Xesús de Nazaret

Este artigo é sobre a figura histórica de Xesús e os seus aspectos biográficos. Para informacións acerca das múltiples versións de Cristo, vexa ese artigo.

Xesús de Nazaret

Mosaico de Cristo Pantocrátor en estilo bizantino, na Catedral de Cefalù, Sicilia, c. 1130
Nome orixinal	(arc) ישו
Biografía
Nacemento	7 a. C. ou 4 a. C.[1]}[2][3][4] Xudea, Imperio Romano[6]
Morte	30 ou 33 (33-36 anos)[5] Xerusalén, Xudea, Imperio Romano
Causa da morte	pena de morte, Crucifixión
Lugar de sepultura	valor descoñecido Tumba do xardín túmulo vazio (pt) Tumba dos dez osarios Santo Sepulcro Xerusalén
Profeta
Datos persoais
Residencia	ceo
Grupo étnico	Pobo xudeu
Relixión	Xudaísmo
Educación	valor descoñecido sen valor
Cor dos ollos	valor descoñecido e Castaño
Cor do pelo	valor descoñecido e Pelo negro
Actividade
Campo de traballo	Carpintaría e Christian ministry (en)
Lugar de traballo	Galilea Xerusalén
Ocupación	Profeta, predicador e carpinteiro
Empregador	valor descoñecido
Membro de	Santa Trindade
Interesado en	Kingship of God (en) , beneficência (pt) , amor e fe
Xénero artístico	Parábola
Movemento	Apocaliticismo (pt)
Alumnos	Pedro, André Apóstolo, Santiago o Maior, Xoán o Apóstolo, Filipe Apóstolo, Bertomeu, Tomé, Mateo o Evanxelista, Santiago o Menor, Xudas Tadeo, Simón, Xudas Iscariote, María Magdalena e Matias (pt)
Influencias	Xoán o Bautista
Patrimonio estimado	valor descoñecido
Celebración	cristianismo
Día de festividade relixiosa	Nadal Pascua cristiá Feasts of the Lord Jesus Christ (en)
Participou en
1 a. C.	Retorno do jovem Jesus a Nazaré (pt)
	Jesus lava os pés dos discípulos (pt)
	Expulsión dos mercadores do Templo
	Vodas de Caná
	Entrada triunfal em Jerusalém (pt)
	A Última Cea
	Sermão da Montanha (pt)
	life of Jesus in the New Testament (en)
Obra
Obras destacables Milagres de Xesús prayers of Jesus (en) parábola de Xesús
Outro
Título	Rei de Polonia (2016–sen valor)
Familia	Sagrada Familia e Dinastia de Davi (pt)
Cónxuxe	valor descoñecido
Parella	valor descoñecido sen valor
Fillos	sen valor, valor descoñecido
Pais	Xosé de Nazaret Deus Pai sen valor   e Santa María
Irmáns	valor descoñecido Santiago o Xusto
Parentes	Adán, devanceiro Abraham, devanceiro David, devanceiro Irmãos de Jesus, parente
Condenado por	Sedición (30) → (pena de morte) blasfémia (pt) (30)
Cronoloxía
33	Resurrección de Xesús
	Crucifixión de Xesús
	Nacemento de Xesús
	Ministério de Jesus (pt)
	Bautismo de Xesús
	Opening the Gates of Paradise (en)
Descrito pola fonte	Enciclopedia Bíblica de Archimandrita Nicéforo Explanatory Dictionary of the Living Great Russian Language (en) Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron

Xesús de Nazaret, tamén coñecido como Xesús, Cristo^[7], Xesucristo^[8][9], é a figura central do cristianismo e unha das figuras máis influentes da cultura occidental. Para a maioría das denominacións cristiás, é o fillo de Deus, a segunda Persoa da Santa Trindade, sendo ao mesmo tempo plenamente humano (Deus encarnado). A súa importancia estriba así mesmo na crenza de que —coa súa morte e posterior resurrección— redimiu o xénero humano. O xudaísmo nega a súa divindade, que é incompatible coa súa concepción de Deus. No islam, onde é coñecido como Isa, é considerado un dos profetas máis importantes.

Segundo a opinión maioritariamente aceptada en medios académicos, baseada nunha lectura crítica dos textos sobre a súa figura^[10], Xesús de Nazaret foi un predicador xudeu^[11] que viviu a comezos do século I nas rexións de Galilea e Xudea, e foi crucificado en Xerusalén en torno ao ano 30, baixo o goberno de Poncio Pilato.

O que se coñece de Xesús depende case exclusivamente da tradición cristiá (aínda que aparece mencionado en fontes non cristiás),^[12], especialmente da utilizada para a composición dos evanxeos sinópticos, redactados, segundo opinión maioritaria, uns 30 ou 40 anos, como mínimo, logo da súa morte. A maioría dos estudosos considera que mediante o estudo dos evanxeos é posible reconstruír tradicións que se remontan a contemporáneos de Xesús, aínda que existen grandes discrepancias entre os investigadores en canto aos métodos de análises dos textos e as conclusións que deles poden extraerse. Existe unha minoría que nega a existencia histórica de Xesús de Nazaret.^[10]

O que figura a continuación é un relato da vida de Xesús tal e como aparece nos catro evanxeos incluídos no Novo Testamento, considerados libros sagrados por todas as confesións cristiás. O relato evanxélico é a fonte principal para o coñecemento de Xesús, e constitúe a base das interpretacións que da súa figura fan as diferentes ramas do cristianismo. Aínda que pode conter elementos históricos, expresa fundamentalmente a fe das comunidades cristiás na época en que estes textos foron escritos, e a visión que por entón tiñan de Xesús de Nazaret.

Os relatos referentes ao nacemento e infancia de Xesús proceden exclusivamente dos evanxeos de Mateu (Mt 1,18-2,23) e de Lucas (Lc 1,5-2,52).^[13] Non hai relatos deste tipo nos evanxeos de Marcos e Xoán. As narracións de Mateu e Lucas difiren entre si:

• Segundo Mateu, María e o seu esposo, Xosé, viven (segundo parece, pois non se relata ningunha viaxe)^[14] en Belén. María queda inesperadamente embarazada e Xosé resolve repudiala, pero un anxo anúncialle en soños que o embarazo de María é obra do Espírito Santo e profetiza, con palabras do profeta Isaías^[15] que o seu fillo será o Mesías que esperan os xudeus.^[16] Uns magos de Oriente chegan a Xerusalén preguntando polo «rei dos xudeus que acaba de nacer» coa intención de adoralo, suceso que alerta ao rei de Xudea, Herodes o Grande, que decide acabar co posible rival. Os magos, guiados por unha estrela, chegan a Belén e adoran o neno. De novo, o anxo visita a Xosé (Mt 2,13)^[17] e avísao da inminente persecución de Herodes, polo que a familia foxe a Exipto e permanece alí ata a morte do monarca (de novo notificada a Xosé polo anxo, que se lle presenta por terceira vez: Mt 2,19-29).^[18] Entón, Xosé instálase coa súa familia en Nazaret, en Galilea.^[19]
• Segundo o Evanxeo de Lucas, María e Xosé viven na cidade galilea de Nazaret. A historia da concepción de Xesús entrelázase aquí coa de Xoán o Bautista -xa que neste evanxeo María e Isabel, nai do Bautista, son parentes- e o nacemento de Xesús é notificado a María polo anxo Gabriel (o que se coñece como Anunciación: Lc 1,26-38).^[20] O emperador Augusto ordena un censo no cal cada un debe empadroarse no seu lugar de nacemento e Xosé debe viaxar a Belén, por ser orixinario deste lugar. Xesús nace en Belén mentres se atopan de viaxe e é adorado por pastores. Lucas engade ademais breves relatos sobre a circuncisión de Xesús, sobre a súa presentación no Templo e o seu encontro cos doutores no Templo de Xerusalén, nunha viaxe realizada con motivo da Pascua, cando contaba doce anos.^[21]

Nos evanxeos de Mateu e de Lucas aparecen senllas xenealoxías de Xesús (Mt 1, 2-16; Lc 3, 23-38).^[22] A de Mateu remóntase ao patriarca Abraham, e a de Lucas a Adán, o primeiro home segundo a Xénese. Estas dúas xenealoxías son idénticas entre Abrahán e David, pero difiren a partir deste último, xa que a de Mateu fai a Xesús descendente de Salomón, mentres que, segundo Lucas, a súa liñaxe procedería de Natam, outro dos fillos de David. En ambos os dous casos, o que se mostra é a ascendencia de Xosé, malia que, segundo os relatos da infancia, este só sería o pai putativo de Xesús.

A chegada de Xesús foi profetizada por Xoán o Bautista (o seu curmán, segundo o Evanxeo de Lucas),^[23] por quen Xesús foi bautizado no río Xordán.^[24] Durante o bautismo, o Espírito de Deus, en forma de pomba, descendeu sobre Xesús, e escoitouse a voz de Deus.^[25]

Segundo os sinópticos, o Espírito conduciu a Xesús ao deserto, onde xaxuou durante corenta días e superou as tentacións ás que foi sometido por Satanás.^[26] Non se menciona este episodio no Evanxeo de Xoán. Despois Xesús marchou a Galilea, estableceuse en Cafarnaún,^[27] e comezou a predicar a chegada do Reino de Deus.^[28]

Acompañado polos seus seguidores, Xesús percorreu as rexións de Galilea e Xudea predicando o evanxeo e realizando numerosos milagres. A orde dos feitos e palabras de Xesús varía segundo os diferentes relatos evanxélicos. Tampouco se indica canto tempo durou a vida pública de Xesús, aínda que o Evanxeos de Xoán menciona que Xesús celebrou a festa anual da Pascua xudía en Xerusalén en tres ocasións. Os sinópticos mencionan só a festa de Pascua na que Xesús foi crucificado.

Gran parte dos feitos da vida pública de Xesús narrados nos evanxeos teñen como escenario a zona setentrional de Galilea, nas proximidades do mar de Tiberíades, ou lago de Genesaret, especialmente a cidade de Cafarnaún, pero tamén outras, como Corozaín ou Betsaida.^[29] Tamén visitou, no sur da rexión, localidades como Canaán ou Naín, e a aldea onde se criou, Nazaret, lugar en que foi recibido con hostilidade polos seus antigos circunveciños.^[30] A súa predicación estendeuse tamén a Xudea (segundo o Evanxeo de Xoán, visitou Xerusalén en tres ocasións desde o comezo da súa vida pública), e estivo en Xericó^[31] e Betania (onde resucitou a Lázaro).^[32]

Escolleu os seus principais seguidores (chamados nos evanxeos Apóstolos; en grego, «enviados»), en número de doce, de entre o pobo de Galilea. Nos sinópticos menciónase a lista seguinte: Simón, chamado Pedro e o seu irmán André; Santiago o de Zebedeo e o seu irmán Xoán; Filipe e Bertomeu; Tomé e Mateu o publicano; Santiago o de Alfeo e Tadeo; Simón o Celote e Xudas Iscariote, quen posteriormente traizoaría a Xesús (Mt 10,2-4; Mc 3,16-19; Lc 6, 13-16)^[33], o que carrexou a Xesús numerosos reproches dos fariseos.

O Evanxeo de Xoán só menciona os nomes de nove dos apóstolos, aínda que en varias pasaxes fai referencia a que eran doce.^[34] Predicou tanto en sinagogas como ao aire libre, e o xentío congregábase para escoitar as súas palabras. Entre os seus discursos, destaca o chamado Sermón da Montaña, no Evanxeo de Mateu (Mt 5-7). Utilizou a miúdo parábolas para explicarlles aos seus seguidores o Reino de Deus. As parábolas de Xesús son breves relatos cuxo contido é enigmático (con frecuencia han de ser despois explicadas por Xesús). Teñen en xeral un contido escatolóxico e aparecen exclusivamente nos evanxeos sinópticos.

Entre as parábolas máis coñecidas están: a do sementador (Mt 13,3-9; Mc 4,3-9; Lc 8,5-8), cuxo significado explica Xesús; a da semente que crece (Mc 4,26-29); a do gran de mostaza (Mt 13,31-32; Mc 4,30-32), a do xoio (Mt 13,24-30), a da ovella perdida (Mt 18,12-14; Lc 15,3-7), a do servo desapiadado (Mt 18, 23-35), a dos obreiros enviados á viña (Mt 20,1-16), a dos dous fillos (Mt 21,28-32), a dos viñadores homicidas (Mt 21,33-42; Mc 12,1-11; Lc 20,9-18); a dos invitados á voda (Mt 22, 1-14), a das dez virxes (Mt 25,1-13) e a dos talentos (Mt 25,14-30; Lc 19,12-27), entre outras. Tres das máis coñecidas aparecen só no Evanxeo de Lucas: trátase das parábolas do samaritano (Lc 10,30-37), do fillo pródigo (Lc 15,11-32) e a do rico Epulón e o pobre Lázaro (Lc 16, 19-31). Nas parábolas Xesús adoita utilizar imaxes relacionadas coa vida campesiña.

Mantivo controversias con membros dalgunhas das máis importantes seitas relixiosas do xudaísmo, e moi especialmente cos fariseos, a quen acusou de hipocrisía e de non coidaren o máis importante da tora: a xustiza, a compaixón e a lealdade (Mt 12, 38-40; Lc 20, 45-47).

A orixinalidade da súa mensaxe radicaba na insistencia no amor ao inimigo (Mt 5,38-48;Lc 6, 27-36) así como na súa relación moi estreita con Deus, a quen chamaba en arameo coa expresión familiar Abba (Pai), que nin Marcos (Mc 14,36) nin Paulo (Rm 8, 15; Gal 4, 6) traducen. Trátase dun Deus próximo que busca os marxinados, os oprimidos (Lc 4, 18) e os pecadores (Lc 15) para lles ofrecer a súa misericordia. A oración do Noso Pai (Mt 6,9-13: Lc 11,1-4), que recomendou utilizar aos seus seguidores, é clara expresión desta relación de proximidade con Deus antes mencionada.

Segundo os Evanxeos, durante o seu ministerio Xesús realizou varios milagres. En total, nos catro Evanxeos canónicos nárranse vinte e sete milagres, dos cales catorce son curacións de distintas enfermidades, cinco exorcismos, tres resurreccións, dous prodixios de tipo natural e tres signos extraordinarios.

