Աֆրիկայի աշխարհագրություն

Աֆրիկա

Տարածք	30 221 532
Բնակչություն	1 200 000 000 մարդ
Երկրներ	55
Ժամային գոտիներ	UTC-1 դեպի UTC + 4

Աֆրիկա, տարածքի մեծությամբ երկրորդ մայրցամաքը Եվրասիայից հետո և երրորդ աշխարհամասն Ասիայից և Ամերիկայից հետո։ Նրա ափերը հյուսիսից ողողում է Միջերկրական ծովը, հյուսիս-արևելքից՝ Կարմիր ծովը, արևմուտքից՝ Ատլանտյան օվկիանոսը, արևելքից և հարավից՝ Հնդկական օվկիանոսի ջրերը։ Աֆրիկան կոչվում է նաև աշխարհամաս, որը կազմված է Աֆրիկա մայրցամաքից և հարակից կղզիներից։ Աֆրիկայի տարածքը 29,2 միլիոն կմ² է, կղզիներով՝ մոտ 30,3 միլիոն կմ²^[1], դրանով իսկ զբաղեցնելով Երկրի ընդհանուր մակերեսի 6%-ը և ցամաքային մակերեսի 20.4%-ը։

Աֆրիկա մայրցամաքը հատում է հասարակածը և մի քանի կլիմայական գոտիներ. այն միակ մայրցամաքն է, որը ձգվում է հյուսիսային մերձարևադարձային կլիմայական գոտուց մինչև հարավային մերձարևադարձային կլիմայական գոտին։

Աֆրիկայի ամենահյուսիսային ծայրակետը Բեն Սեկան է, իսկ հարավայինը՝ Ասեղի հրվանդանը։ Այս կետերի միջև հեռավորությունը կազմում է մոտ 8000 կմ։ Աֆրիկայի արևմտյան ծայրակետը Ալմադին է, արևելքում՝ Ռաս Հաֆունը։ Նրանք հեռու են իրարից մոտ 7500 կմ-ով։ Աֆրիկայի հարավային մասը լայնակի ուղղությամբ ավելի նեղ է. լայնությունը կազմում է մոտ 3100 կմ^[2]։ Որպես աշխարհամաս՝ Աֆրիկան ներառում է նաև Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսների մեծ թվով կղզիներ։ Աֆրիկայի ամենահեռավոր կղզիներն են՝ Համբարձման կղզին և Սուրբ Հեղինե կղզին (Ատլանտյան օվկիանոսում) և Ռոդրիգես կղզին՝ Մասկարենյան կղզեխմբում (Հնդկական օվկիանոսում)^[2]։

Աֆրիկան Ասիայի հետ կապված է Սուեզի պարանոցով, որի վրա գտնվում է Սուեզի ջրանցքը։ Ջիբրալթարի նեղուցով Աֆրիկան միանում կամ բաժանվում է Եվրոպայից։ Այս մայրցամաքների միջև ամենափոքր հեռավորությունը 14 կմ է^[2]։

Աֆրիկա մայրցամաքն իր ձևով հավաք է, նրա մակերեսը քիչ է կտրտված։ Ծովի մակարդակից միջին բարձրությունը 750 մ է։ Այս չափանիշով Աֆրիկան երկրորդ տեղում է մայրցամաքների շարքում (Ասիայից հետո)։ Աֆրիկայի ամենաբարձր կետը Կիլիմանջարոն է՝ 5895մ բարձրությամբ^[2]։

Աֆրիկայի մայրցամաքի ափամերձ հատվածը 30.500 կմ է^[2]։ Ափերը հիմնականում կտրտված չեն, փոքր քանակությամբ ծոցերով և ծովածոցերով, հարմար են նավերի կայանման համար։ Ամենամեծ ծոցը Գվինեականն է։ Կորալային խութերը ձգվում են ափերի երկայնքով արևադարձային լայնություններում, իսկ մանգրային ճահիճները տեղակայված են գետաբերաններում^[3]։

Որպես աշխարհամաս՝ կղզիները ներառվել են Աֆրիկայի տարածքում^[3].

