ჭარები, სნეკვი, ბელოთი, საცხენისი, ვანათი, ვარძიაანთკარი, მერეთი, კარბი, არბო და სხვ.) შერეული — ქართული და ოსური მოსახლეობა ცხოვრობდა. მაღალმთიანი ზოლისგან განსხვავებით, ცხინვალის რეგიონის მთისწინეთი და დაბლობი ზოლი თითქმის მთლიანად ქართულ მოსახლეობას ჰქონდა ათვისებული. ქალაქებსა და დაბებში — ცხინვალი, ახალგორი, ჯავა — ქართველების გარდა ცხოვრობდნენ მხოლოდ ებრაელები და სომხები.

ეთნიკური რეალიები, რომლებსაც რუსი სახელმწიფო მოხელეები XIX საუკუნის დასაწყისში ცხინვალის რეგიონში აფიქსირებდნენ, საკმაოდ თავისებურად იყო მათ მიერ ინტერპრეტირებული. მაგალითად, საქართველოში ყოფნისას (1802 წ.), გენერალ კარლ კნორინგის საიმპერატორო კარისადმი შედგენილ ანგარიშში ცხინვალის რეგიონის მაღალმთიანი მხარეები, სადაც ოსური მოსახლეობა ჭარბობდა, ოსეთი ეწოდება (Осетия), ხოლო დანარჩენ, ძირითადად ქართველებით დასახლებულ ტერიტორიას კი — საქართველო (Грузия)^[189][190].

XIX საუკუნის პირველი მესამედის სხვა რუსულ დოკუმენტებში ტერმინის — „ოსეთი“ და ოსები“ პარალელურად გამოიყენება ასევე „საქართველოს ოსეთი“ („Грузинская Осетия“) / „ქართველი ოსები“ („Грузинские осетины“), „საქართველოს კუთვნლი ოსეთი“ („Осетия, принадлежащая Грузии“) / „საქართველოს კუთვნილი ოსები“ („Осетины, принадлежащие Грузии“), „ჩრდილოეთ ქართლის ოსეთი“ („Осетия Северной Картли“) / „ჩრდილოეთ ქართლის ოსები“ („Осетины Северной Картли“) და სხვა^[190]. 1830 წელს საქართველოში გამომავალ გაზეთში — „Тифлисские ведомости“ გამოქვეყნდა ანონიმი ავტორის სტატია, რომელშიც ის იყენებდა ტერმინს — „სამხრეთ ოსეთი“ (ცხინვალის რეგიონის ოსებით დასახლებული კუთხეების აღსანიშნავად) და „ჩრდილოეთი ოსეთი“ (ოსებით დასახლებული ჩრდილოეთ კავკასიის ტერიტორია). ამ დროიდან ტერმინმა — „სამხრეთ ოსეთი“ თანდათანობით გამოდევნა ხმარებიდან ყველა სხვა და მყარად მოიკიდა ფეხი, როგორც ქართულ, ასევე რუსულ და უცხოურ გამოცემებში.

1840 წელს აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს ტერიტორია ახალ ადმინისტრაციულ ერთეულში — საქართველო-იმერეთის გუბერნიაში გაერთიანდა. ამასთან, ცხინვალის რეგიონი გორის მაზრის შემადგენლობაში აღმოჩნდა. ცოტა მოგვიანებით, 1842 წელს გორის მაზრის შემადგენლობიდან გამოიყო ოსეთის ოკრუგი, რომელიც მოიცავდა ცხინვალის რეგიონის ოსებით დასახლებული მაღალმთიან ზოლს, კერძოდ, ნარის (ისტ. დვალეთი), ჯავისა და ლიახვის თემებს. „ოსეთი“, როგორც სახელი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულისა, პირველად სწორედ ამ დროს დაფიქსირდა. 1843 წელს გორის მაზრას ჩამოაცილეს კიდევ ორი, ასევე ოსებით დასახლებული, თემი — მთისა და ქსნის, რომლებიც საქართველო-იმერეთის გუბერნიის მთიან ოკრუგში (Горный округ) შევიდნენ.