• Os Evanxeos narran as seguintes curacións milagrosas obradas por Xesús:

1. Curou a febre da sogra de Pedro, na súa casa en Cafarnaún, tomándoa da man (Mc 1,29-31; Mt 5,14-15; Lc 4,38-39);
2. Curou un leproso galileo mediante a palabra e o contacto da súa man (Mc 1,40-45; Mt 8,1-4; Lc 5,12-16);
3. Curou un paralítico en Cafarnaún que lle foi presentado nunha padiola e ao que perdoara os seus pecados, ordenándolle que se levantase e fose á súa casa (Mc 2, 1-12; Mt 9,1-8; Lc 5,17-26);
4. Curou un home coa man seca un sábado nunha sinagoga, mediante a palabra (Mc 3,1-6; Mt 12,9-14;Lc 6,6-11);
5. Curou unha muller que padecía fluxo de sangue, que curou ao tocar o vestido de Xesús (Mc 5,25-34; Mt 9,18-26; Lc 8,40-56);
6. Curou un xordomudo na Decápole meténdolle os dedos nos oídos, cuspindo, tocándolle a lingua e dicindo: «Effatá», que significaría -ábrete- (Mc 7,31-37);
7. Curou un cego en Betsaida poñéndolle saliva nos ollos e impoñéndolle as mans (Mc 8,22-26);
8. Curou a Bartimeo, o cego de Xericó (Mt 20,29-34; Mc 10,46-52; Lc 18,35-45);
9. Curou a distancia o criado do centurión de Cafarnaún (Mt 8,5-13, Lc 7,1-10, Xn 4,43-54; Xn 4,43-54); Non está claro se o relatado no Evanxeo de Xoán é o mesmo milagre, xa que o beneficiario é neste caso o fillo dun cortesán, aínda que os detalles da narración son idénticos.
10. Curou unha muller que estaba toda dobrada e non podía endereitarse, mediante a palabra e a imposición de mans (Lc 13,10-17). Esta curación tivo lugar tamén un sábado e nunha sinagoga;
11. Curou un hidrópico un sábado, na casa dun dos principais fariseos (Lc 14, 1-6).
12. Curou dez leprosos, que atopou de camiño para Xerusalén, mediante a palabra (Lc 17,11-19).
13. Curou un home que levaba trinta e oito anos doente, en Xerusalén, nun sábado (Xn 5,1-9).
14. Curou un cego de nacemento untándoo con lodo e saliva, tras o cal ordenoulle lavarse na piscina de Siloé (Xn 9,1-12).

• Nos Evanxeos canónicos aparecen cinco relatos de expulsións de espíritos impuros (exorcismos) realizados por Xesús:

1. Expulsou un demo na sinagoga de Cafarnaún (Mc 1,21-28; Lc 4,31-37);
2. Outro na rexión de Gerasa (Mt 8,28-34; Mc 5,1-21; Lc 8,26-39);
3. Outro que posuía a filla dunha muller sirofenicia (Mt 15,21-28; Mc 7,24-30);
4. Outro que atormentaba a un epiléptico (Mt 17,20-24; Mc 9,14-27; Lc 9,37-43);
5. un «demo mudo» (Lc 11,14; Mt 12,22).

Ademais, hai varias pasaxes que fan referencia de modo xenérico a exorcismos de Xesús (Mc 1,32-34; Mc 3,10-12).

• Segundo os Evanxeos, Xesús obrou tres resurreccións:

1. Resucitou unha nena de doce anos, a filla de Xairo (Mc 5,21-24, Mt 9,18-26, Lc 8,40-56). Xesús afirmou que a nena non estaba morta, senón só durmida (Mt 9,24;Mc 5,39;Lc 8,52).
2. O fillo da viúva de Naín (Lc 7,11-17).
3. Lázaro (Xn 11,1-44).

• Xesús obrou tamén, segundo os Evanxeos, dous prodixios de tipo natural, nos que se pon de manifesto a obediencia das forzas naturais (o mar e o vento) á súa autoridade.

1. Xesús ordena á tempestade que acougue e esta obedece (Mt 8,23-27; Mc 4,35-41; Lc 8,22-25).
2. Xesús camiña sobre as augas (Mt 14,22-33; Mc 6,45-52; Xn 6,16-21).

• Tres signos extraordinarios, que teñen un sentido ben simbólico:

1. Multiplicación dos pans e os peixes. É o único de todos os milagres de Xesús que é rexistrado por todos os Evanxeos (Mc 6,32-44; Mt 14,13-21; Lc 9,10-17; Xn 6,1-13). Ocorre en dúas ocasións segundo os Evanxeos de Marcos (Mc 8,1-10) e Mateu (Mt 15,32-39);
2. A pesca milagrosa (Lc 5,1-11; Xn 21,1-19);
3. A conversión da auga en viño nas vodas de Canaán (Xn 2,1-11).

Neses tempos, os escribas, fariseos e outros, atribuíron a unha confabulación con Belcebú este poder de expulsar os demos. Xesús defendeuse enerxicamente destas acusacións.^[35] Segundo os relatos evanxélicos, Xesús non só tiña o poder de expulsar demos, senón que transmitiu ese poder aos seus seguidores.^[36] Mesmo se menciona o caso dun home que, sen ser seguidor de Xesús, expulsaba con éxito demos no seu nome.^[37]

Os Evanxeos sinópticos^[38] relatan que Xesús subiu a un monte a orar con algúns dos apóstolos, e mentres oraba transformouse o aspecto do seu rostro, e o seu vestido volveuse branco e resplandecente. Apareceron xunto a el Moisés e Elías. Os apóstolos durmían mentres tanto, pero ao espertaren viron a Xesús xunto a Moisés e Elías. Pedro suxeriu que fixesen tres tendas: para Xesús, Moisés e Elías. Entón apareceu unha nube e oíuse unha voz celestial, que dixo: «Este é o meu Fillo elixido, escoitádeo». Os discípulos non contaron o que viran.

Segundo os catro Evanxeos, Xesús foi cos seus seguidores a Xerusalén para celebrar alí a festa de Pascua. Entrou a cabalo dun asno, para que se cumprisen as palabras do profeta Zacarías (Zc "9:9". BibleGateway (en castelán). : «Velaí chega o teu rei, é xusto e protexido do Señor, humilde e montado nun burro, si, nun burriño fillo dunha burra.»). Foi recibido por unha multitude, que o aclamou como «fillo de David» (segundo o Evanxeo de Lucas, foi aclamado só polos seus discípulos).^[39] Nos evanxeos de Lucas e de Xoán, Xesús é aclamado como rei.

Segundo os evanxeos sinópticos, a continuación foi ao Templo de Xerusalén, e expulsou de alí os cambistas e os vendedores de animais para os sacrificios rituais^[40] (o Evanxeo de Xoán, en cambio, sitúa este episodio ao comezo da vida pública de Xesús, e relaciónao cunha profecía sobre a destrución do Templo).^[41] Vaticinou a destrución do Templo^[42] e outros acontecementos futuros.

En Betania, preto de Xerusalén, foi unxido con perfumes por unha muller.^[43] Segundo os sinópticos, a noite de Pascua ceou en Xerusalén cos Apóstolos, no que a tradición cristiá designa como a Última Cea. No transcurso desta cea pascual, Xesús predixo que sería traizoado por un dos Apóstolos, Xudas Iscariote. Tomou pan nas mans, dicindo «Tomade e comede: isto é o meu corpo» e, a continuación, collendo un cáliz de viño, dixo: «Bebede todos dela. Que isto é o meu sangue, o sangue da Alianza, vertido por todos para o perdón dos pecados».^[44] Profetizou tamén, segundo os sinópticos, que non volvería beber viño ata que non o bebese de novo no Reino de Deus.^[45]

Trala cea, segundo os sinópticos, Xesús e os seus discípulos foron orar ao horto de Xetsemaní. Os apóstolos, no canto de orar, quedaron durmidos, e Xesús sufriu un momento de forte angustia con respecto ao seu destino, aínda que decidiu acatar a vontade de Deus.^[46][47]

Efectivamente Xudas traizoara a Xesús, para entregalo aos príncipes dos sacerdotes e os anciáns de Xerusalén a cambio de trinta moedas de prata.^[48] Acompañado dun grupo armado de espadas e garrotes, enviado polos príncipes dos sacerdotes e os anciáns, chegou a Xetsemaní e revelou a identidade de Xesús bicándolle a fazula. Xesús foi arrestado. Por parte dos seus seguidores houbo un conato de resistencia, pero finalmente todos se dispersaron e fuxiron.^[49]

Trala súa detención, Xesús foi levado ao palacio do sumo sacerdote Caifás (segundo o Evanxeo de Xoán, foi levado primeiro á casa de Anás, sogro de Caifás). Alí foi xulgado ante o Sanedrín. Presentáronse falsas testemuñas, pero como os seus testemuños non coincidían non foron aceptados. Finalmente, Caifás preguntou directamente a Xesús se era o Mesías, e Xesús dixo: «Ti o dixeches».^[50] O sumo sacerdote riscou as súas vestiduras ante o que consideraba unha blasfemia. Os membros do Sanedrín escarneceron cruelmente a Xesús.^[51] No Evanxeo de Xoán, Xesús foi levado primeiro ante Anás e logo ante Caifás. Detállase só o interrogatorio ante Anás, bastante diferente do que aparece nos sinópticos.^[52] Pedro, que seguira a Xesús en segredo trala súa detención, atopábase oculto entre os serventes do sumo sacerdote. Recoñecido como discípulo de Xesús polos serventes, negouno tres veces (dúas segundo o Evanxeo de Xoán), como Xesús lle profetizara.^[53]

Á mañá seguinte, Xesús foi levado ante Poncio Pilato, o procurador romano.^[54] Tras interrogalo, Pilato non o achou culpable, e pediu ao xentío que elixise entre liberar a Xesús ou un coñecido bandido, chamado Barrabás. A multitude, persuadida polos príncipes dos sacerdotes, pediu que se liberase a Barrabás, e que Xesús fose crucificado. Pilato lavou simbolicamente as súas mans para expresar a súa inocencia na morte de Xesús.^[55]

Xesús foi azoutado, vestírono cun manto vermello, puxéronlle na cabeza unha coroa de espiñas e unha cana na súa man dereita. Os soldados romanos burlábanse del dicindo: «Saúde, rei dos xudeus!».^[56] Foi obrigado a cargar a cruz na que ía ser crucificado ata un lugar chamado Calvario, que significa, en arameo, lugar do cranio. Axudouno a levar a cruz un home chamado Simón de Cirene.

Deron de beber a Xesús viño con bile. Probouno mais non quixo tomalo. Tras crucificalo, os soldados repartíronse as súas vestiduras. Na cruz, sobre a súa cabeza, puxeron un cartel en arameo, grego e latín co motivo da súa condena: «Este é Xesús, o rei dos xudeus», que a miúdo en pinturas se abrevia INRI (Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum, literalmente Xesús de Nazaret, rei dos xudeus). Foi crucificado entre dous ladróns.^[57]

Cara ás tres da tarde, Xesús exclamou: «Elí, Elí lemá sabactaní?», que —segundo os Evanxeos de Mateu e Marcos— en arameo significa: Meu Deus, meu Deus, por que me abandonaches?.^[58] As palabras finais de Xesús difiren nos outros dous evanxeos.^[59] Tamén hai diferenza entre os evanxeos en canto a que discípulos de Xesús estiveron presentes na súa crucifixión: en Mateu e Marcos, son varias das mulleres seguidoras de Xesús; no Evanxeo de Xoán menciónase tamén á nai de Xesús e «o discípulo a quen amaba» (segundo a tradición cristiá, trataríase do apóstolo Xoán, aínda que no texto do evanxeo non se menciona o seu nome).

Un seguidor de Xesús, chamado Xosé de Arimatea, solicitou a Pilato o corpo de Xesús a mesma tarde do venres en que morrera, e depositouno, envolto nunha saba, nun sepulcro escavado na roca. Cubriu o sepulcro cunha gran pedra.^[60] Segundo o Evanxeo de Mateu (non se menciona nos outros evanxeos), ao día seguinte, «os sumos sacerdotes e mais os fariseos» pediron a Pilato que colocase fronte ao sepulcro unha garda armada, para evitar que os seguidores de Xesús roubasen o seu corpo e difundisen o rumor de que resucitara. Pilato accedeu.^[61]

Os catro evanxeos relatan que Xesús resucitou de entre os mortos ao terceiro día logo da súa morte e apareceuse ás súas discípulos en varias ocasións.^[62] En todos eles, a primeira en descubrir a resurrección de Xesús é María Madalena. Dous dos evanxeos (Marcos e Lucas) relatan tamén a súa ascensión aos ceos. Os relatos sobre Xesús resucitado varían, con todo, segundo os evanxeos:

• No Evanxeo de Mateu, María Madalena e «a outra María» foron ao sepulcro na mañá do domingo. Sobreveu un terremoto, e un anxo vestido de branco removeu a pedra do sepulcro e sentou sobre ela. Os gardas, que presenciaron a escena, «tremeron co medo, ficando coma morto» (Mt 28, 1-4). O anxo anunciou ás mulleres a resurrección de Xesús, e encargoulles que dixesen aos discípulos que fosen a Galilea, onde poderían velo. Ao regresar, o propio Xesús saíu ao encontro, e repetiulles que dixesen aos discípulos que fosen a Galilea (Mt 28, 5-10). Mentres, os gardas avisaron aos sumos sacerdotes do ocorrido. Estes subornáronos para que divulgasen a idea de que os discípulos de Xesús roubaran o seu corpo (Mt 28, 11-15). Os once apóstolos foron a Galilea, e Xesús fíxolles o encargo de predicar o evanxeo (Mt 28, 16-20).