• արևելքում՝ Մադագասկար, Կոմորոս, Մասկարենյան կղզիներ, Ամիրանտյան կղզիներ, Սեյշելյան կղզիներ, Ալդաբրա, Մաֆիա, Զանզիբար, Սոքոթրա,
• արևմուտքում՝ Մադեյրա, Կանարյան, Կաբո-Վերդե, Աննոբոն, Սան Տոմե, Բիոկո, Համբարձման կղզի, Սուրբ Հեղինե կղզի, Տրիստան դա Կունյա։

Կղզիների ընդհանուր տարածքը 1.1 միլիոն կմ² է^[3]։

Ռելիեֆի առանձնահատկությունների հիման վրա առանձնանում են Ցածր Աֆրիկան (մայրցամաքի հյուսիսարևմտյան մասը) և Բարձր Աֆրիկան (մայրցամաքի հարավարևելյան մասը)։ Ցածր Աֆրիկան ընդգրկում է մայրցամաքի 2/3-ը։ Այն բնութագրվում է 1000 մետրից ցածր բարձրություններով։ Ընդհակառակը, Բարձր Աֆրիկան հիմնականում բնութագրվում է ավելի քան 1000 մետր բարձրություններով։ Նրանց միջև պայմանական սահմանը անցնում է Բենգելայի (Անգոլա) և Մասաուայի (Եթովպիա) միջև^[3]։

Ռելիեֆի գերակշռող ձևերն են` աստիճանակերպ հարթավայրեր, սարավանդներ, սարահարթեր և բարձրավանդակներ, որոնց վրա գտնվում են մնացորդային գագաթներ և հրաբխային կոներ։ Ռելիեֆի ձևերը մայրցամաքի մակերևույթի երկայնքով տարածված են հետևյալ կերպ. սարավանդներն ու հարթավայրերը հիմնականում հանդիպում են մայրցամաքի ներքին մասում, տեկտոնական իջվածքներում (օրինակ՝ Չադ և Սպիտակ Նեղոս, Կոնգո, Կալահարի), իսկ բարձրություններն ու լեռնաշղթաները տեղակայված են մայրցամաքի ափերի մոտակայքում։

Աֆրիկայում երիտասարդ է միայն մեկ լեռնային համակարգ՝ Ատլասի լեռները։ Աֆրիկայի մնացած մասը պատկանում է լեռների մինչքեմբրի ժամանակաշրջան հնագույն պլատֆորմին, որը կոչվում է Աֆրիկյան։ Մայրցամաքի արևելյան մասում գտնվում է Արևելյան Աֆրիկայի ռիֆտային հովիտը, որը միջօրեականի ուղղությամբ ձգվում է ավելի քան 6000 կմ։ Այս հովտի խորը իջվածքները լցված են ջրով և ձևավորում են մեծ լճեր։ Բեկվածքներում տեղակայված են հանգած և ակտիվ հրաբուխներ՝ ներառյալ Աֆրիկայի ամենաբարձր գագաթները՝ Կիլիմանջարոն (5895 մ) և Քենիան (5199 մ)^[3]։

Աֆրիկան մոլորակի ամենատաք մայրցամաքն է, դրա պատճառը մայրցամաքի աշխարհագրական դիրքն է. ամբողջ Աֆրիկան գտնվում է արևադարձային գոտում։ Միևնույն ժամանակ, Աֆրիկայի կլիմայական գոտիները ծայրաստիճան բազմազան են՝ չոր անապատներից մինչև արևադարձային խոնավ անտառներ։ Այս բազմազանությունը հիմնական գործոնը տեղումների քանակն է և դրանց ժամանակաշրջանը^[3]։