1858 წელს ოსეთის ოკრუგი კავკასიის მეფისნაცვლის ალექსანდრე ბარიატინსკის განკარგულებით გაუქმდა, დვალეთი (ნარის უბანი) კი თერგის ოლქს გადაეცა. 1846 წელს საქართველო-იმერეთის გუბერნია გაუქმდა და სამაგიეროდ წარმოიქმნა ორი ადმინისტრაციული ერთეული — თბილისის და ქუთაისის გუბერნიები. ცხინვალის რეგიონის ტერიტორია ამჯერადაც გადანაწილდა სამ ადმინისტრაციულ ერთეულს — გორის მაზრას, ოსეთის და მთის ოკრუგებს შორის. 1848 წლის მონაცემების თანახმად გორის მაზრის ხეობებში 56 ოსური სოფელი იყო, სადაც 117 კომლი, 7939 სული ოსი ცხოვრობდა. ამ აღწერაში არ შედიოდა ის 135 კომლი, რომელიც საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში გადავიდა.^[191] 1859 წელს ოსეთის ოკრუგი გაუქმდა და მისი ტერიტორია, ნარის ოკრუგის გამოკლებით, დაუბრუნდა გორის მაზრას და სახელად ოსეთის მონაკვეთი (Осетинский участок) ეწოდა. უშუალოდ ტერმინი „სამხრეთი ოსეთი“, უკვე 1860 წლიდან ფიქსირდება ოფიციალურ დოკუმენტებში^[189]. 1864 წელს გორის მაზრას ე. წ. ქსნის მონაკვეთი (Ксанский участок) მიუერთეს, მაგრამ ცოტა ხნით: 1867 წელს ეს უკანასკნელი ახლად შექმნილ თბილისის გუბერნიის დუშეთის მაზრაში შევიდა. ამ დროიდან 1917 წლის თებერვლის რევოლუციამდე ცხინვალის რეგიონის სტატუსში პრაქტიკულად არავითარი ცვლილება არ განხორციელებულა.

XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ცხინვალის რეგიონში ჩრდილოკავკასიელი ოსების გადმოსახლებამ მანამდე არნახული მასშტაბები მიიღო: თუ 1860 წელს ჩრდილოეთ კავკასიაში ცხოვრობდა 47 000 ოსი, ხოლო ცხინვალის რეგიონში — მხოლოდ 19 000, 1880 წლისთვის მათი რიცხვი გაიზარდა 59 000 და 52 000-მდე, შესაბამისად. ოსური მოსახლეობის ასეთმა მკვეთრმა გაზრდამ ცხინვალის რეგიონში დაარღვია ისტორიულად ჩამოყალიბებული ეთნო-დემოგრაფიული ბალანსი. ამას დაემატა საქართველოში განხორციელებული მრავალმხრივი იმპერიული რუსიფიკატორული პოლიტიკის შედეგები, რის შედეგადაც, ისტორიული ტრადიციის საწინააღმდეგოდ, ახლადგადმოსახლებული ოსების ინტეგრაცია ხდებოდა არა ქართულ, არამედ რუსულ სამხედრო-პოლიტიკურ, სოციალურ-ეკონომიკურ და კულტურულ-ენობრივ სივრცეში. ამას შედეგად მოჰყვა ცხინვალის რეგიონში მოსახლე ქართული და ოსური მოსახლეობის გაუცხოვება, რასაც ხშირად თან სდევდა შეიარაღებული შეტაკებები.^{[155][192][193][194][195][196][197][198][199][200][201][202][203][204][205][206][187][207][208][117][209][210][211][212][213][214][215][216][217]}

1921 წლის 26 მარტს, საქართველოს ოკუპაციის შემდეგ, შეიქმნა სამხრეთ ოსეთის რევკომი. საბოლოო იურიდიული დაკანონება ტერმინებისა „სამხრეთი ოსეთი“ და „ჩრდილოეთი ოსეთი“ მოხდა 1922-24 წლებში, როდესაც შეიქმნა ჯერ „სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი“ (აპრილი, 1922), ორი წლის შემდეგ კი — ჩრდილოეთ ოსეთის ასსრ (ივლისი, 1924).

საქართველოში, კერძოდ შიდა ქართლის ჩდილო ნაწილში კომპაქტურად მცხოვრები ოსების ეთნიკურ-პოლიტიკური ავტონომიური ტერიტორიული ერთეული (ოლქი), საქართველოს სსრ-ს შემადგენლობაში 1922 წლის 20 აპრილიდან, 1990 წლის 11 დეკემბრის ჩათვლით. შეიქმნა საქართველოს ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის და სახალხო კომისრების საბჭოს მიერ №2 დეკრეტით.