  

• No Evanxeo de Marcos, tres seguidoras de Xesús, María Madalena, María de Santiago e Salomé, foron ao sepulcro o domingo, moi de mañá, coa intención de unxir a Xesús con perfumes (Mc 16, 1-2). Viron que a pedra que cubría o sepulcro fora movida. Dentro do sepulcro, descubriron un mozo vestido cunha túnica branca, quen lles anunciou que Xesús resucitara, e ordenoulles que dixesen aos discípulos e a Pedro que fosen a Galilea para alí ver a Xesús. Indícase que María e as súas compañeiras non dixeron nada a ninguén, pois tiñan medo (Mc 16, 3-8). A continuación, dise que Xesús se apareceu a María Madalena (sen mencionar as outras mulleres), e que esta deu ao resto dos seguidores de Xesús a boa noticia, pero non foi crida (Mc 16, 9-11). Xesús volveu aparecerse, esta vez a dúas que ían de camiño: cando estes discípulos contaron o ocorrido, tampouco foron cridos (Mc 16, 12-13). Finalmente, apareceuse aos once apóstolos, aos que reprendeu por non crer na súa resurrección. Encomendoulles predicar o evanxeo, e subiu aos ceos, onde está sentado á dereita de Deus (Mc 16, 14-20).^[63]
• No Evanxeo de Lucas, algunhas mulleres, María Madalena, Xoana e María de Santiago, e outras cuxos nomes non menciona, acudiron ao sepulcro para unxir a Xesús con perfumes. Atoparon movida a pedra do sepulcro, entraron nel e non atoparon o corpo (Lc 24, 1-3). Entón aparecéronselles dous homes con vestiduras cegadoras, quen lles anunciaron a resurrección de Xesús (Lc 24, 4-7). As mulleres anunciaron a resurrección aos apóstolos, pero estes non as creron (Lc 24,8-11), agás Pedro, que foi ao sepulcro e comprobou que o corpo desaparecera (Lc 24, 12). Ese mesmo día, Xesús apareceuse a dous discípulos que camiñaban de Xerusalén a Emaús, que o recoñeceron no momento da multiplicación do pan (Lc 24, 13-35). Pouco despois presentouse ante os once, que creron que se trataba dun espírito, pero demostroulles que era el en carne e ósos, e comeu na súa presenza (Lc 24,36-43). Explicoulles o sentido da súa morte e resurrección (Lc 24,44-49), e, máis tarde, levounos preto de Betania, onde ascendeu ao ceo (Lc 24,50-53).

  

• No Evanxeo de Xoán, María Madalena foi ao sepulcro moi de madrugada e descubriu que a pedra fora removida. Correu en busca de Pedro e do «outro discípulo a quen amaba Xesús» para avisalos (Xn 20,1-2). Os dous correron cara ao sepulcro. O discípulo amado chegou primeiro, pero non entrou no sepulcro. Pedro entrou primeiro e viu as faixas e o sudario, pero non o corpo. O outro discípulo entrou despois, e «viu e creu» (Xn 20, 3-10). Madalena quedou fóra, e aparecéronselle dous anxos vestidos de branco. Preguntáronlle: «Muller, por que choras?», e ela contestou: «Porque colleron o meu Señor e non sei onde o puxeron». Volveu cara a atrás e viu a Xesús resucitado, quen lle preguntou á súa vez por que choraba. Madalena confundiuno co hortelán, e preguntoulle onde puxera a Xesús. Xesús chamouna: «María!», e ela recoñeceuno, respondendo: «Rabbuni!», que quere dicir "mestre". Xesús pediulle que non o tocase, xa que aínda non subira ao Pai, e pediu que avisase os seus irmáns de que ía subir ao Pai. Madalena foi anunciar o ocorrido aos discípulos (Xn 20, 11-18). Ese mesmo día, pola tarde, Xesús apareceuse no lugar en que os discípulos se atopaban ocultos por temor dos xudeus. Saudounos dicindo «paz convosco», mostroulles a man e o costado, e, soprando, envioulles o Espírito Santo. Un dos once, Tomé, non estaba co resto cando tivo lugar a aparición de Xesús, e non creu que o aparecido fose realmente Xesús (Xn 20, 19-25). Oito días despois, Xesús volveu aparecerse a todos os discípulos, incluído Tomé. Para vencer a súa incredulidade, Xesús díxolle que tocase a súa man e o seu costado. Tomé creu nel (Xn 20, 26-29). Máis adiante, Xesús volveu aparecerse a sete dos seus discípulos cando estaban pescando xunto ao mar de Tiberiades. Non pescaran nada; pediulles que volvesen botar a rede e sacárona chea de peces. Entón recoñecérono, e comeron con el pans e peixes (Xn 21,1-14). Tras isto, relátase unha conversa entre Xesús e Pedro, na que intervén tamén «o discípulo a quen amaba Xesús» (Xn 21,15-23).

Segundo os autores do Novo Testamento, a vida de Xesús supuxo o cumprimento dalgunhas profecías formuladas en certos libros do Antigo Testamento. Os libros bíblicos máis citados neste sentido polos primeiros cristiáns foron Isaías, Xeremías, os Salmos, Zacarías, Miqueas e Oseas. Para os autores do Novo Testamento, nunha visión compartida polos cristiáns posteriores, nestes textos anúnciase a vinda de Xesús de Nazaret, que sería o Mesías que esperaba o pobo de Israel. A miúdo os redactores dos evanxeos, sobre todo o autor do Evanxeo de Mateu, citan explicitamente estes textos para subliñar o cumprimento destas profecías na vida e morte de Xesús. Entre outras cousas, consideran que foron profetizadas as circunstancias e o lugar de nacemento de Xesús (Is 7,14; Miq 5,2);^[64] a súa relación con Galilea (Is 9,1);^[65] a súa condición mesiánica (Is 9, 6-7; Is 11, 1-9; Is 15, 5);^[66] o papel de precursor de Xoán o Bautista (Is 40,3)^[67] e ata a súa paixón e morte sacrificial (a este respecto cítanse sobre todo catro poemas, incluídos no Deutero Isaías (ou Segundo Isaías),^[68] que presentan a figura dun servo de Yahvé,^[69] a cuxo sacrificio atribúe un valor redentor, pero tamén outras moitas pasaxes.^[70]

Os xudeus, que tamén consideran sagrados estes libros, non aceptan a crenza cristiá de que estas profecías se refiren a Xesús de Nazaret. Para a investigación histórica actual, o principal interrogante é ata que punto estes libros contribuíron a moldear os relatos evanxélicos.

A diferenza do que ocorre con outros personaxes da Antigüidade, pero do mesmo xeito que sucede con outros moitos, non existen evidencias arqueolóxicas que permitan verificar a existencia de Xesús de Nazaret. Unha das explicacións que se dá a este feito é que Xesús non acadou mentres vivía unha relevancia suficiente como para deixar constancia en fontes arqueolóxicas, ao non ser un importante líder político, senón un sinxelo predicador itinerante.^[71] Aínda que os achados da arqueoloxía non poden ser aducidos como proba da existencia de Xesús de Nazaret, realmente confirman a historicidade de gran número de personaxes, lugares e acontecementos descritos nas fontes.^[72]

Doutra banda, Xesús, como moitos destacados dirixentes relixiosos e filósofos da Antigüidade, non escribiu nada, ou, polo menos, non hai constancia ningunha de que fose sexa. Todas as fontes para a investigación histórica de Xesús de Nazaret son, polo tanto, textos escritos por outros autores. O máis antigo documento inequivocamente concernente a Xesús de Nazaret^[73] é o chamado papiro P52, que contén un fragmento do Evanxeo de Xoán, datado, segundo os cálculos máis estendidos, cara ao 125, é dicir, aproximadamente un século despois da data probable da morte de Xesús (cara ao ano 30).

Aínda que as testemuñas materiais referentes á vida de Xesús son moi tardías, a investigación filolóxica logrou reconstruír a historia destes textos cun alto grao de probabilidade, o que deixa como conclusión que os primeiros textos sobre Xesús (algunhas cartas de Paulo) son posteriores nuns vinte anos á data probable da súa morte, e que as principais fontes de información sobre a súa vida (os evanxeos canónicos) se redactaron na segunda metade do século I. Existe un amplo consenso sobre esta cronoloxía das fontes, do mesmo xeito que é posible datar algúns (moi escasos) testemuños sobre Xesús en fontes non cristiás entre a última década do século I e o primeiro cuarto do século II.

No estado actual de coñecementos sobre Xesús de Nazaret, a opinión predominante en medios académicos é que se trata dun personaxe histórico, cuxa biografía e mensaxe foron significativamente alterados polos redactores das fontes, que actuaron movidos por intereses relixiosos. Existe, con todo, unha minoría de estudosos que, desde unha crítica radical das fontes, consideran probable que Xesús nin sequera fose un personaxe histórico real, senón unha entidade mítica, similar a outras figuras obxecto de culto na Antigüidade.

Son sobre todo as fontes cristiás, obviamente parciais, as que proporcionan información sobre Xesús de Nazaret. Os textos cristiáns reflicten principalmente a fe das comunidades primitivas, e non poden considerarse, sen máis, documentos históricos.

Os textos nos que a crítica actual cre posible achar información sobre o Xesús histórico son, principalmente, os tres Evanxeos sinópticos (Mateu, Marcos e Lucas). Secundariamente, proporcionan tamén información sobre Xesús de Nazaret outros escritos do Novo Testamento (Evanxeo de Xoán, as Epístolas de Paulo de Tarso), algúns evanxeos apócrifos (como os de Tomé e Pedro), e outros textos cristiáns.

Doutra banda, existen referencias a Xesús nunhas poucas obras non cristiás. Nalgúns casos púxose en dúbida a súa autenticidade (Flavio Xosefo), ou que se refiran ao mesmo personaxe cuxa vida relatan as fontes cristiás (Suetonio). Apenas achegan algunha información, agás que foi crucificado en tempos de Poncio Pilato (Tácito) e que foi considerado un gaioleiro polos xudeus ortodoxos.

Son moi numerosos os escritos cristiáns dos séculos I e II nos que se atopan referencias a Xesús de Nazaret. Con todo, só unha pequena parte dos mesmos contén información útil sobre el. Todos eles reflicten, en primeiro lugar, a fe dos cristiáns da época, e só secundariamente revelan información biográfica sobre Xesús.

Os principais son:

1. As Cartas de Paulo de Tarso: escritas, segundo a datación máis probable, entre os anos 50 e 60. Son os documentos máis temperáns sobre Xesús, pero a información biográfica que proporcionan é escasa.
2. Os Evanxeos sinópticos (Mateu, Marcos e Lucas), incluídos pola Igrexa no canon do Novo Testamento. En xeral, adoitan datarse entre os anos 70 e 90. Proporcionan gran cantidade de información, pero reflicten principalmente a fe dos primeiros cristiáns, e son documentos bastante tardíos.
3. O Evanxeo de Xoán, tamén incluído no Novo Testamento. Foi escrito probablemente cara a 90-100. Adoita considerarse menos fiable que os sinópticos, xa que presenta concepcións teolóxicas moito máis evolucionadas. Con todo, non pode excluírse que conteña tradicións sobre o Xesús histórico bastante máis antigas.
4. Algúns dos chamados Evanxeos apócrifos, non incluídos no canon do Novo Testamento. Unha gran parte destes textos son documentos moi tardíos que non achegan información sobre o Xesús histórico. Con todo, algúns deles, cuxa datación é bastante controvertida, poderían transmitir información sobre ditos ou feitos de Xesús: entre aqueles aos que adoita concederse unha maior credibilidade están o Evanxeo de Tomé, o Evanxeo Egerton, o Evanxeo Secreto de Marcos e o Evanxeo de Pedro.

Os textos máis antigos coñecidos relativos a Xesús de Nazaret son as cartas escritas por Paulo de Tarso, consideradas anteriores aos evanxeos. Paulo non coñeceu persoalmente a Xesús. O seu coñecemento del e da súa mensaxe, segundo as súas propias afirmacións, poden provir dunha dobre fonte:^[74] por unha banda, sostén nos seus escritos que se lle apareceu o propio Xesús resucitado para revelarlle o seu evanxeo, unha revelación á que Paulo concedía grande importancia (Gal 1, 11-12); por outra, tamén segundo o seu propio testemuño, mantivo contactos con membros de varias comunidades cristiás, entre eles varios seguidores de Xesús. Coñeceu, segundo el mesmo afirma na Epístola aos Gálatas, a Pedro (Gal 2, 11-14), Xoán (Gal 2, 9), e Santiago, ao que se refire como «irmán do Señor» (Gal 1, 18-19; 1 Cor 15, 7).

Aínda que a tradición cristiá atribúe a Paulo catorce epístolas incluídas no Novo Testamento, só existe consenso entre os investigadores actuais en canto á autenticidade de sete delas, que se datan xeralmente entre os anos 50 e 60 (1 Tesalonicenses, Filipenses, Gálatas, 1 Corintios, 2 Corintios, Romanos e Filemón). Estas epístolas son cartas dirixidas por Paulo a comunidades cristiás de diferentes lugares do Imperio romano, ou a individuos particulares. Nelas trátanse fundamentalmente aspectos doutrinais do cristianismo. Paulo interésase sobre todo polo sentido sacrificial e redentor que segundo el teñen a morte e resurrección de Xesús, e son escasas as súas referencias á vida de Xesús ou ao contido do seu predicación.^[75]

Porén, as epístolas paulinas si proporcionan algunha información. En primeiro lugar, afírmase nelas que Xesús naceu «segundo a Lei» e que era da liñaxe de David, («como home naceu da semente de David»: Rom 1, 3), e que os destinatarios da súa predicación eran os xudeus circuncisos (Rom 15, 8). En segundo lugar, refire certos detalles sobre a súa morte: indica que morreu crucificado (2 Cor 13, 4), que foi sepultado e que resucitou ao terceiro día (1 Cor 15,3-8), e atribúe a súa morte aos xudeus (1 Tes 2, 14) e tamén aos «poderosos deste mundo» (1 Cor 2, 8). Ademais, a Primeira Epístola aos Corintios contén un relato da Última Cea (1 Cor 11, 23-27), semellante ao dos evanxeos sinópticos (Mt 26, 26-29; Mc 14, 22-25; Lc 22, 15-20).

Os estudosos están de acordo en que a principal fonte de información sobre Xesús se atopa en tres dos catro evanxeos incluídos no Novo Testamento, os chamados sinópticos: Mateu, Marcos e Lucas, cuxa redacción adoita situarse entre os anos 70 e 100.