Աֆրիկայի ներքին ջրերը բավականին տարածական և ընդլայնված են։ Աֆրիկայի և ամբողջ արևելյան կիսագնդի ամենաջրառատ գետը Կոնգոն է, ամենաերկարը՝ Նեղոսը։ Ամենամեծ լիճը Վիկտորիան է (Կասպից ծովից և Վերին լճից հետո տարածքով երրորդ տեղում է)։ Ամենախորը լիճը Տանգանիկան է (Բայկալից հետո երկրորդ խորը լիճը)։ Աֆրիկայի ռելիեֆի աստիճանաձև բնույթը հանգեցրել է մեծ քանակությամբ ջրվեժների (ամենամեծը՝ Վիկտորիա) ձևավորմանը։ Ջրաէներգետիկան զարգացման մեծ ներուժ ունի^[3]։ Ամեն դեպքում, մայրցամաքի մեկ երրորդն զբաղեցնում են անապատները, ջրահոսքները, որոնք ունեն ժամանակավոր կամ սեզոնային բնույթ։ Այս տարածքներում (օրինակ՝ Ալժիրում և լիբիական Սահարայում) սովորաբար արտեզյան ջրավազաններում կան ստորգետնյա ջրի պաշարներ^[3]։

Աֆրիկան բնութագրվում է բուսական աշխարհի հարուստ բազմազանությամբ։ Հասարակածային գոտում (Կոնգոյի ավազան, Գվինեական ծոցի ափեր) տարածվում են խոնավ արևադարձային անտառներ։ Սուդանի հարթավայրերում, ինչպես նաև հարավային և արևելյան Աֆրիկայում դրանց փոխարինում են սավաննաները և անտառները։ Արևադարձային անապատները կենտրոնացած են հիմնականում Աֆրիկայի հյուսիսային մասում. Ատլանտյան օվկիանոսից մինչեւ Կարմիր ծով ձգվում է աշխարհի ամենամեծ անապատը` Սահարան՝ իր քարքարոտ ու կավային հարթավայրերով ու սարավանդերով։ Աֆրիկայի հարավ-արևմուտքում գտնվում է Նամիբ անապատը, որը ձգվում է օվկիանոսի ափին՝ Կունենե գետից մինչև Օրանժ գետը։ Սաղարթավոր անտառներն ու թփերը, ինչպես նաև խառը անտառներն աճում են միայն մերձարևադարձային գոտում. հյուսիսում` Ատլասի լեռներում, հարավում և հարավ-արևելքում՝ Կապի լեռնաշղթայում և (մասամբ) Դրակոնյան լեռներում^[3]։

Կենդանական աշխարհը ծայրաստիճան բազմազան է. չնայած Հյուսիսային Աֆրիկայում հանդիպող տեսակների շատ տեսակներ տարածված են նաև հարավային Եվրոպայում, պատկերը փոխվում է Սահարայի հարավում. կենդանիների մեծ մասը պատկանում է Եթովպիայի շրջանի հնագույն կենդանական աշխարհին^[3]։

Աֆրիկայում աբիոտիկ գործոնները բնության վրա բավականին նկատելի են։ Էկոլոգիական հավասարակշռության պահպանմանը խոչընդոտող ամենակարևոր գործոններն են հողագործության անտառահատական-այրման համակարգը, անասունների չվերահսկողվող արածեցումը և վայրի կենդանիների զանգվածային բնաջնջումը^[3]։

Աֆրիկայի ափագիծը հիմնականում ուղիղ է, բնութագրվում է փոքր կտրտվածությամբ։ Ըստ էության, դրանք ձևավորվել են երկրի կեղևի սալերի՝ մյուսների համեմատությամբ իջեցնելու հետևանքով, կամ դրանք խոռոչներ են։ Առափնյա գծի ուղղությունը համընկնում է աֆրիկյան պլատֆորմի խզումային խախտումների ուղղության հետ։ Հատկապես սուր է համապատասխանությունը հյուսիսարևելյան Աֆրիկայում (Կարմիր ծովի ափ և Սոմալի թերակղզի)։ Աֆրիկայի ափերի ժամանակակից ուրվագծերը ձևավորվել են պալեոզոյան դարաշրջանի վերջում և մեզոզոյան դարաշրջանում^[3]։

Մինչև 1000 մ խորություններ գրեթե հայտնաբերված են բոլոր ափերում։ Մայրցամաքային խութերը (խորությունը մինչև 200 մ) փոքր տարածականություն ունեն։ Միայն Հարավային Աֆրիկայում (Ասեղի հրվանդանի առափնյա ծանծաղուտ) ունեն մինչև 250 կմ լայնություն^[3]։