მდებარეობდა ცენტრალური კავკასიონის სამხრეთ კალთაზე. ჩრდ. საზღვარი იყო კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედის თხემი, აღმ. — ალევის ქედი, დას. საზღვარი კვეთდა ლიხის, რაჭისა და კედელას ქედებს, მდინარეების ძირულის, ყვირილის, ჯეჯორისა და ღარულის ზემო დინებ��ს ხეობებს და მთავრდებოდა მამისონის უღელტეხილთან. სამხრეთ საზღვარი შიდა ქართლის ვაკის ჩრდილო პერიფერიაზე გადიოდა. სამხრეთ ოსეთის აო-ს ჩრდილოეთით ესაზღვრებოდა ჩრდილოეთ ოსეთის ასსრ, აღმოსავლეთით ყაზბეგისა და დუშეთის, სამხრ-ით — კასპის, გორის, ქარელისა და ხაშურის, დას-ით — საჩხერისა და ონის რაიონები.

ფართობი 3,8 ათასი კმ² (საქართველოს ტერიტორიის 5,4 %).მოსახლეობა 97,4 ათასი კაცი (1981). ცენტრი — ქ. ცხინვალი. სამხრეთ ოსეთში იყო 4 ადმინისტრაციული რაიონი: ზნაურის, ლენინგორის (ამჟ. ახალგორი), ცხინვალის და ჯავის. ერთი საოლქო დაქვემდებარების ქალაქი (ცხინვალი), ოთხი დაბა (ზნაური, კვაისა, ლენინგორი, ჯავა).

1990 წლის 11 დეკემბერს, საქართველოს რესპუბლიკის უზენაესმა საბჭომ მიიღო კანონი „სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის გაუქმების შესახებ“^[218] 1991 წელს გაუქმდა ცხინვალისა და ზნაურის რაიონები, ცხინვალის რაიონი შეუერთდა გორის რაიონს, ხოლო ზნაურისა – ქარელს. ჯავის რაიონის რამდენიმე სოფელი (240 კმ²) გადაეცა საჩხერისა და ონის რაიონებს. დაბა ზნაურს ეწოდა ყორნისი.^[219]ამავდროულად 1990-91 წლებში მიმდინარეობდა სამხედრო შეიარაღებული დაპირისპირება საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლებისა და სამხრეთ ოსეთის აო-ის ძალებს შორის. 1992 წლის 24 ივნისს საქართველომ და რუსეთმა დაგომისში მოაწერეს ხელი შეთანხმებას, რომლის ძალითაც ცხინვალის რეგიონში მყოფ რუსეთის სამხედრო შენაერთებს მიეცა „სამშვიდობო მისიის“ სტატუსი. ხელშეკრულების შედეგად შეწყდა შეიარაღებული მოქმედებები, კონფლიქტის ზონაში განთავსდა სამი (ქართული, რუსული და ოსური) სამშვიდობო ბატალიონი, ცხინვალის რეგიონი დაიყო ქართულ და ოსურ ზონებად და შეიქმნა შერეული კომისია, რომელშიც შედიოდა საქართველო, რუსეთი, სამხრეთ ოსეთი და ჩრდილოეთ ოსეთი. 2008 წლის ომის შემდეგ საქართველომ დატოვა შერეული კომისია, გავიდა დსთ-დან და ცხინვალის რეგიონში რუსეთის შეიარაღებულ ძალების ყოფნას ოფიციალურად უწოდა ოკუპაცია.

ე.წ. „სამხრეთ ოსეთის რესპუბლიკა“ არის თვითგამოცხადებული რესპუბლიკა, მდებარეობს საერთაშორისოდ აღიარებულ საქართველოს ტერიტორიაზე. ამ ყოფილი საბჭოთა ავტონომიური ოლქის დამოუკიდებლობა, რომელიც 17 წელია დე ფაქტო აკონტროლებს რეგიონის მნიშვნელოვან ნაწილს, 2008 წლის 26 აგვისტოს დე იურე ცნო რუსეთის ფედერაციამ, იმავე წლის აგვისტოს ომის შემდეგ. თუმცა საერთაშორისო თანამეგობრობა არ ცნობს რეგიონის დამოუკიდებლობას და დე იურე მიიჩნევა საქართველოს რეგიონის შიდა ქართლის ნაწილად.