O punto de vista dominante na crítica actual é que os evanxeos non foron escritos por testemuñas persoais da actividade de Xesús. Crese que foron escritos en grego por autores que non tiñan coñecemento directo do Xesús histórico. Algúns autores, porén, continúan mantendo o punto de vista tradicional sobre esta cuestión, que os atribúe a personaxes citados no Novo Testamento.^[76]

Aínda que non é aceptada pola totalidade dos críticos, as afinidades entre estes evanxeos adoitan ser explicadas pola chamada teoría das dúas fontes, proposta xa en 1838 por Ch. Weisse, e que foi daquela matizada de xeito significativo por B. H. Streeter en 1924. Segundo esta teoría, o evanxeo máis antigo é Marcos (e non Mateu, como se cría anteriormente). Tanto Lucas como Mateu son posteriores, e utilizaron como fonte Marcos, o que explica o material común entre os tres sinópticos, denominado «de tripla tradición». Pero, ademais, existiu unha segunda fonte, á que se deu o nome de Q, que contiña case exclusivamente palabras de Xesús, o cal explica o chamado material de dobre tradición, que se atopa en Mateu e Lucas, pero non en Marcos (Q é hoxe considerado un documento independente, do que ata existen edicións críticas).^[77] Para rematar, tanto Lucas como Mateu conteñen material propio, que non se atopa en ningunha das dúas fontes hipotéticas.

O grao de fiabilidade que se concede aos evanxeos depende dos estudosos. A opinión máis estendida é que son principalmente textos apoloxéticos, é dicir, de propaganda relixiosa, cuxa intención principal é difundir unha imaxe de Xesús acorde coa fe das primitivas comunidades cristiás, pero que conteñen, en maior ou menor medida, datos sobre o Xesús histórico. Demostrouse que conteñen varios erros históricos e xeográficos, numerosas incongruencias narrativas e abundantes elementos sobrenaturais que son sen dúbida expresións de fe e dos que se discute se teñen ou non unha orixe histórica. Con todo, sitúan a Xesús nun marco histórico verosímil, en xeral acorde co coñecido mediante fontes non cristiás, e esbozan unha traxectoria biográfica bastante coherente.

A corrente de investigación chamada «historia das formas», cuxos máximos representantes foron Rudolf Bultmann e Martin Dibelius, orientouse sobre todo a estudar a «prehistoria» literaria dos evanxeos. Estes autores determinaron que os evanxeos (incluído Q, considerado como un «protoevanxeo») son compilacións de unidades literarias menores, denominadas perícopes, que pertencen a xéneros literarios diferentes (narracións de milagres, diálogos didácticos, ensinos éticos etc). Estes perícopes teñen a súa orixe última na tradición oral sobre Xesús, pero só algunhas delas se refiren a ditos e feitos verdadeiros do Xesús histórico. Máis adiante, outra escola, denominada «historia da redacción» (ou crítica da redacción), destacou o feito de que, á hora de compilar e unificar narrativamente o material de que dispoñían, os autores dos evanxeos respondían a motivacións teolóxicas.

Para datar os evanxeos sinópticos, un aspecto de particular importancia son as referencias á destrución do Templo de Xerusalén. Estudando estas referencias, a maioría dos autores coinciden en afirmar que os tres sinópticos, no seu estado actual, son posteriores á destrución do templo (ano 70), en tanto que Q é moi probablemente anterior.

Os autores dos evanxeos responden a motivacións teolóxicas concretas. Nas súas obras, intentan harmonizar as tradicións recibidas sobre o Xesús histórico coa fe das comunidades ás que pertencen.

• Documento Q: a existencia deste protoevanxeo, como se dixo antes, induciuse a partir da investigación textual das afinidades entre os sinópticos. Na actualidade, avanzouse moito na reconstrución deste texto hipotético. Considérase que foi escrito en grego,^[78] que contiña principalmente ditos de Xesús, e que foi redactado, probablemente en Galilea^[79] nun momento anterior á guerra xudía, probablemente entre os anos 40 e 60. En canto ao seu contido, atopáronse importantes paralelos entre Q e un evanxeo apócrifo de difícil datación, o Evanxeo de Tomé.
• Evanxeo de Marcos: foi escrito en grego, posiblemente en Siria, ou talvez en Roma, e dátase xeralmente en torno ao ano 70, polo cal trátase do evanxeo máis antigo que se conserva.^[73] Considérase basicamente unha recompilación de materiais de tradición escrita e oral, entre os cales destaca, pola súa unidade estrutural, a narración da Paixón, pero que inclúen tamén antoloxías de milagres, tradicións apocalípticas (especialmente Mc 13) e disputas e diálogos escolares.
• Evanxeo de Mateu: foi escrito en grego, posiblemente en Siria, e é máis tardío que Marcos, ao que utiliza como fonte. Probablemente redactouse nos anos 80 do século I. Combina como fontes Q, Marcos, e outras, e a súa intención principal é destacar a figura de Xesús como plenitude da Lei e os profetas do Antigo Testamento, polo cal utiliza abundantemente citas das Escrituras xudías. O texto de Mt 13, 44: "O Reino dos Ceos é semellante a un tesouro agachado nunha leira: o home que o atopou vólveo a agachar; e, cheo de alegría, vai vender canto ten para mercar aquela leira", cobra sentido no marco da propiedade da terra en Roma, que era, cara a arriba: 'ad astra', e cara a abaixo: 'ad inferos', así, un tesouro achado nun campo era propiedade do dono do campo, por iso quen o atopa compra o campo para poder facerse co tesouro.
• Evanxeo de Lucas: é a primeira parte dunha obra unitaria cuxa segunda parte é o texto coñecido como Feitos dos Apóstolos, dedicada a narrar as orixes do cristianismo. Do mesmo xeito que Mateu, utiliza como fontes Q e Marcos.

Xeralmente considérase que o Evanxeo de Xoán é máis tardío que os sinópticos (adoita datarse en torno ao ano 100) e que a información que ofrece acerca do Xes��s histórico é menos fiable. Mostra unha teoloxía máis desenvolvida, xa que presenta a Xesús como un ser preexistente, substancialmente unido a Deus, enviado por el para salvar ao xénero humano.^[80] Con todo, parece que o seu autor utilizou fontes antigas, nalgúns casos independentes dos sinópticos, por exemplo, no relativo á relación entre Xesús e Xoán o Bautista, e ao proceso e execución de Xesús.^[81] Relata poucos milagres de Xesús (só sete), para os que posiblemente utilizou como fonte un hipotético Evanxeo dos Signos. Neste evanxeo son moi numerosas as escenas da vida de Xesús que non teñen un paralelo nos sinópticos (entre elas, algunhas das máis coñecidas, como as vodas de Canaán ou a resurrección de Lázaro de Betania).

Denomínase Evanxeos apócrifos a aqueles textos sobre feitos ou ditos de Xesús non incluídos no canon do Novo Testamento. Como sinala Antonio Piñero,^[82] a maior parte dos apócrifos non aportan información válida sobre o Xesús histórico, xa que se trata de textos bastante tardíos (posteriores ao 150), e que utilizan como fontes os evanxeos canónicos.

Existen, con todo, algunhas excepcións notables: o Evanxeo de Pedro, o Papiro Egerton 2, os Papiros de Oxirrinco e, moi especialmente, o Evanxeo de Tomé.^[83] Sobre a datación destes textos non hai acordo entre os especialistas, pero a posición maioritaria é que poden conter información auténtica acerca de Xesús. Dado o seu carácter fragmentario, con todo, utilizáronse sobre todo para confirmar informacións que tamén transmiten os evanxeos canónicos.

• Ditos atribuídos a Xesús noutros libros do Novo Testamento: estes ditos son denominados convencionalmente agrapha, é dicir non escritos. Deixando separadamente as cartas de Paulo, xa mencionadas, atópanse ditos atribuídos a Xesús en Feitos dos Apóstolos (Hch 20, 35); na Epístola de Santiago e na Primeira Epístola de Pedro.
• Referencias doutros escritores cristiáns dos séculos II e III, entre as que destacan a primeira e segunda Epístolas de Clemente; as cartas de Ignacio de Antioquía; e un texto perdido, atribuído a Papías, titulado Exposición das palabras do Señor, que presuntamente recollía tradicións orais sobre Xesús, e do que se coñecen só fragmentos por citas de autores posteriores, como Ireneo de Lión e Eusebio de Cesarea.^[84] A historicidade destas referencias é considerada en xeral bastante dubidosa.

Apenas hai mencións de Xesús en fontes non cristiás dos séculos I e II. Ningún historiador ocupouse por extenso da súa historia: só existen alusións de pasada, algunhas delas ambiguas, e unha das de Flavio Xosefo (o chamado «Testemuño flaviano») contén posiblemente algunha interpolación posterior. Con todo, todas xuntas bastan para certificar a súa existencia histórica.^[85] Respecto diso The New Encyclopaedia Britannica afirma: «Estes relatos independentes demostran que na Antigüidade nin sequera os opositores do cristianismo dubidaron da historicidade de Xesús, que comezou a poñerse en cuestión, sen base algunha, a finais do século XVIII, ao longo do XIX e a principios do XX».^[86]

Estas fontes poden dividirse en:

• Dúas mencións nunha obra do historiador xudeu Flavio Xosefo, Antigüidades xudías.

O primeiro pasaxe da citada obra que menciona a Xesús é coñecido co nome de «testemuño flaviano». Atópase en Antigüidades xudías, 18, 63. Foi obxecto de interpolacións posteriores por copistas cristiáns, e discútese ata se na súa versión orixinal aludía a Xesús.

O segundo pasaxe ten maiores visos de verosimilitude, xa que está estreitamente relacionado co contexto da obra e parece improbable que se trate dunha interpolación. Atópase en Antigüidades xudías, 20, 200, e refírese á lapidación de Santiago, que o texto identifica como irmán de Xesús, un personaxe que é identificado do mesmo xeito nalgúns textos de Paulo de Tarso. Tampouco hai consenso acerca deste pasaxe, pero a maior parte dos autores considérao auténtico.

• Mencións no tratado Sanhedrin do Talmud babilónico: non está claro se estes pasaxes refírense a Xesús de Nazaret. En Sanh., 43 a. dise que Yeshu foi colgado «a véspera de Pascua», por practicar a maxia e por incitar a Israel á apostasía. Menciónase ata o nome de cinco dos seus discípulos: Matthai, Nakai, Nezer, Buni e Todah. A maior parte dos estudosos data esta referencia en data moi tardía, e non a considera unha fonte de información independente.^[87]

• A comezos do século II, Plinio o Mozo, nunha carta ao emperador Traxano, menciona que "Estes cristiáns (Aqueles que fai comparecer ante si mesmo como cristiáns) que consenten en ser sacrificados, devólveos absoltos. Por outra banda, aseguran non facer ningún mal: din haber, simplemente, elevado cánticos a Cristo, como os que se dedican a un deus" «cántanlle himnos a Cristo (case Deus, segundo din)» (Epístolas 10:96).
• Cara a 116 ou 117, o historiador Tácito, nos seus Anales falando de Nerón, comenta que despois do incendio de Roma infrinxía penas severas aos partidarios dun tal Cristo, que fora supliciado baixo Poncio Pilato, os cristiáns toman o seu nome "dun tal Cristo, que en época de Tiberio foi axustizado por Poncio Pilato" (Anales, 15:44:2-3).
• Suetonio, (121) nunha nota ao parecer tomada dun documento da policía da época de Claudio (41-54) cara a 120, menciona aos cristiáns e noutra pasaxe da mesma obra, falando do emperador Claudio, di que a «os xudeus, instigados por Chrestus, expulsounos de Roma polos seus hábitos escandalosos» (De Vita Caesarum. Divus Claudius, 25). 'Os hebreos foron expulsados de Roma, culpables de provocar tumultos baixo a instigación dun tal "Chrestus". O nome Chrestus foi interpretado como unha lectura deficiente de Christus; con todo, non pode excluírse que a pasaxe faga referencia a un axitador xudeu na Roma dos anos 50.

Existe outro texto que, aínda que é bastante dubidoso, podería ser unha referencia a Xesús de Nazaret: trátase dunha carta, conservada en siríaco, escrita por un tal Mara Bar-Serapion, na que se fala dun «rei sabio» condenado a matar polos xudeus. Non hai acordo sobre se esta carta data do século I, II ou III de nosa era, e tampouco está claro se é ou non unha referencia a Xesús de Nazaret.

A escaseza de fontes non cristiás suxire que a actividade de Xesús non chamou a atención na súa época, aínda que segundo as fontes cristiás a súa predicación congregaría a multitudes. As fontes non cristiás non aportan nada ao coñecemento de Xesús como personaxe histórico, e só usáronse para demostrar a súa existencia.^[88]

A investigación histórica das fontes cristiás sobre Xesús de Nazaret esixe a aplicación de métodos críticos que permitan discernir as tradicións que se remontan ao Xesús histórico daquelas que constitúen engadas posteriores, correspondentes ás primitivas comunidades cristiás.

A iniciativa nesta procura partiu de investigadores cristiáns. Durante a segunda metade do século XIX, a súa achega principal centrouse na historia literaria dos evanxeos.

Os principais criterios sobre os que existe consenso á hora de interpretar as fontes cristiás son, segundo Antonio Piñero,^[89] os seguintes:

• Criterio de desemellanza ou disimilitude: segundo este criterio, poden darse por certos aqueles feitos ou ditos atribuídos a Xesús nas fontes que sexan contrarios a concepcións ou intereses propios do xudaísmo anterior a Xesús ou do cristianismo posterior a el. Contra este criterio, formuláronse obxeccións, xa que, ao desvincular a Xesús do xudaísmo do século I, córrese o perigo de privarlle do contexto necesario para entender varios aspectos fundamentais da súa actividade.
• Criterio de dificultade: poden considerarse tamén auténticos aqueles feitos ou ditos atribuídos a Xesús que resulten incómodos para os intereses teolóxicos do cristianismo.
• Criterio de atestiguación múltiple: poden considerarse auténticos aqueles feitos ou ditos de Xesús dos que poida afirmarse que proceden de diferentes estratos da tradición. A este respecto adoitan considerarse que, polo menos parcialmente, aportan fontes independentes entre si Q, Marcos, o material propio de Lucas, o material propio de Mateu, o Evanxeo de Xoán, certos evanxeos apócrifos (moi especialmente, en relación cos ditos, o Evanxeo de Tomé, pero tamén outros como o Evanxeo de Pedro ou o Evanxeo Egerton), e outros. Este criterio refírese tamén á atestiguación dun mesmo devandito ou feito en formas ou xéneros literarios diferentes.
• Criterio de coherencia ou consistencia: poden darse tamén por certos aqueles ditos ou feitos que son coherentes co que os criterios anteriores permitiron establecer como auténtico.
• Criterio de plausibilidade histórica: segundo este criterio, pode considerarse histórico aquilo que sexa plausible no contexto do xudaísmo do século I, así como aquilo que poida contribuír a explicar certos aspectos do influxo de Xesús nos primeiros cristiáns. Como resalta Piñero,^[90] este criterio contradí ao de desemellanza, enunciado en primeiro lugar.