Աֆրիկայի ափերի մեծ մասը ձևավորվել է աբրազիայի գործընթացի արդյունքում և զառիթափավոր են։ Այս տեսակի ափերի առավել ցայտուն դրսևորումներն այն վայրերում են, որտեղ լեռնաշղթաները գտնվում են ափի մերձակայքում. հյուսիսարևմտյան Աֆրիկայում՝ Ատլասի լեռների հարևանությամբ, հյուսիս-արևելքում՝ Էթբեյի լեռնաշղթաներում և հարավում՝ Կապի լեռնաշղթայում։ Ցածրադիր ափերը տեղակայված են ամենամեծ ափամերձ ցածրավայրերում։ Ափամերձ ռելիեֆի այս ձևը բնորոշ է արևելյան Եգիպտոսին (Նեղոսի դելտա), Ատլանտյան օվկիանոսի ափին՝ Աֆրիկայի արևմուտքում (Սենեգալ և Գամբիա), ինչպես նաև Գվինեական ծոցի ափերի համար, Հնդկական օվկիանոսի ափերին` Մոզամբիկի ցածրավայրի հարևանությամբ, ինչպես նաև Սոմալի թերակղզու առանձին մասերին։ Հնդկական օվկիանոսի և Կարմիր ծովի աֆրիկյան ափին ձևավորվում են կորալյան պոլիպների գաղութներ, որոնք միասին կազմում են ափամերձ կորալային խութեր։ Մանգրային թփուտներ հանդիպում են Արևելյան Աֆրիկայում (որտեղով անցնում է Մոզամբիկի տաք հոսանքը) 25° և 3° հարավային լայնությունների միջև, Արևմտյան Աֆրիկայում, որը ողողվում է Կանարյան և Բենգելական սառը հոսանքներով՝ 5° հարավային լայնության և 12° հյուսիսային լայնության միջև։ Մանգրային թփուտների շնորհիվ Աֆրիկայի կտրուկ և ոչ կտրտված ափերը դառնում են էլ ավելի անհասանելի։ Միջերկրական ծովի ափը բնութագրվում է արևմուտքից արևելք իջեցմամբ։ Այս ափի արևմուտքում Աֆրիկայի ափերը կտրուկ և լեռնային են, կան բազմաթիվ աբրազիային սանդղավանդներ։ Մասնատվածությունը քիչ է, հիմնականում խորշերով։ Այս ռելիեֆը տարածվում Էսպարտելի հրվանդանից մինչև Էտ Տիբ։ Դեպի արևելք (Գաբեսի և Սիդրայի ծոցեր) ափերը հիմնականում ցածր և հարթ են։ Ավելի արևելյան ափերը նման են փոքր խորշերի։ Նման ափամերձ գիծը շարունակվում է մինչև Նեղոսի դելտա^[3]։

Կարմիր ծովի ափը լեռնային է, կտրուկ սահմանված ափերով կան փոքր խորությամբ շատ ծայրեր։ Շատ մակերեսային ծովախորշներ բախվում են Սոմալի թերակղզում Ադենի ծոցի ողողող ափին։ Այս թերակղզու հարավ-արևելքում ափամերձ հատվածն ուղղվում է։ Գվարդաֆույից մինչև հյուսիսային լայնության 5°, ափերը հիմնականում ցածր և ժայռոտ են։ Հարավային ափը հարթ ավազոտ է։ Բազմաթիվ դյուներ և ցամաքալեզվակներ առանձնացնում են գետաբերանները օվկիանոսի ջրերից։ Արևելյան Աֆրիկայի ափերը 3°-ից 15° հարավ լայնության վրա, որը ձևավորվել է շերտանկման արդյունքում։ Ափամերձ այս հատվածում կան շատ խորշեր։ Կանկորալային խութեր, որոնք պաշտպանում են նավահանգիստը ալիքներից, բայց բարդացնում են նավարկումը։ 15°-ից 30° հարավային լայնության վրա, ափերը կազմված են ողողատներից (կուտակիչ), հարթ ծովալճակներից։ 30° հարավային լայնությունից՝ ափը կազմված է ժայռերից՝ կտրուկ լանջերով։ Մայրցամաքի ծայրահեղ հարավում կան բազմաթիվ ծայրամասեր և խորքային ծոցեր^[4]։

