Tadsíkistan

Lýðveldið Tadsíkistan
Ҷумҳурии Тоҷикистон Jumhurii Tojikiston
Fáni	Skjaldarmerki
Þjóðsöngur: Surudi Milli
Höfuðborg	Dúsjanbe
Opinbert tungumál	tadsikíska
Stjórnarfar	Lýðveldi
Forseti	Emomali Rahmon
Forsætisráðherra	Kokhir Rasulzoda
Sjálfstæði
• frá Sovétríkjunum	9. september 1991
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	94. sæti 143.100 km² 1,8
Mannfjöldi  • Samtals (2020)  • Þéttleiki byggðar	96. sæti 9.537.645 48,6/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2018
• Samtals	30,547 millj. dala (132. sæti)
• Á mann	3.354 dalir (155. sæti)
VÞL (2019)	0.668 (125. sæti)
Gjaldmiðill	somoni
Tímabelti	UTC+5
Þjóðarlén	.tj
Landsnúmer	+992

Tadsíkistan (tadsíska: Тоҷикистон) er land í Mið-Asíu með landamæri að Afganistan í suðri, Kína í austri, Kirgistan í norðri og Úsbekistan í vestri. Í suðri skilur Wakhan-ræman Tadsikistan frá pakistönsku héruðunum Chitral og Gilgit-Baltistan. Nafnið er dregið af heiti þjóðarbrots Tadsíka.

Landið var hluti af Baktríu í fornöld og varð síðan hluti af ríki Túkara (Skýþa). Á 9. öld var Tadsíkistan hluti af Samanídaríkinu en höfuðborg þess var Samarkand. Mongólar lögðu þessi lönd undir sig á 13. öld og Tadsíkistan varð hluti af Tímúrveldinu þegar Mongólaveldið klofnaði í smærri ríki og síðan Búkarakanatinu. Það varð síðan hluti af Rússneska keisaradæminu sem suðurhluti Túrkistans árið 1867. Tadsíkistan rekur rætur sínar til þess þegar Sovétmenn stofnuðu sérstakt sovétlýðveldi Tadsíka innan Úsbekistans árið 1924. Tadsíkistan lýsti yfir sjálfstæði árið 1991 í kjölfar falls Sovétríkjanna. Fyrsta ríkið til að viðurkenna sjálfstæði landsins var Íran. Aðeins ári síðar braust borgarastyrjöldin í Tadsíkistan út og stóð til 1997. Átök hafa síðan blossað upp í austurhluta landsins.

Flestir íbúar landsins eru Tadsíkar, sem er almennt heiti yfir ýmis persneskumælandi þjóðarbrot í Mið-Asíu. Tadsíska er afbrigði nútímapersnesku. Múslimar eru 98% íbúa og súnní íslam af hanafi-grein er opinber trú, en stjórnarskrá landsins kveður á um trúfrelsi og ríkisvaldið er veraldlegt. Í landinu búa einnig Úsbekar, Kirgisar og Rússar. Í austurhluta landsins búa Pamírar sem eru sjítar. Í fjallahéruðum í norðri búa Jagnóbar sem tala jagnóbísku sem er eina tungumálið sem komið er af sogdísku sem eitt sinn var töluð um alla Mið-Asíu.

Tadsíkistan var fátækasta sovétlýðveldið innan Sovétríkjanna og það er nú fátækasta land Mið-Asíu. Borgarastyrjöldin hafði mjög neikvæð áhrif á efnahagslíf landsins en eftir vopnahléð hefur það aftur tekið við sér. Helstu útflutningsvörur Tadsíkistans eru ál og baðmull. Tadsíska ríkisfyrirtækið TALKO rekur stærsta álver Mið-Asíu og eitt það stærsta í heimi. Nurekstíflan í ánni Vaksj er önnur hæsta manngerða stífla heims.

Tadsíkistan er landlukt land og minnsta land Mið-Asíu að flatarmáli. Það er að mestu milli 36. og 41. breiddargráðu norður og 67. og 75. lengdargráðu austur. Tadsíkistan er í Pamírfjöllum og stærstur hluti landsins er í yfir 3.000 metra hæð. Helstu láglendissvæðin eru í Ferganadal í norðri og í árdölum Kofarnihon-ár og Vakhsh-ár sem renna saman í Amu Darya í suðri. Dúsjanbe er í suðurhlíðum Kofarnihon-dals.

Árnar Amu Darya og Panj mynda landamæri Tadsíkistans við Afganistan, og jöklar í fjöllum Tadsíkistans eru mikilvæg upptök vatns sem rennur í Aralvatn. Yfir 900 ár í Tadsíkistan eru yfir 10 km að lengd.

Tadsíkistan skiptist í 4 stjórnsýslueiningar. Þetta eru héruðin (viloyat) Sughd og Khatlon, sjálfstjórnarhéraðið Gorno-Badakhshan (skammstafað GBAO) og Lýðveldisstjórnarhéraðið (NTJ – Ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ á tadsikísku; áður þekkt sem Karotegin-hérað). Hvert hérað skiptist í nokkur umdæmi (Ноҳия nohija), sem aftur skiptast í jamoöt (þorpseiningar) og síðan þorp (qyshloq). Árið 2006 voru 58 umdæmi og 367 jamoöt í Tadsíkistan.^[1]

Íbúar Tadsíkistan eru tæplega 10 milljónir. 70% þeirra eru undir þrítugu og 35% eru milli 14 og 30 ára.^[3] Tadsíkar sem tala tadsikísku (skyld persnesku) eru stærsta þjóðarbrotið. Í landinu búa einnig stórir hópar Rússa og Úsbeka, en þeim fer fækkandi vegna brottflutnings.^[4] Pamírar í Badaksjan, lítill hópur Jagnóba, og nokkuð stór minnihlutahópur Ísmaíla, eru allir taldir með Tadsíkum.^[5]

Árið 1989 voru Rússar 7,6% íbúa landsins, en 1998 hafði hlutfall þeirra minnkað niður í 0,5%, eftir borgarastyrjöldina í Tadsíkistan sem olli miklum búsifjum meðal Rússa. Eftir stríðið hélt brottflutningur Rússa áfram.^[6] Fjöldi Þjóðverja hefur líka minnkað í Tadsíkistan vegna brottflutnings. Þjóðverjar voru flestir 38.853 árið 1979, en eru nú nær horfnir.^[7]

  Þessi landafræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.