Non todos os autores, con todo, interpretan do mesmo xeito estes criterios, e ata hai quen negan a validez dalgúns deles.

O pobo xudeu, sen estado propio desde a destrución do Primeiro Templo en 587 a. C., en tempos de Nabucodonosor II, pasara varias décadas sometido, sucesivamente, a babilonios, persas, a dinastía tolemaica de Exipto e o Imperio Seléucida, sen que se producisen conflitos de gravidade. No século II a. C., con todo, o monarca seléucida Antíoco IV Epífanes, decidido a impoñer a helenización do territorio, profanou o Templo (o Segundo Templo, reconstruído en época persa), o que desencadeou unha rebelión, acaudillada por unha familia sacerdotal, os Macabeos, que tería como consecuencia o establecemento dun novo estado xudeu independente, que duraría ata o ano 63 a. C.

Neste ano, o xeneral romano Pompeio interveu na guerra civil que enfrontaba a dous irmáns da dinastía asmonea, Hircano II e Aristóbulo II. Con esta intervención deu comezo o dominio romano en Palestina. Devandito dominio, con todo, non se exerceu sempre de forma directa, senón mediante a creación dun ou varios estados clientes, que pagaban tributo a Roma e estaban obrigados a aceptar os seus directrices. O propio Hircano II foi mantido por Pompeio á fronte do país, aínda que non como rei, senón como etnarca. Posteriormente, tras un intento de recuperar o trono do fillo de Aristóbulo II, Antígono, quen foi apoiado polos partos, o home de confianza de Roma foi Herodes, quen non pertencía á familia dos asmoneos, senón que era fillo de Antípatro, un xeneral de Hircano II de orixe idumea.

Trala súa vitoria sobre os partos e os seguidores de Antígono, Herodes foi nomeado rei de Xudea por Roma en 37 a. C. O seu reinado, durante o cal, segundo opinión maioritaria, tivo lugar o nacemento de Xesús de Nazaret, foi un período relativamente próspero.

Á morte de Herodes, en 4 a. C., o seu reino dividiuse entre tres dos seus fillos: Arquelao foi designado etnarca de Xudea, Samaria e Idumea; a Antipas (chamado Herodes Antipas no Novo Testamento) correspondéronlle os territorios de Galilea e Perea, que gobernou co título de tetrarca; para rematar, Filipo herdou, tamén como tetrarca, as rexións máis remotas: Batanea, Gaulanítide, Traconítide e Auranítide.

Estes novos gobernantes correrían diversa sorte. Mentres que Antipas mantívose no poder durante corenta e tres anos, ata 39, Arquelao, debido ao descontento dos seus súbditos, foi deposto en 6 d. C. por Roma, que pasou a controlar directamente os territorios de Xudea, Samaría e Idumea.

No período en que Xesús desenvolveu a súa actividade, polo tanto, o seu territorio de orixe, Galilea, formaba parte do reino de Antipas, responsable da ejecución de Xoán o Bautista, e ao que unha tradición tardía, que só se atopa no Evanxeo de Lucas, fai xogar un papel secundario no xuízo de Xesús. Xudea, en cambio, era administrada directamente por un funcionario romano, pertencente á orde ecuestre, que levou primeiro o título de prefecto (ata o ano 41) e logo (desde 44) o de procurador. No período da actividade de Xesús, o prefecto romano era Poncio Pilato.

O prefecto non residía en Xerusalén, senón en Cesarea Marítima, cidade da costa mediterránea que fora fundada por Herodes o Grande, aínda que se desprazaba a Xerusalén nalgunhas ocasións (por exemplo, con motivo da festa de Pésaj ou Pascua, como se relata nos evanxeos, xa que era nestas festas, que congregaban a miles de xudeus, cando adoitaban producirse tumultos). Contaba cuns efectivos militares relativamente reducidos (uns 3.000 homes),^[91] e a súa autoridade estaba supeditada á do legado de Siria. En tempos de Xesús, o prefecto tiña o dereito exclusivo de ditar sentenzas de morte (ius gladii).

Con todo, Xudea gozaba dun certo nivel de autogoberno. En especial, Xerusalén estaba gobernada pola autoridade do sumo sacerdote, e o seu consello ou Sanedrín. As competencias exactas do Sanedrín son obxecto de controversia, aínda que en xeral admítese que, salvo en casos moi excepcionais, non tiñan a potestade de xulgar delitos capitais.

Aínda que separada de Xudea pola historia, Galilea era no século I unha rexión de relixión xudía. Tiña, con todo, algúns trazos diferenciais, como unha menor importancia do Templo, e unha menor presenza de seitas relixiosas como os saduceos e os fariseos. Estaba moi exposta ás influencias helenísticas e presentaba grandes contrastes entre o medio rural e o medio urbano.

Ao leste de Galilea atopábanse as dez cidades da Decápole, situadas todas elas alén do río Xordán, fóra diso unha, Escitópole (chamada tamén Bet Shean). Ao noroeste, Galilea limitaba coa rexión sirofenicia, con cidades como Tiro, Sidón e Aco/Tolemaida. Ao suroeste situábase a cidade de Cesarea Marítima, lugar de residencia do prefecto (daquela procurador) romano. Para rematar, ao sur atopábase outra importante cidade, Sebaste, así chamada en honor ao emperador Augusto.^[92]

En pleno corazón de Galilea atopábanse tamén dúas importantes cidades: Séforis, moi próxima (5 ó 6 km) á localidade de onde era orixinario Xesús, Nazaret; e Tiberíades, construída por Antipas e cuxo nome era unha homenaxe ao emperador Tiberio. Tiberíades era a capital da monarquía de Antipas, e estaba moi próxima a Cafarnaún, cidade que foi con probabilidade o centro principal da actividade de Xesús.

É importante destacar que as cidades eran focos de influencia da cultura helenística. Nelas residían as elites, en tanto que no medio rural habitaba un campesiñado empobrecido, do que procedía con toda probabilidade Xesús. As cidades eran en xeral favorables a Roma, como se demostrou con ocasión da primeira guerra xudía.

Nas fontes cristiás non se menciona que Xesús visitase ningunha das cidades de Galilea nin do seu contorno. Con todo, dada a proximidade de Tiberíades aos principais lugares mencionados nos evanxeos, é difícil pensar que Xesús subtraeuse por completo á influencia helenística.

O medio campesiño, do que procedía Xesús, vía con hostilidade as cidades. Os campesiños de Galilea soportaban importantes cargas impositivas, tanto do poder político (a monarquía de Antipas), como do relixioso (o Templo de Xerusalén), e a súa situación económica debeu de ser bastante difícil.

Galilea foi a rexión xudía máis conflitiva durante o século I, e os principais movementos revolucionarios antirromanos, desde a morte de Herodes o Grande en 4 a. C. ata a destrución de Xerusalén no ano 70, iniciáronse nesta rexión. A loita contra o Imperio romano foi, segundo Geza Vermes, «unha actividade galilea xeral no primeiro século d. C.»^[93]

En tempos de Xesús, do mesmo xeito que na actualidade, o xudaísmo era unha relixión monoteísta, baseada na crenza dun único Deus. Os xudeus crían que Deus elixira ao seu pobo, Israel, e establecera con el unha alianza a través de Abraham e Moisés, principalmente. Os actos fundamentais de devandita alianza eran, para os xudeus, a vocación de Abraham, o éxodo, e a promulgación da lei no Sinaí.^[94]

A fidelidade dos xudeus a esta alianza manifestábase, ademais de na súa adoración ao seu único Deus, na rigorosidade con que seguían os mandamentos e preceptos da Torá, ou a chamada Lei mosaica; esta regulaba todos os aspectos da vida dos xudeus, como a obrigación de circuncidar aos fillos varóns, a prohibición de traballar en sábado, e outras certas regras alimentarias (por exemplo, a de non comer carne de porco) e de purificación.

No século I, o centro do culto a Deus era o Templo de Xerusalén. Era necesario acudir a este tres veces ao ano (durante as chamadas festas de peregrinación), para realizar diversos sacrificios e entregar ofrendas. O culto do Templo era administrado polos sacerdotes e levitas, cuxo número era moi elevado,^[95] os que desempeñaban os chamados oficios sagrados durante as festas, tales como custodiar e limpar o Templo, preparar os animais e a leña para os sacrificios, e cantar salmos durante as celebracións públicas.^[96] Os sacerdotes e levitas mantíñanse cos tributos dos campesiños, obrigatorios para todos os xudeus.

Pero o Templo non era o único lugar en que se rendía culto a Deus: en época de Xesús existía tamén o costume de reunirse cada sábado nas sinagogas. Mentres que o culto no Templo estaba dominado polos sacerdotes, o costume de reunirse nas sinagogas foi promovendo a relixiosidade dos laicos.^[97] Ademais, nas sinagogas non se levaban a cabo sacrificios a diferenza do Templo, senón que tan só líanse e comentaban os textos sagrados.

Na época de Xesús, existían seitas diverxentes dentro do xudaísmo. O autor que máis información proporciona sobre este tema é Flavio Xosefo.^[98] Este distingue entre tres seitas principais: a saducea, a esenia e a farisea. Esta última era bastante respectada polo pobo e estaba constituída principalmente por laicos.^[99] Crían na inmortalidade da alma e eran coñecidos polo rigor con que interpretaban a lei, considerando á tradición como fonte desta. En canto aos saduceos, gran número deles formaba parte da casta sacerdotal, pero en oposición aos fariseos, rexeitaban a idea de que a tradición era fonte de lei e negaban tamén a inmortalidade da alma. Para rematar, o grupo dos esenios é considerado pola inmensa maioría dos investigadores como o autor dos denominados manuscritos do mar Morto. Constituían unha especie de monacato, cuxos seguidores eran estritos cumpridores da lei, aínda que diferían dos outros grupos relixiosos na súa interpretación desta. 'Nazarenos: eran hebreos que se consagraban particularmente ao culto de Deus, non bebían licor algún que puidese embriagar, e non se cortaban a barba nin o cabelo'.^[100] Outro aspecto de suma importancia no xudaísmo do século I é a súa concepción apocalíptica: a crenza nunha intervención futura de Yahvé, que restauraría o poder de Israel e trala que reinarían a paz e harmonía universais. Esta idea adquiriu gran forza na época en que o pobo xudeu foi sometido pola ocupación romana (aínda que está xa presente en varios dos libros proféticos da Tanakh, especialmente no Libro de Isaías), e relaciónase estreitamente coa crenza na chegada dun Mesías. Ademais, é moi mencionada na chamada literatura intertestamentaria: libros apócrifos xeralmente atribuídos a patriarcas ou outras figuras destacadas da Biblia hebrea.

Xesús de Nazaret naceu con bastante probabilidade en torno ao ano 4 a.C, aínda que a data non pode determinarse con seguridade. Segundo a opinión hoxe maioritaria entre os estudosos o seu lugar de nacemento foi a aldea galilea de Nazaret, aínda que puido nacer tamén en Belén, en Xudea, preto de Xerusalén. É probable que os seus pais se chamaran Xosé e María, e que tivese varios irmáns e irmás. Non hai constancia de que estivese casado; probablemente era célibe, aínda que tampouco hai ningunha fonte que o afirme. Cando tiña aproximadamente trinta anos, fíxose seguidor dun predicador coñecido como Xoán o Bautista e, cando este foi capturado por orde do tetrarca de Galilea, Antipas (ou talvez antes), formou o seu propio grupo de seguidores. Como predicador itinerante, percorreu varias localidades de Galilea, anunciando unha inminente transformación que denominaba Reino de Deus. Predicaba en arameo, aínda que é moi probable que coñecese tamén o hebreo, lingua litúrxica do xudaísmo, tanto en sinagogas como en casas privadas e ao aire libre. Entre os seus seguidores había varias mulleres.

Desenvolveu o seu predicación durante un tempo imposible de concretar, pero que en calquera caso non excedeu de tres anos, e moi probablemente foi bastante inferior. Durante o seu predicación, alcanzou fama na rexión como curador e exorcista. Segundo o seu punto de vista, a súa actividade como taumaturgo anunciaba tamén o Reino de Deus. Foi acusado de borracho e comilón, amigo de publicanos e prostitutas (Mt 11,19), e de exorcizar co poder do príncipe dos demos (Mt, 12, 22-30). Os seus familiares tivérono por tolo (Mc 3,21). Os xentíos inspirábanlle compaixón (Mt 14, 14) e a única vez que falou da súa personalidade se autodefiníu como manso e humilde de corazón (Mt, 11-29) pero rexeitou ser chamado bo, porque só Deus é bo (Mc 10,18). A presenza viva de Xesús xeraba nos seus discípulos unha alegría liberadora: «seica poden os compañeiros do noivo axunar mentres o noivo está con eles? Mentres que teñen con eles ao esposo non poden axunar» (Mc 2, 19).

Con motivo da festa da Pascua, acudiu cun grupo de seguidores seus a Xerusalén. Probablemente por algo que fixo ou dixo en relación co Templo de Xerusalén, aínda que non poden excluírse outros motivos, foi detido por orde das autoridades relixiosas xudías da cidade, quen o entregaron ao prefecto romano, Poncio Pilato, acusado de sedición. Como tal, foi executado, posiblemente en torno ao ano 30, por orde das autoridades romanas de Xudea. Á súa morte, os seus seguidores se dispersaron, pero pouco despois viviron colectivamente unha experiencia que lles levou a crer que resucitara e que regresaría nun prazo breve para establecer o Reino de Deus que predicara en vida.

Xesús é a forma latinizada do grego Ιησοῦς (Iesoûs), co que é mencionado no Novo Testamento, escrito en grego. O nome deriva do hebreo Ieshú, forma abreviada de Yeshúa, a variante máis estendida do nome Yehoshúa, que significa -Yahveh salva-, e que designa así mesmo a Xosué, un coñecido personaxe do Antigo Testamento, lugartenente e sucesor de Moisés.^[101]

Sábese que era un nome frecuente na época, xa que na obra de Flavio Xosefo son mencionados uns vinte personaxes de igual denominación.^[102]

A forma deste nome en arameo -a lingua de Xudea no século I- é a que con toda probabilidade usou Xesús: Ieshuá (ישׁו, Yēšûaʿ).

