Fálki
| Fálki | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Íslenskur fálki (Falco rusticolus islandicus)
| ||||||||||||||
| Ástand stofns | ||||||||||||||
| Vísindaleg flokkun | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Tvínefni | ||||||||||||||
| Falco rusticolus Linnaeus, 1758 |
Fálki (eða valur) (fræðiheiti: Falco rusticolus) er stór ránfugl í fálkaættkvíslinni sem heldur til í freðmýrum og fjalllendi sem og við strendur og eyjur á Norðurslóðum. Fálkar geta náð 60 cm lengd og vænghaf þeirra getur orðið 130 cm. Lögun og gerð vængja fálka gerir þeim kleift að fljúga óhemju hratt. Á miðöldum voru fálkar taldir fuglar konunga. Þeir eru notaðir í sérstaka íþrótt, fálkaveiðar, sem var áður fyrr nánast eingöngu stunduð af konungum og aðli og voru slíkir fálkar nefndir slagfálkar.
Oft er talið að orðið fálki hafi borist inn í norræn málum úr miðhollensku valce, valk eða miðþýsku valk(e) og hafi nafnið borist með fálkaveiðum norður á bóginn. Uppruni orðsins er umdeildur. Það er stundum talið leitt af latínu falx ‘sigð’, og þá átt við klær fuglsins.[1]Aðrir ætla að orðið sé af germönskum toga, myndað með fölur (eða stofni þess), og miðþýsku falch ‘ljós hestur’ og norsku falkast ‘fölna, visna’.[2]
Annað og eldra nafn fálkans á íslensku er valur. Mögulega kemur það nafn af upprunalegri merkingu þess orðs sem er vopndauði (sbr. að „liggja í valnum“, enda fálkinn mikið veiðidýr og liggur veiðibráð fálkans oftast í valnum. Fálkar hafa einnig verð kallaðir haukar á íslensku. Hann á sér mörg önnur samheiti, t.d. fjörsungur, forseti, geirfálki (sem er gamalt heiti á fálkanum) og gollungur.
Valur kemur líka fyrir í norrænni goðafræði, þar sem Freyja, vanadís og frjósemisgyðja, átti valsham, sem hún lánaði Loka þegar endurheimta þurfti Hamar Þórs, Mjölni, frá Þursum
Fálkar á Íslandi
[breyta | breyta frumkóða]
Íslenski fálkinn (fræðiheiti: Falco rusticolus islandicus) er ein deilitegund fálka. Önnur deilitegund er hvítfálkinn (Falco rusticolus candicans) sem verpir meðal annars á Grænlandi.
Hann er staðfugl á Íslandi. Talið er að 300 - 400 pör af fálkum verpi á Íslandi. Aðalfæða fálka er rjúpur en hann veiðir einnig endur, svartfugla og vaðfugla. Erlendis lifa fálkar einnig á litlum nagdýrum svo sem læmingjum. Í árum sem lítið er um rjúpur fækkar fálkum. Kjörsvæði fálka eru opin svæði. Þeir gera ekki hreiður heldur verpa beint á klettasyllur og nota oft gamla hrafnslaupa. Fálkar verpa oftast 3–4 eggjum. Eggin eru 5 vikur að klekjast út og ungarnir eru 7 vikur í hreiðrinu. Eftir það annast foreldrarnir þá í 3 vikur í viðbót en svo verða þeir að bjarga sér sjálfir. Ungarnir flakka um landið þangað til þeir verða tveggja til fjögurra ára en þá setjast þeir að á eigin varpstað. Fullorðnir fálkar dveljast allt árið á óðali sínu. Talið er að allt að fjórðungur af Evrópustofni fálka verpi á Íslandi. Fálkar eru alfriðaðir á Íslandi. Náttúrufræðistofnun fylgist með stofnbreytingum fálka. Mælingar frá 2021 til 2024 sýndu að mikil fækkun var í stofninum. [3].
Sjá einnig
[breyta | breyta frumkóða]Heimildir
[breyta | breyta frumkóða]
- „Náttúrufræðistofnun - Fálkarannsóknir“. Sótt 4.mars 2006.
- Fyrirmynd greinarinnar var „Gyrfalcon“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 4. mars 2006.
Tenglar
[breyta | breyta frumkóða]- Veiðihaukar; 1. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1932
- Veiðihaukar; 2. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1932
- Veiðihaukar; 3. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1932
- Veiðihaukar; 4. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1932
- Veiðihaukar; 5. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1932
- Fálkahúsið og fálkaverslun konungs; 1. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1967
- Fálkahúsið og fálkaverslun konungs; 2. grein í Lesbók Morgunblaðsins 1967
- Stórpólitísk fuglaveiði; grein í Tímanum 1987
- ↑ Björn Þórðarson (1957). Íslenzkir Fálkar, Safn til sögu Íslands og íslenzkra bókmennta. Hið íslenzka bókmenntafélag. bls. 6.
- ↑ Ásgeir Blöndal Magnússon. „fálki, fálkalegur, fálkaður, fálkast, Fálki“. Árnastofnun.
- ↑ Mikil fækkun fálka Ni.is