დროებითი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული, (ასევე სამხრეთ ოსეთის დროებითი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული^[220]) — ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის ტერიტორიაზე. ერთეულის შექმნის მიზანია ყოფილი ოლქის ტერიტორიაზე დროებითი სახელმწიფო მმართველობის განხორციელება, ამ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულ აღდგენამდე.

დროებითი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის ტერიტორიაზე სახელმწიფო მმართველობას ახორციელებს დროებითი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის ადმინისტრაცია. სახელმწიფო მმართველობის განხორციელების უფლებამოსილების მინიჭება შეუძლია საქართველოს პრეზიდენტს, პარლამეტთან შეთანხმებით. დროებითი ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულის ადმინისტრაციის ხელმძღვანელი იყო დიმიტრი სანაკოევი.

2008 წლის 31 ოქტომბერს პრეზიდენტმა სააკაშვილმა ხელი მოაწერა კანონს ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ, რომელიც პარლამენტმა ერთი კვირით ადრე მიიღო.

კანონი ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ აფხაზეთის და ცხინვალის რეგიონს (ყოფილი სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის ტერიტორიები) მოიცავს. კანონის მოქმედება ასევე ვრცელდება კონფლიქტამდე მიერ კოდორის ხეობაზე, ცხინვალის ჩრდილოეთით მდებარე ქართულ სოფლებსა და ახალგორის მუნიციპალიტეტზე, ასევე საჩხერის მუნიციპალიტეტის სოფელ პერევზე.

კანონი ითვალისწინებს ოკუპირებულ ტერიტორიებზე თავისუფალ გადაადგილებასა და ეკონომიკურ საქმიანობაზე შეზღუდვებს.

კერძოდ, კანონის თანახმად, უცხო ქვეყნის მოქალაქეებისათვის ოკუპირებულ ტერიტორიებზე შესვლა დაშვებულია მხოლოდ დანარჩენი საქართველოს ტერიტორიიდან.

დოკუმენტის თანახმად, აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში შესვლა უცხოელი მოქალაქეებისთვის „ყველა სხვა მიმართულებიდან“ — რუსეთის ჩათვლით, „ისჯება საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსით“. თუმცა, კანონში ასევე ჩამოთვლილია ის „განსაკუთრებული შემთხვევები“, რომლის დროსაც სეპარატისტულ რეგიონებში შესვლა არ ჩაითვლება უკანონოდ. კანონის თანახამდ, „სპეციალური ნებართვა“ შესაძლოა გაიცეს“ იმ შემთხვევაში, თუ „ეს ემსახურება საქართველოს სახელმწიფო ინტერესებს, კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარების, დეოკუპაციის ან ჰუმანიტარულ მიზნებს“.

კანონი ასევე კრძალავს ეკონომიკური საქმიანობის განხორციელებას (სამეწარმეო ან არასამეწარმეო), თუ ამგვარ საქმიანობას სჭირდება ნებართვა, ლიცენზია ან რეგისტრაცია საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად. ის ასევე კრძალავს საჰაერო, საზღვაო და სარკინიგზო მიმოსვლას, აგრეთვე საერთაშორისო საგზაო სატრანსპორტო გადაზიდვას; ასევე ბუნებრივი რესურსების მოპოვებას და ფულად გადარიცხვებს.

თუმცა, კანონში ასევე ნათქვამია, რომ ყველა ეკონომიკური საქმიანობა შესაძლოა განხორციელდეს მხოლოდ საქართველოს სახელმწიფოს ნებართვით, თუ „ეს ემსახურება საქართველოს სახელმწიფო ინტერესებს, კონფლიქტის მშვიდობიანი მოგვარების, დეოკუპაციის ან ჰუმანიტარულ მიზნებს“.

თუმცა, კანონის იმ დებულებას, რომელიც ეკონომიკური საქმიანობის აკრძალვას ეხება უკუქმედების ძალა აქვს და ეხება ყველა იმ გარიგებას, რომელიც 1990 წლიდან მოყოლებული შედგა.