En Marcos e Lucas, chaman a Xesús Iesoûs hó Nazarēnós (Ιησοῦς ὅ Ναζαρηνός);^[103] en Mateu, Xoán e ás veces en Lucas utilízase a forma Iesoûs hó Nazoraîos (Ιησοῦς ὅ Ναζωραῖος),^[104] que aparece tamén nos Feitos dos Apóstolos.^[105] A interpretación destes epítetos depende dos autores: para a maioría, ambos fan referencia á súa localidade de orixe, Nazaret; outros, interpretan o epíteto nazoraîos (nazoreo) como composto das palabras hebreas neser (retoño) e semah (xerme); segundo esta interpretación, o epíteto tería un carácter mesiánico; outros, en cambio, interprétano como Nazareo (separado para Yahveh).^[106]

Xesús naceu probablemente en Nazaret, en Galilea,^[107] xa que na maioría das fontes chámaselle «Xesús de Nazaret»,^[108] e na antigüidade adoitaba expresarse desta forma o lugar de nacemento.^[109]

Con todo, dous evanxeos (Lucas e Mateu), os únicos que entre os evanxeos canónicos fan referencia á infancia de Xesús,^[110] relatan o seu nacemento en Belén, en Xudea. Aínda que este lugar de nacemento é o comunmente aceptado pola tradición cristiá, os investigadores actuais puxeron de relevo que os relatos de Mateu e Lucas están elaborados con temas da tradición davídica, conteñen varios elementos historicamente pouco fiables, e mostran unha clara intención de demostrar que Xesús era o Mesías, que, segundo Miq 5,2, debía nacer en Belén.^[111][112]

Son moitos os críticos actuais que consideran que a historia do nacemento de Xesús en Belén é unha adición posterior dos autores destes evanxeos e non se corresponde coa realidade histórica.^[107] Porén, outros autores, a maioría deles católicos, entenden que non hai razóns para dubidar da veracidade histórica de Mateu e Lucas no referente a este punto.^[113]

Aínda que Nazaret é citada 12 veces nos evanxeos,^[114] e as investigacións arqueolóxicas indican que o pobo foi continuamente ocupado desde o século VII antes da éra común,^[114][115] «Nazaret» non é mencionada por historiadores ou xeógrafos dos primeiros séculos da éra común. Segundo John P. Meier, Nazaret era «un lugar insignificante situado nos montes da Baixa Galilea, un pobo tan escuro que nunca o mencionan o Antigo Testamento, Xosefo, Filón, nin a literatura temperá dos rabinos, nin os pseudepigrapha do Antigo Testamento».^[115] Aínda que Lucas "1:26". BibleGateway (en castelán).  chámaa «cidade», en realidade sería unha pobre aldea que debeu toda a súa importancia posterior ao feito cristián.^[116] O nome de nazarenos dado aos cristiáns palestinos do século I era sen dúbidas irónico e despectivo, e en tal sentido o nome de Xesús acompañouse co título «de Nazaret», un lugar escuro que en nada o favorecía.^[117]

Cos datos con que se conta no presente, non é posible precisar o ano do nacemento de Xesús de Nazaret. Considérase un dato bastante seguro que a morte de Herodes I o Grande tivo lugar no 4 a. C. De alí que ao datar o nacemento de Xesús, a gran maioría dos especialistas se decantan por un rango entre os anos 7 e 4 a. C., xa que existe probabilidade a favor de que o nacemento suceda nos últimos anos do reinado de Herodes o Grande. Algúns autores estenden o prazo probable do nacemento ao 8 a. C.,^[118] ou 3-2 a. C.,^[119] aínda que estas posicións son hoxe claramente minoritarias.^[120]

As fontes cristiás non ofrecen unha cronoloxía absoluta dos acontecementos da vida de Xesús, cunha soa excepción: Lc 3,1 fixa o comezo da actividade de Juan o Bautista en «o ano quince do reinado de Tiberio», que posiblemente poida interpretarse como equivalente a un destes anos: 27, 28 ou 29. Un pouco máis adiante (Lc 3,23), indica que Xesús contaba aproximadamente 30 anos ao comezo do seu predicación. Ademais de situar -do mesmo xeito que Mateu- o nacemento de Xesús ao final do reinado de Herodes o Grande, o relato de Lucas ^[121] menciona o «censo de Quirino» (cuxo nome completo e preciso é Publio Sulpicio Quirinio, sendo «Quirino» ou «Cirino» probables desviacións dos copistas),^[122] o que suscita un problema histórico que non se resolveu. En Antigüidades xudías, 17.13; 18.1, o historiador Flavio Xosefo aludiu a un censo baixo Cirino (Quirinio ou Quirino) sendo Coponio procurador de Xudea. Se se cotexan os versículos de Lucas con todas as crónicas históricas sobre o goberno de Quirinio en Siria e os empadroamentos que se fixeron baixo o mandato de César Augusto, chégase ao feito de que se descoñece que se ordenou un censo que «abarcase a todo o mundo coñecido baixo Augusto», e que o censo de Xudea, que non incluía a Nazaret, e que se levou a cabo baixo Quirinio, ocorrería uns dez anos logo da morte de Herodes o Grande, é dicir, no ano 6-7 d. C. e polo tanto, presumiblemente despois do nacemento de Xesús.^[122] É probable que post factum, é dicir, trala morte de Xesús de Nazaret, o seu nacemento asociouse a recordos dispersos de acontecementos que ocorreron uns anos antes ou despois do nacemento en si. Sobre este punto, Antonio Piñero sinalou: «A inmensa maioría dos investigadores cre que Lucas refírese «de oídas» ao censo de Quirinio do 6 d. C, xa que logo uns dez anos despois do nacemento de Xesús».

Convencionalmente, adoptouse como a data de nacemento de Xesús a calculada no século VI por Dionisio o Exiguo, baseada en cálculos erróneos e que hoxe serve de inicio da chamada era cristiá;^[123] tamén convencionalmente, no século IV comezou a celebrarse o seu nacemento o 25 de decembro.^[124]

Sobre a familia de Xesús, todos os evanxeos están de acordo no nome da súa nai, María e do seu pai, Xosé, aínda que dous dos evanxeos (Mateu e Lucas) conteñen relatos, diferentes entre si, acerca da concepción milagrosa de Xesús por obra do Espírito Santo. Segundo estes relatos, Xosé non sería o seu pai verdadeiro, senón só o seu pai legal, por ser o esposo de María. A maioría dos investigadores^[125] cren que estes relatos son bastante tardíos: non se mencionan nos evanxeos de Marcos e de Xoán, e existen indicios que permiten sospeitar que en tempo de Xesús este era coñecido como «fillo de Xosé».^[126]

Os irmáns de Xesús son mencionados en varias ocasións nos evanxeos e noutros libros do Novo Testamento,^[127] En Mc "6:3". BibleGateway (en castelán).  menciónanse os nomes dos catro irmáns varóns de Xesús: Xacob (Santiago), Xosé, Xudas e Simeón ou Simón, e indícase tamén a existencia de dúas irmás.^[128]

Son numerosas as fontes que indican a ascendencia davídica de Xesús, a través de Xosé (malia que, como antes díxose, algúns evanxeos afirman explicitamente que Xo´se non foi o pai biolóxico de Xesús). Varias pasaxes do Novo Testamento mostran que era chamado «fillo de David»,^[129] e que a idea da súa orixe davídico estaba moi estendida nos primeiros anos do cristianismo^[130] aínda que el nunca se referiu a si mesmo como tal. Os críticos non están de acordo, con todo, en que esta ascendencia davídica sexa un dato certo, dado que pode tratarse dunha adición dos evanxelistas para demostrar a condición mesiánica de Xesús. As xenealoxías de Xesús que aparecen en Mateu e Lucas^[131] son diferentes entre si, aínda que ambas vinculan a Xosé, pai legal de Xesús coa estirpe de David.^[132]

A actividade de Xesús inscribiuse no marco da relixiosidade xudía. Das fontes infírese que en xeral cumpriu os preceptos da Lei mosaica (aínda que en ocasións discrepara da interpretación que dela facían algúns grupos relixiosos), e que participou de crenzas comúns no xudaísmo do século I (como a existencia de demos ou a resurrección dos mortos).^[133]

Os investigadores están de acordo en que a lingua materna de Xesús foi o arameo. Aínda que os evanxeos están escritos en grego, conteñen frecuentes expresións en arameo, a maior parte delas atribuídas a Xesús. Ademais, o arameo era a lingua habitual dos xudeus de Galilea. Seguramente o arameo falado en Galilea era unha variante dialectal recoñecible, como o testemuña o feito de que Pedro sexa recoñecido polo seu acento en Xerusalén^[134]

Non pode aclararse se Xesús falaba ou non grego.^[135] En xeral crese que coñecía o hebreo, que na época era só unha lingua relixiosa e de cultura, e que sabía ler, xa que nunha ocasión preséntaselle lendo o Libro de Isaías (escrito en hebreo) nunha sinagoga.^[136]

Parece ser que tanto Xesús como o seu pai, Xosé, exerceron a profesión de carpinteiros.^[137] En calquera caso, hai bastante consenso en canto a que procedía dun medio campesiño. Na súa predicación fixo tamén constantes referencias aos labores agrícolas, e apenas parece interesado polo medio urbano (non hai constancia de que na súa predicación visitase nunca as principais cidades de Galilea, malia que a importante cidade de Séforis achábase a curta distancia de Nazaret).

Non se coñece con certeza canto tempo durou a vida pública de Xesús. Os evanxeos sinópticos mencionan unha soa festa de Pascua celebrada por el coas súas discípulos en Xerusalén, durante a cal foi detido e crucificado. Iso parece suxerir que a súa vida pública durou soamente un ano. No Evanxeo de Xoán, pola contra,^[138] menciónanse tres festas de Pascua, as tres celebradas por Xesús en Xerusalén, o que fai supoñer que o ministerio de Xesús prolongouse durante dous ou tres anos. En todos os evanxeos só hai unha indicación precisa de data, a que se ofrece en Lucas^[139], indicando que a actividade de Xoán o Bautista iniciouse o ano 15 do mandato de Tiberio, o que pode coincidir, segundo diferentes cálculos, cos anos 27, 28 ou ata 29 de nosa era, aínda que a maioría dos autores inclínase polo ano 28.^[140]

A vida pública de Xesús iníciase, segundo todos os evanxeos, co seu bautismo por Xoán o Bautista no río Xordán. É probable que Xesús iniciase a súa actividade como seguidor do Bautista.

Seguido dun grupo de fieis, de entre os cales escolleu os seus máis achegados, os doce apóstolos ou enviados, percorreu na súa actividade toda Galilea (especialmente a área en torno a Cafarnaún) e as rexións próximas de Fenicia, a Decápole e o territorio da tetrarquía de Herodes Filipo.

Segundo as fontes cristiás, a súa predicación transmitía unha mensaxe de esperanza especialmente dirixido aos marxinados e pecadores (Lc 15). Posiblemente chegou a congregar a grandes multitudes (fálase, por exemplo, de cinco mil acodes en referencia á multiplicación dos pans e os peixes).^[141] Trasladouse a Xerusalén para celebrar alí a Pascua coas súas discípulos, e entrou triunfalmente na cidade.

Nos catro evanxeos canónicos, o comezo da vida pública de Xesús márcao a súa bautismo por Xoán no Xordán. Xoán o Bautista é un personaxe relativamente ben coñecido grazas á información que del proporciona Flavio Xosefo, quen afirma que era «un home de ben que incitaba aos xudeus [...] a ser xustos os uns cos outros e píos cara a Deus, e a ir xuntos ao bautismo» (Antigüidades xudías, 18, 116-119) e relata que Herodes Antipas executouno por medo a que provocase unha revolta.^[142]

A mensaxe de Xoán, tal e como é reflectido polas fontes, parece bastante semellante ao de Xesús; segundo Mateu, na súa predicación facía referencia ao Reino dos Ceos^[143] e insistía na necesidade dun pronto arrepentimento. O feito de que Xesús sometésese ao rito bautismal suxire que probablemente formase inicialmente parte da comunidade relixiosa do Bautista.^[144]

Nos evanxeos, Xoán considérase a si mesmo un precursor, declarando que non é digno de desatar a correa das sandalias de Xesús e que este substituirá a súa bautismo de auga polo bautismo «no Espírito Santo».^[145] Pola súa banda, Xesús fala con gran respecto de Xoán, afirmando que «entre os que nacen de muller non se levantou outro maior», aínda que engade que «o máis pequeno no Reino dos Ceos é maior que el».^[146]

No Evanxeo de Xoán suxírese que entre os discípulos de Xesús e do Bautista chegou a haber certa rivalidade,^[147] pero déixase claro que Xoán aceptou sempre a súa subordinación a Xesús.

Debe terse en conta que os evanxeos foron escritos por seguidores de Xesús, coa finalidade de conseguir novos conversos. Se, como parece, Xoán o Bautista foi un personaxe relativamente coñecido e respectado no seu tempo (como parece demostralo o feito de que Flavio Xosefo refírase a el por extenso), é bastante explicable que os evanxelistas presénteno admitindo publicamente a superioridade de Xesús.

Do estudo das fontes (sobre todo os sinópticos) infírese que Xesús predicou de forma itinerante na zona norte de Palestina e, preferentemente, nas aldeas que bordeaban o lago de Genesaret. Os seus seguidores foron principalmente de extracción campesiña, e acompañáronlle tamén varias mulleres, o cal resulta infrecuente no contexto dos movementos relixiosos do xudaísmo. Escolleu a doce apóstoloé ou enviados, posiblemente en representación das doce tribos de Israel. Nin os nomes dos apóstolos nin os relatos de como se uniron a Xesús coinciden en todos os evanxeos, pero todos concordan na cifra de doce.

A crítica é practicamente unánime en considerar que o núcleo da predicación de Xesús era o anuncio do Reino de Deus. Con todo, existen importantes discrepancias á hora de interpretar que significa esta expresión no contexto da predicación de Xesús. O «Reino de Deus» anúnciase como algo inminente; neste sentido, a predicación de Xesús insírese no contexto da literatura apocalíptica do xudaísmo, na que existe a esperanza dunha próxima intervención de Deus nos asuntos humanos. Para entrar no Reino de Deus que Xesús profetiza é necesaria unha transformación interior (metanoia) que alcanza todos os ámbitos da existencia humana; así, quen non se fai como un neno non entrará no Reino (Mt 18, 1-5) e o perdón é condición para un culto eficaz (Mt, 5, 21-26).