Մայրցամաքի հյուսիսարևմտյան եզրին՝ Մարոկկոյում, ափերը ցածրադիր են։ Նրա հյուսիսում և հարավում գտնվում են Ատլասի լեռների լեռնաճյուղավորումները։ Մարոկկոյի հարավում՝ Սահարայում, ափերը ցածրադիր են, ամայի և ժայռոտ։ Կան սակավաթիվ բաց ծովախորշեր։ Այս բնույթի ափերը տարածվում են մինչև Նուադիբու թերակղզին (հյուսիսային լայնություն 19°): Ավելի հարավում՝ մինչև Կանաչ հրվանդան, ափերը բուստալճակային են, կան ավազի ցամաքալեզվակներ, ինչպես Բերբերյան ցամաքալեզվակը, որը գտնվում է Սենեգալի գետաբերանում։ Առավել հարավում ափի բարձրությունն ավելանում է։ Կաբո Վերդե հրվանդանի և հարավային լայնության 8°-ի միջև ափերը աբրազիոն են, բաժանվում են բազմաթիվ գետերի ջրածածկ գետաբերանների, որոնք սկիզբ են առնում Ֆուտա Ջալոնի սարահարթից։ Ջրածածկ վտակների միջև կան ալիքային ուժեղ աբրազիայի ենթարկվող հրվանդաններ։ Ափամերձ գծի երկայնքով գտնվում են բազմաթիվ փոքր կղզիներ (Բիժագոշի կղզեխումբ և այլն)։ Գվինեական և Բիաֆրա ծոցերում գերակշռում են ցածրադիր ծովափնյա ափերը։ Առանձնանում են նաև հիմնական հանքաշերտերից կազմված հրվանդանները, ինչպես` Պալմ, Մեսուրադո, Մաունտ և այլն։ Ավազի բազմաթիվ ցամաքալեզվակներ ստեղծում են ծովալճակների շղթաներ, որոնք հարմար են ափամերձ նավարկության համար^[4]։

Ակրայից մինչև Թրի Փոինթս հրվանդան ափը ցածրադիր քարքարոտ է, կազմված է հիմնական հանքաշերտերից։ Սկսած Բիաֆրա ծոցից և Կվանզա գետի ակունքից՝ ափերը հարթ են, մինչև 50 մ բարձրության, աստիճանաբար իջնում են ջրի մեջ։ Այս ափերի բնութագրող կարևոր գործոն են բազմաթիվ գետերը, որոնցից գլխավորը Կոնգոն և Կվանզասն են, որոնք օվկիանոս են բերում ավազային առատ զանգվածներ, որոնք Բենգալյան հոսանքը տարածում է ափի երկայնքով։ Այդ իսկ պատճառով Լոպես հրվանդանից մինչև Կվանզայի գետաբերան ձգվող հատվածում ափերը հարթ ավազոտ են։ Բնական նավահանգիստները քիչ են։ Շատ ծովածոցային լճեր հաճախ կապված չեն օվկիանոսի հետ։ Հյուսիսային մասում՝ Լոպես հրվանդանից մինչև Բիաֆրա ծոց, կան բազմաթիվ ելուստներ, որոնք ստեղծում են ծովախորշեր (օրինակ՝ Կամերունի, Գաբոնի, Կորիսկոյի ծովախորշերը և այլն)։ Քվանզա գետից հարավ՝ Անգոլայի ափերը, քարքարոտ են, բազմաթիվ փոքր ծովախորշերով։ Նամիբ անապատի շրջանում ափերը հարթ, ավազոտ են և միայն նրա հարավային մասում են քարքարոտ^[4]։