კანონში ნათქვამია, რომ რუსეთის ფედერაცია — სახელმწიფო, „რომელმაც განახორციელა სამხედრო ოკუპაცია“ — მთლიანადაა პასუხისმგებელი ადამიანის უფლებების დარღვევაზე აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში. დოკუმენტის თანახმად, „ოკუპირებულ ტერიტორიებზე საქართველოს მოქალაქეებისათვის, მოქალაქეობის არმქონე პირებისათვის და სა��ანადო ნებართვით საქართველოში მყოფი და ოკუპირებულ ტერიტორიებზე გადასული უცხო ქვეყნის მოქალაქეებისათვის მიყენებული მატერიალური და მორალური ზიანის ანაზღაურება ეკისრება რუსეთის ფედერაციას“.

კანონი ძალაშია სეპარატისტულ რეგიონებში საქართველოს იურისდიქციის სრულ აღდგენამდე.

კანონში ასევე ნათქვამია, რომ ოკუპირებულ ტერიტორიებზე მოქმედი დე ფაქტო სახელმწიფო სტრუქტურები და ხელისუფლების წარმომადგენლები „უკანონოდ“ არიან მიჩნეული.^[221][222]

• Темо Джоджуа, Историография Цхинвальского региона (Южная Осетия), Историографический диалог вокруг непризнанных государств : Приднестровье, Нагорный Карабах, Армения, Южная Осетия и Грузия. Науч. ред. Кимитака Мацузато. Sapporo: Slavic Research Center, Hokkaido University, 2007
• პროფ. გ. თოგოშვილი და ი. ცხოვრებოვი (შემდგენლები). „ოსეთის ისტორია დოკუმენტებსა და მასალებში (უძველესი დროიდან მე-XVIII საუკუნის ბოლომდე)“, სამტომეული (რუსულ ენაზე), ცხინვალი, 1960-62 წწ.
• თოთაძე, ანზორ. „ოსები საქართველოში: მითი და რეალობა“ / [რედ.: მარიამ ლორთქიფანიძე]. — თბილისი : უნივერსალი, 2006. — 111გვ. ; 20სმ.. — ბიბლიოგრ. ტექსტ. შენიშვნ.. — ISBN 99940-61-90-9.შინაარსი: კონფლიქტის ანატომია; ოსების ჩამოსახლება საქართველოში; ცხინვალის ძირძველი მოსახლეობა; როდიდან იხმარება ტერმინი „სამხრეთ ოსეთი“; მართლა შეუერთდა თუ არა „სამხრეთ ოსეთი“ რუსეთს 1774 წელს; გაყალბებული ისტორია; ცალმხრივად დანახული მოვლენები და „დაჩაგრული“ ოსები.
• სონღულაშვილი, ავთანდილი. „„სამხრეთ ოსეთი“ საქართველოში?!“ / [რედ.: პოლიტიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ვაჟა შუბითიძე]. — თბილისი, 2009.
• Ментешашвили И. Осетинский сепаратизм в 1918-1920 гг. // Осетинский вопрос. Гори; Тбилиси, 1996

• Темо Джоджуа, Историография Цхинвальского региона (Южная Осетия)
• ლიკლიკაძე, კობა. (2005-06-19) ქართულ-ოსური კონფლიქტი — უახლესი ისტორიის გაკვეთილები. ვებ რუბრიკა: ჯარისკაცი და სახელმწიფო. რადიო თავისუფლება. ციტირების თარიღი: 2010-04-07.
• სონღულაშვილი, ავთანდილი. (2009) „სამხრეთ ოსეთი“ საქართველოში?!. კვლევა. კავშირი “იბერიანა”. ციტირების თარიღი: 2010-04-07.
• თოთაძე, ანზორი. (2008) ოსები საქართველოში: მითი და რეალობა. კვლევა. კავშირი “იბერიანა”. ციტირების თარიღი: 2010-04-07.
• civil.ge — ვაშაძე: რუსეთს აუცილებლად ექნება შემოტანილი C-300 ცხინვალის რეგიონში.
• civil.ge — რუსეთს ცხინვალის რეგიონში C-300 არ განუთავსებია — რუსეთის თავდაცვის სამინისტროს წყარო.