Xesús describiu o Reino de Deus utilizando parábolas (véxase máis arriba), en moitas das cales aparece un contraste entre un inicio pequeno e insignificante e un final espléndido (Mt 13,31-34), un pai xeneroso e uns invitados ao banquete ocupados e desagradecidos (Mt 22, 1-14), un rei compasivo e un servo sen piedade (Mt 18, 21-35), un viñador confiado e uns arrendatarios infieis (Lc 20, 9-19), un labrego despreocupado e distintos tipos de terra (Mc 4,1-9).

Hai bastante consenso entre os especialistas en canto a que a predicación de Xesús ía dirixida en exclusiva ao pobo de Israel. Segundo Mateu, así o dixo: «Non son enviado senón ás ovellas perdidas da casa de Israel»^[148]. Admítese, con todo, que algúns xentís poderían participar desta mensaxe. Segundo os evanxeos, curou a algúns xentís, como o criado do centurión de Cafarnaún ou a filla da muller sirofenicia, conmovido pola fe que demostraron.

Non hai unanimidade entre os estudosos con respecto a se Xesús considerouse a si mesmo como o Mesías de Israel, como afirman os evanxeos canónicos, ou se a súa identificación como tal pertence á teoloxía das primeiras comunidades cristiás. Nos sinópticos, e especialmente no Evanxeo de Marcos, Xesús admite implicitamente que é o Mesías, pero pide en numerosas ocasións ás súas discípulos que non o divulguen («secreto mesiánico»).

Considérase xeralmente un dato histórico que Xesús designouse a si mesmo como «Fillo do Home», aínda que non está claro se se trata dun título escatolóxico, como parece desprenderse do seu emprego no Libro de Daniel e outros textos intertestamentarios, ou se é un mero circunloquio semítico para facer referencia á primeira persoa do singular.^[149]

En liñas xerais, a predicación de Xesús mantívose no marco do xudaísmo da súa época.^[150] Nalgúns aspectos, con todo, entrou en conflito coa interpretación que da lei xudía facían outros grupos relixiosos (fundamentalmente saduceos e fariseos), sobre todo en dous aspectos: a observancia do sábado e a pureza ritual. Existen discrepancias sobre como interpretar estes conflitos: como unha controversia ética (prioridade do ben do home sobre a letra do precepto, do interior sobre o exterior), como unha controversia de autoridade (Xesús ten un poder recibido do alto e exérceo) ou como unha controversia escatolóxica (inaugúrase un novo tempo).

Na predicación de Xesús, teñen unha grande importancia os seus ensinos éticos. O centro da ética de Xesús era o amor ao próximo, ao desvalido de quen non se pode recibir contraprestación (Lc 14,13) e, moi especialmente, o amor ao inimigo (único xeito de distinguirse dos pagáns que aman aos que lles aman a eles) (Mt 5,44-48, Lc 6,27-38). Para algúns autores, a ética que Xesús predicaba ten un carácter provisional, e oriéntase sobre todo á época de preparación do Reino de Deus.^[151] Por mor disto, na ética de Xesús destaca a renuncia aos bens materiais. En todo caso, as fontes coinciden en que non se pode servir a Deus e ás riquezas (Mt 6,24).

Son moitos os especialistas que chamaron a atención acerca da coincidencia nas fontes sobre a especial consideración que Xesús pareceu ter cara ás mulleres de diversa condición, en especial as marxinadas, doentes e pecadoras públicas. Algo, en certa medida, novo para un rabí da época. Os exemplos son múltiples: así a encurvada á que se achega e cura un sábado chamándoa filla de Abraham, título exclusivamente masculino (Lc 13,11); a que sufría unha patoloxía feminina extrema que a facía impura e excluída e que alcanza a tocarlle sen que Xesús poida evitar curala (Mc 5,25-34); a estranxeira pagá, único personaxe nos evanxeos canónicos que lle convence nunha discusión, apelando ao seu corazón cunha parábola (Mt 15,28); a viúva á que Xesús achégase por propia iniciativa, conmovido (Lc 7,13); a prostituta que lle unxe, con escándalo dos presentes, e á que lle son perdoados os pecados porque «amou moito» (Lc 7, 37-47); a viúva pobre á que Xesús enxalza pola súa xenerosidade (Mc 12, 41-44); Marta e María, as amigas que lle acollen na súa casa (Lc 10, 38-42); etc.

As fontes sinópticas coinciden tamén en que entre os discípulos itinerantes de Xesús atopábanse mulleres (María Madalena, Xoana, Salomé...), algo non moi común nunha sociedade patriarcal. E ata afirman que permaneceron ao pé da cruz cando todos fuxiran (Mc 15,40-41). Resulta tamén paradoxal que se recoñezan como primeiras testemuñas da resurrección ás mulleres, cuxo testemuño apenas tiña validez naquel contexto social (Mc 16, 11).

Por outra banda, nos seus diatribas contra os escribas e fariseos, Xesús repróchalles que devoren os bens das viúvas con pretextos relixiosos (Lc 20, 18), e aos príncipes dos sacerdotes e aos anciáns do pobo chégalles a asegurar que as prostitutas precederanlles no Reino de Deus (Mt 21, 31).

Pola súa banda, no Evanxeo de Xoán, destacan algúns personaxes femininos: a inimiga étnica de vida licenciosa que é interlocutora do discurso da «auga viva» e da «adoración en espírito e en verdade», que acaba evanxelizando ás súas veciñas samaritanos; Marta de Betania, protagonista dun diálogo fundamental sobre a «resurrección e a vida»; e a muller adúltera á que Xesús salva de morrer lapidada conforme á Lei de Moisés. Incluso a crítica histórica e exexética máis esixente recoñece que, máis aló do carácter kerigmático destes relatos, escóndese un transfondo histórico onde o predicador xudeu, Xesús de Nazaret, outorgou unha consideración rechamante ás mulleres do seu tempo.

Tanto as fontes sinópticas como o Evangelio de Xoán presentan a Xesús como hacedor de milagres. Tamén destaca esta faceta da súa actividade o Testemuño Flaviano, onde se indica que «levou a cabo feitos sorprendentes» (Antigüidades xudías, XVIII, 63), aínda que non pode asegurarse que non se trate dunha interpolación cristiá posterior.

En liñas xerais, a investigación actual non concede credibilidade histórica aos feitos marabillosos de Xesús que teñen que ver con alteracións das leis da Natureza, que se consideran proxección da fe dos primeiros cristiáns^[152] e, como tales, requiren unha interpretación simbólica, non literal. En gran medida os relatos de milagres poden ter unha orixe helenístico: Rudolf Bultmann atopou paralelismos entre os relatos dos milagres de Xesús e outros similares da tradición helenística, o que lle levou a concluír que «parece probable que os relatos taumatúrgicos teñen generalmente unha orixe helenístico».^[153]

Porén, acéptase en xeral que Xesús foi considerado polos seus contemporáneos como capaz de curar certas enfermidades e de exorcizar demos, o que pode interpretarse á luz das crenzas populares na Palestina do século I. Os sinópticos, e especialmente o Evanxeo de Marcos, ofrecen numerosos testemuños deste tipo de actividade, e non parece probable que se trate de engadas posteriores. Estes testemuños coinciden ademais cos das fontes talmúdicas, onde se relata que Xesús foi executado como feiticeiro. Algúns investigadores, como o estadounidense Morton Smith,^[154] chegaron a considerar este tipo de prácticas como as máis importantes no magisterio de Xesús, ata o punto de identificalo como un mago helenístico, similar a outros, aproximadamente contemporáneos, como Apolonio de Tiana.

A maioría das fontes ^[155] que fan referencia á morte de Xesús concordan en que morreu crucificado por orde do entón prefecto romano en Xudea, Poncio Pilato.

Que a orde da execución de Xesús partiu da autoridade romana confírmao o que se sabe acerca dos procedementos xurídicos nas provincias do Imperio romano. As sentenzas capitais eran competencia exclusiva do funcionario romano, que tiña o chamado ius gladii (dereito de espada).^[156] Só os romanos, ademais, utilizaban a crucifixión como método de execución.

Existen, con todo, discrepancias entre os investigadores á hora de determinar algunhas circunstancias da execución. En primeiro lugar, en canto ao delito do que foi acusado Xesús e polo cal foi condenado á pena capital. En segundo lugar, en canto ao grao de implicación das autoridades xudías de Xerusalén no xuízo e na sentenza de Xesús.

Ningunha das fontes ofrece unha data exacta para a morte de Xesús. Con todo, tanto as fontes sinópticas como o Evanxeo de Xoán coinciden en que Xesús morreu un venres. Segundo os sinópticos, este venres coincidiu co primeiro día da festa de Pessach (Pascua xudía), que se celebraba o día 15 do mes hebreo de Nisán. O Evanxeo de Xoán, en cambio, indica que a morte de Xesús ocorreu o día anterior a devandita festa (é dicir, o 14 de Nisán), a tarde na que no Templo de Xerusalén sacrificábanse os cordeiros pascuais. Indicouse que a información dada por Xoán pode estar motivada pola súa intención de identificar a Xesús como o verdadeiro Año de Deus, xa que a súa morte, no relato xoánico, ten lugar á mesma hora en que no templo sacrificábanse os años para a festa de Pascua.^[157]

Todas as fontes están de acordo en que a execución de Xesús tivo lugar durante o mandato de Poncio Pilato (26-36). Si acéptase como certa a información que aportan os sinópticos, a morte de Xesús puido ocorrer no 27 ó o 34, xa que nestes dous anos o 15 de Nisán caeu en venres. Si crese, en cambio, que a información máis fidedigna é a achegada polo Evanxeo de Xoán, as datas posibles son o 30 e o 33, anos nos que o 14 de Nisán foi venres.

Algúns autores intentaron harmonizar os datos achegados polos sinópticos e por Xoán, apelando ao uso de dous calendarios diferentes (un calendario lunar oficial e outro solar, utilizado polos esenios). Non hai indicios, con todo, de que Xesús seguise outro calendario diferente do que rexía as festividades oficiais.^[158]

Aínda que a tradición cristiá considera generalmente que, no momento da súa morte, Xesús tiña 33 anos, é perfectamente posible que tivese unha idade superior, dado que, como se expresou, posiblemente naceu antes do 4 a. C. (ano da morte de Herodes o Grande).^[159] O número 33 co tempo acabou adquirindo un sentido simbólico e foi empregado por organizacións como a masonería, que divide a súa escala en 33 graos (sendo o 33 o grao superior).

• Unha teoría considera que Xesús foi principalmente un revolucionario mesiánico, que pretendía redimir a Israel e instalar un réxime teocrático (o Reino de Deus). Esta teoría relaciona a Xesús co movemento dos celotes, e baséase principalmente no dato, corroborado por fontes non cristiás (Tácito, Flavio Josefo), da súa ejecución na cruz, suplicio reservado aos condenados por sedición. Segundo estes autores, aquilo que nas fontes contradi esta teoría sería o resultado dunha reelaboración da historia de Xesús por parte dos seus seguidores, realizada trala súa morte. O principal defensor desta teoría foi S.F.Brandon: Jesus and the zealots: a study of the political factor in primitive christianity (1967).
• Outras teorías relacionan a Xesús coa seita dos esenios.
• Algúns autores, como Burton Mack ou John Dominic Crossan,^[160] pensan que Xesús foi principalmente un mestre ético, cuxas ensinos teñen grandes afinidades coa filosofía cínica.
• Morton Smith, no seu libro Jesus the magician, identifica a Xesús como un mago.
• Varios eruditos, notablemente Hyam Maccoby, cren que Barrabás é a versión grega do arameo Bar Abba (fillo de pai), presuntamente o sobrenome do mesmo Xesús. Segundo iso, ao pedir a Pilato a liberación de Barrabás, o pobo pedía a liberación de Xesús.

Algúns autores negan de forma absoluta a validez histórica das fontes cristiás, e sosteñen que a figura de Xesús é o resultado dunha falsificación consciente por parte dos primeiros cristiáns.^[161] Segundo esta teoría, Xesús non foi un personaxe histórico, senón unha entidade mítica, produto do sincretismo entre as relixiosidades helenística e xudía. Na actualidade, os principais defensores desta teoría en medios académicos son George Albert Wells, Earl Doherty, Alvar Ellegård, Timothy Freke e Peter Gandy.

Os principais argumentos que apoian esta postura son:

• Na literatura cristiá do século I, excluídos os evanxeos, apenas hai referencias á actividade de Xesús. Ningún destes textos rexistra os seus ensinos, os seus milagres nin o proceso que levou á súa execución. Earl Doherty chama a isto, de forma irónica, «unha conspiración de silencio».^[162]
• O feito de que gran parte dos acontecementos da vida de Xesús narrados nos evanxeos teñan claros paralelos na Biblia xudía, o que levou a pensar que os relatos evanxélicos foron modelados a semellanza dos do Antigo Testamento.^[163]

A maioría dos estudosos consideran esta teoría bastante inverosímil..^[164][165] Segundo Antonio Piñero, desde a década de 1920 «non se considera científico negar a existencia histórica de Xesús debido á cantidade de probas directas ou indirectas da súa existencia».^[166] Como argumentos que fan máis verosímil a existencia histórica de Xesús, Piñero cita:

1. a mención de Xesús nas obras de dous autores non cristiáns considerados fiables (Publio Cornelio Tácito e Flavio Xosefo);
2. o conxunto de textos cristiáns transmitidos acerca da súa figura, xa que «aínda que os escritos cristiáns maniféstense como obras de seguidores de Xesús, negar a existencia histórica do personaxe central delas presenta moitas máis dificultades que admitila»;^[167]
3. as alusións nos devanditos textos a figuras históricas cuxa existencia pode comprobarse con documentos non cristiáns;
4. as reinterpretacións e remodelacións da figura de Xesús realizadas polos autores das fontes cristiás, que non fosen precisas se o personaxe fose unha invención; e
5. o desenvolvemento do cristianismo, difícil de explicar sen a figura de Xesús.^[168]

É abismal a diferenza entre a mínima repercusión histórica que a predicación de Xesús alcanzou durante a súa vida e a súa influencia posterior na historia universal. O movemento relixioso iniciado por Xesús, escindido do xudaísmo, terminou converténdose nunha nova relixión, o cristianismo, que foi gañando adeptos por todo o ámbito do Mediterráneo durante os primeiros séculos de nosa era. Malia ser duramente criticada, e ata perseguida, durante o século IV a relixión cristiá chegou a ser a relixión principal (oficialmente a única a partir do Edicto de Tesalónica) do Imperio Romano. A Igrexa cristiá alcanzou un enorme poder, e mantivo a súa estrutura fortemente xerarquizada logo das invasións bárbaras que marcaron o final do Imperio Romano de Occidente. En Oriente, continuou sendo a relixión oficial do Imperio Bizantino ata o final deste estado, a mediados do século XV, aínda que en gran parte dos antigos territorios orientais do Imperio Romano viuse desprazada, a partir do século VII, polo avance do islam.