Հիմնականում ռելիեֆը հարթ է, հյուսիս-արևմուտքում տեղակայված են Ատլասի լեռները, Սահարայում՝ Ահագգարի և Տիբեստի բարձրավանդակները։ Արևելքում գտնվում է Եթովպական բարձրավանդակը, դրանից հարավ գտնվում է Արևելաֆրիկյան սարահարթը, որտեղ գտնվում է Կիլիմանջարո հրաբուխը (5895 մ)` մայրցամաքի ամենաբարձր կետը։ Հարավում գտնվում են Կապի լեռնաշղթան և Դրակոնյան լեռները։ Ամենացածր կետը (ծովի մակարդակից՝ 157 մետր) գտնվում է Ջիբութիում, դա Ասսալ աղի լիճն է։ Ամենախորը քարանձավը Անու Իֆլիսն է, որը գտնվում է Ալժիրի հյուսիսում՝ Թել Ատլաս լեռներում։

Աֆրիկան ամենից առաջ հայտնի է ադամանդի հարուստ հանքերով (Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն, Զիմբաբվե) և ոսկով (Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն, Գանա, Մալի, Կոնգոյի Հանրապետություն)։ Նավթի խոշոր հանքավայրեր են գտնվում Նիգերիայում և Ալժիրում։ Բոքսիտները արդյունահանում են Գվինեայում և Գանայում։ Ֆոսֆորիտների, ինչպես նաև մանգանի, երկաթի և կապար-ցինկի հանքաքարերի պաշարները կենտրոնացած են Աֆրիկայի հյուսիսային ծովափնյա գոտում։

Աֆրիկայում է գտնվում աշխարհի ամենաերկար գետերից մեկը՝ Նեղոսը (6852 կմ)^[5], որը հոսում է հարավից հյուսիս։ Մյուս խոշոր գետերն են արևմուտքում Նիգեր, Կենտրոնական Աֆրիկայում Կոնգոն և Զամբեզին, որտեղ գտնվում է Վիկտորիա ջրվեժը։ Լիմպոպոն և Օրանժը գտնվում են հարավում։

Ամենամեծ լիճը Վիկտորիան է (միջին խորությունը 40 մ, ամենամեծը՝ 80 մ)։ Մյուս խոշոր լճերը Նյասան և Տանգանիկան են, որոնք տեղակայված են լիտոսֆերային բեկվածքներում։ Խոշորագույն աղի լճերից մեկը Չադն է, որը գտնվում է նույնանուն պետության տարածքում։

Աֆրիկան մոլորակի ամենատաք մայրցամաքն է։ Դրա պատճառը մայրցամաքի աշխարհագրական դիրքն է. Աֆրիկայի ամբողջ տարածքը գտնվում է տաք կլիմայական գոտիներում, իսկ մայրցամաքը հատվում է հասարակածի գծով։ Երկիր մոլորակի վրա ամենատաք տեղը Դալոլն է, իսկ Երկրի վրա ամենաբարձր ջերմաստիճանը գրանցվել է Տրիպոլիում՝ +58,4 °C:

Կենտրոնական Աֆրիկան և Գվինեական ծոցի ծովափնյա շրջանները պատկանում են հասարակածային գոտուն, որտեղ ամբողջ տարվա ընթացքում հորդառատ անձրևներ են, եղանակաների փոփոխություն չկա։ Հասարակածային գոտու հյուսիսից հարավ տեղակայված են մերձհասարակածային գոտիները։ Այստեղ ամռանը գերակշռում են օդի խոնավ հասարակածային զանգվածները (անձրևային եղանակը), իսկ ձմռանը՝ արևադարձային պասսատների քամիների չոր օդը (չոր եղանակ)։ Մերձհասարակածային գոտիներից դեպի հյուսիս և հարավ գտնվում են հյուսիսային և հարավային արևադարձային գոտիները։ Դրանք բնութագրվում են բարձր ջերմաստիճանով, փոքր քանակությամբ տեղումներով, ինչը հանգեցնում է անապատների ձևավորմանը։

Հյուսիսում գտնվում է երկրի վրա ամենամեծ Սահարա անապատը, հարավում՝ Կալահարի անապատը, հարավ-արևմուտքում՝ Նամիբ անապատը։ Մայրցամաքի հյուսիսային և հարավային ծայրամասները մտնում են համապատասխան մերձարևադարձային գոտիներում։