O cristianismo incorporouse á herdanza cultural de Europa, ata o punto de ser considerado na actualidade como un dos seus principais trazos de identidade.^[169][170] Coa expansión da cultura europea que comezou no século XV, esta relixión difundiuse por outros moitos lugares do mundo, especialmente por América, onde é hoxe tamén a relixión máis importante. Na actualidade, a relixión cristiá, nos seus diferentes denominacións, é a que conta con maior número de seguidores en todo o mundo.

A historia da Igrexa cristiá, tanto en Oriente como en Occidente, foi en gran medida a da loita entre diferentes concepcións do cristianismo, que desembocaron en varios cismas, coa conseguinte aparición de novas igrexas, polo que na actualidade non existe unha soa, senón moi variadas confesións cristiás. Todas estas variantes do cristianismo comparten, con todo, unha visión de Xesús de Nazaret relativamente unitaria no esencial (véxase máis abaixo a sección Xesús no cristianismo).

O cristianismo, e especialmente a figura de Xesús de Nazaret, exerceu ata a actualidade unha enorme influencia en todos os aspectos da cultura de Europa e de América (sobre algúns aspectos da influencia de Xesús na cultura, véxanse as seccións Xesús na arte, Xesús na literatura, Xesús no cine).

A figura de Xesús de Nazaret é o centro de todas as relixións denominadas cristiás, aínda que existen diferentes interpretacións acerca da súa persoa.^[171]

En xeral, para os cristiáns ortodoxos, Xesús de Nazaret é o protagonista dun acto único^[172] e intransferible, polo cal o home adquire a posibilidade de elevarse por encima da súa natureza caída e alcanzar a salvación.^[173]

Devandito acto consúmase coa resurrección de Xesús de Nazaret. A resurrección é, xa que logo, o feito central do cristianismo e constitúe a súa esperanza soteriolóxica. Como acto, é privativo da divindade e inaccesible ao home. De forma máis precisa, a encarnación, a morte e a resurrección compensan en tres actos sucesivos os tres obstáculos que separaban, segundo a doutrina cristiá, a Deus do home: a natureza,A natureza de Deus (increada) e a natureza do home (criatura) están separadas polo abismo ontolóxico do acto creativo ex nihilo o pecado^[174] e a morte.^[175] Pola encarnación do Verbo, a natureza divina faise humana.^[176] Pola morte de Cristo, supérase o pecado e polo seu resurrección, a morte.^[177]

Historicamente, o núcleo da doutrina cristiá quedou fixado no Concilio de Nicea, coa formulación do símbolo niceno. Este concilio é recoñecido polas principais denominacións cristiás: católicos, ortodoxos e as diferentes igrexas protestantes. O texto do credo niceno no referente a Xesús é o seguinte:

E nun Señor Xesucristo, o Fillo de Deus; procreado como o Unixénito do Pai, é dicir, da substancia do Pai, Deus de Deus; luz de luz; Deus verdadeiro de Deus verdadeiro; procreado, non feito; consubstancial ao Pai; mediante o cal todas as cousas foron feitas, tanto as que están nos ceos como as que están na terra; quen para nós os humanos e para a nosa salvación descendeu e fíxose carne, fíxose humano, e sufriu, e resucitou ao terceiro día, e virá xulgar aos vivos e os mortos.

Existen, con todo, igrexas non trinitarias que non recoñeceron a existencia dunha Trinidad de persoas en Deus (por exemplo, o arrianismo, e posteriormente o unitarismo).

Xesús de Nazaret é tamén considerado a encarnación do Fillo, segunda persoa ou hipóstase da trindade cristiá. É Fillo por natureza e non por adopción, o que quere dicir que a súa divindade e a súa humanidade son inseparables. A relación entre a natureza divina e humana quedou fixada no Concilio de Calcedonia nestes termos:

Seguindo con unanimidade aos Santos Pais, nós ensinamos que se ha de confesar un só e mesmo Fillo, o noso Señor Xesucristo, perfecto na súa divindade e perfecto na súa humanidade, verdadeiro Deus e verdadeiro home con alma racional e corpo; consubstancial co Pai en canto á divindade, e consubstancial connosco en canto á humanidade; en todo semellante a nós menos no pecado, nado do Pai antes de todos os séculos segundo a divindade, e nos últimos días, por nós e pola nosa salvación, nacido de María, a Virxe (nai) de Deus, segundo a humanidade: un e o mesmo Cristo Señor Fillo Unixénito en dúas naturezas ben distintas, inmutables, indivisibles, inseparables; a diferenza de naturezas en ningún modo é suprimida pola unión, máis ben consérvanse as propiedades de cada natureza e concordan nunha persoa e nun suxeito. Non (está) dividido nin partido en dúas persoas, senón que un e o mesmo é Fillo único, Deus, Verbo, Xesús Señor, como desde o principio os profetas e o mesmo Xesucristo ensinounos e transmitiu o símbolo dos pais. Tras ser reguladas totalmente por nós estas cousas, con toda exactitude e harmonía, este Santo Sínodo ecuménico definiu que a ninguén se permita proferir outra fe nin escribila, nin adaptala, nin pensala ou ensinala a outros.

Existen algunhas relixións cristiás minoritarias que non comparten as definicións dogmáticas do Concilio de Nicea, do Concilio de Éfeso e do Concilio de Calcedonia.

• Nestorianismo: variante doutrinal inspirada no pensamento de Nestorio que conta con igrexas activas actualmente como a Igrexa asiria de oriente. O centro da súa doutrina é o rexeitamento a considerar que o Deus Fillo puido ser neno algunha vez. En consecuencia, separan a persoa humana e a persoa divina de Xesús. Foi rexeitada polo Concilio de Éfeso.
• Monofisismo: é a variante doutrinal que unifica nunha as dúas naturezas de Xesús de Nazaret. Foi promovida por Eutiques e rexeitada no Concilio de Calcedonia. As antigas igrexas orientais son denominacións monofisitas, así como tamén as igrexas coptas.

Varios movementos relixiosos de filiación cristiá, xurdidos a partir da segunda metade do século XIX, apártanse das crenzas tradicionais das relixións cristiás maioritarias no referente á doutrina da Trindade, a natureza de Cristo e a súa misión. Por iso se dicute por parte dos grupos tradicionais se estes movementos poden considerarse propiamente cristiáns.

Os mormóns (Igrexa de Xesús Cristo dos Santos dos Últimos Días) cren que Xesucristo ofrece a salvación en dous aspectos diferentes, da morte física e da morte espiritual.^[178] A igrexa mormona, fundada nos Estados Unidos, tamén mantén a crenza de que, logo da súa resurrección, Xesucristo visitou América e continuou alí o seu ensino.^[179]

As testemuñas de Xehová consideran a Xesús como o único ser creado por Deus directamente e que actualmente non é un home nin o Deus todopoderoso, senón «unha poderosa criatura espiritual» entronizado como rei.^[180] Tamén cren que Xesús non é parte dunha trindade,^[181] e que non resucitou por si mesmo, senón que Deus o resucitou.^[182] As testemuñas de Xehová afirman que Xesús non morreu nunha cruz senón nun madeiro^[183] e por iso non utilizan a cruz nin ningún outro símbolo.^[181] Outro punto que caracteriza as súas crenzas é que Xesucristo se converteu no rei no ceo no ano 1914 e o Arcanxo Miguel é Xesucristo na súa posición celestial.^[184]

Para a Ciencia Cristiá (Igrexa Científica de Cristo) de Mary Baker Eddy, Xesús o Cristo ten unha dualidade: un é Xesús como home humano e a outra é Cristo como a idea divina. Xesús representa a Cristo, é dicir a verdadeira idea de Deus.^[185] Este «Cristo-espírito» gobernou ao Xesús físico.^[186] Coa ascensión desapareceu Xesús pero a identidade espiritual ou Cristo «continúa existindo na orde eterna da Ciencia Divina, redimindo os pecados do mundo.^[187] Xesús non é Deus senón o Fillo de Deus e un con Deus en «calidade e non en cantidade».^[188] Deus non é un salvador corpóreo senón un principio salvador.^[189] A salvación non se logra mediante o perdón senón por unha reforma e recurso de Espírito.^[190]

Os adventistas do Sétimo Día fan fincapé, como a maioría dos grupos adventistas, nunha escatoloxía de signo milenarista que considera inminente a Parusía (segunda vinda de Cristo), que se realizará de modo visible e tanxible.^[191]

Outros movementos apártanse bastante máis das crenzas cristiás, xa que negan de plano a súa misión salvadora. Son bastante singulares, por exemplo, as crenzas sobre Xesucristo da seita Moon, segundo a cal Xesús non é Deus, senón simplemente un home «reflexo de Deus», nado dunha relación adúltera entre María e Zacarías, que fracasou na súa misión salvadora: para eles, a crucifixión de Xesús é testemuño do fracaso do cristianismo.^[192]

O xudaísmo, relixión en cuxo marco se desenvolveu a predicación de Xesús, rexeita a crenza de que Xesús é Deus, xa que resulta incompatible co seu estrito monoteísmo. Igualmente rexeita a súa identificación co Mesías ou como profeta.

En liñas xerais, pode dicirse que o xudaísmo prestou escasa atención a Xesús de Nazaret. Con todo, menciónase un personaxe chamado Ieshú (alt: Yeishu, en hebreo: יש"ו) en antigos textos rabínicos, entre eles o Talmud de Babilonia, redactado en data anterior ao ano 600, e a literatura midrásica, de entre 200 e 700. O nome é similar, aínda que non idéntico, a Yeshúa, que é considerado por moitos autores o nome orixinal de Xesús en arameo. Ademais, en varios manuscritos do Talmud de Babilonia aparece co sobrenome Ha-Notztri, que pode significar o Nazareno. Por mor disto, e por certas coincidencias entre a historia de Xesús coñecida polos evanxeos cristiáns e a do Yeshu citado no Talmud, algúns autores identificaron a ambos os personaxes. Existen, con todo, discrepancias sobre este punto.

Nos textos rabínicos, Yeshu é caracterizado desde un punto de vista moi negativo: aparece como un gaioleiro que empuxa aos xudeus a apostatar da súa relixión.

O gnosticismo é un conxunto de relixións heteroxéneas que floreceron cando as relixións locais de Asia entraron en contacto co helenismo. Malia súa diversidade de contidos, comparten algúns trazos, ás veces de estilo e, ás veces, de contido. Por exemplo, era moi común nelas atribuírlle ao mundo unha orixe maligna ou defectuosa. Para algunhas relixións gnósticas, o mundo fora creado por malignos demiúrgos que tiñan ao home encerrado na existencia terreal, ignorante da súa condición de prisioneiro. Para outras, o mundo era o froito dun fracaso ou traxedia creativos. Os que coñecían (gnosis) esta verdade podían intentar escapar. En contacto co cristianismo, apareceron novas variantes gnósticas. As máis destacadas foron:

• Marción de Sínope (século II): é o único gnóstico que recoñeceu a Xesús de Nazaret como único e verdadeiro Fillo de Deus. Con todo, o Deus que propugna Marción non é o Deus do Antigo Testamento e, polo tanto, o seu acto, máis que redentor, é liberador. É dicir, o Deus do Antigo Testamento crea ao home e o Deus do Novo Testamento libérao ou manumíteo pagando para iso o prezo do seu sangue.
• Valentín (século II): foi o fundador doutra escola gnóstica. Para el, Xesús de Nazaret foi unha divindade creada para redimir á propia divindade dun defecto ou desorde interna sufrida durante o proceso da creación.
• Simón Mago (século I): foi un predicador gnóstico que se proclamou encarnación do Pai. Para el, Xesús de Nazaret fora unha encarnación previa do Fillo.
• Basílides de Alexandría (século II): foi o fundador doutra seita gnóstica. Consideraba que a morte de Xesús era incompatible coa súa natureza divina e, polo tanto, fora unha morte ilusoria.
• Mani (século III): fundador do maniqueísmo. Dentro do seu sistema, Xesús de Nazaret, Zoroastro e Buda foran tres predecesores cuxo ensino el completaba e culminaba.

Xesús, chamado en lingua árabe Īsā ou Īsā ibn Maryam (Xesús, fillo de María), é un dos principais profetas do islam. Segundo o Corán, foi un dos profetas máis queridos por Deus e, a diferenza do que ocorre no cristianismo, para os musulmáns non ten carácter divino. Existen notables diferenzas entre o relato dos Evanxeos e a narración coránica da historia de Xesús.

A virxindade de María é plenamente recoñecida (Corán, 3,41; 5,19; 19,22 e ss). Xesús é quen anunciou a chegada de Mahoma como último profeta (Corán, 3,75; 61,6), aínda que seguen a súa vida e prédica a través dos textos dos evanxeos apócrifos. A morte de Xesús é tratada de forma complexa, ao non recoñecer explicitamente o seu sacrificio, senón que antes da morte é substituído por outro ser -do que nada se di-, mentres Xesús ascende con Deus e burla aos xudeus (Corán, 3,48; 4,156). A morte ignominiosa de Xesús non se contempla, aínda que si se afirma o seu regreso o día do Xuízo Final (Corán, 4,157; 43,61) e o descubrimento, nese día, de que a obra de Xesús foi verdadeira (no sentido de enviado por Deus). O Corán rexeita a Trindade (segundo o concepto do tawhid), téndoa por falsa, e considera a Xesús «Verbo de Deus», pero non fillo seu.^[193]

A visión de Xesús para os budistas é diferente. Algúns budistas, entre eles o Dalai Lama (1935-),^[194] consideran que Xesús foi un bodhisattva que dedicou a súa vida ao benestar dos seres humanos. O mestre zen do século XIV Gasan Jōseki sinalou que as palabras de Xesús nos evanxeos procedían de alguén que non estaba lonxe do estado de buda.^[195]

Nun primeiro momento, a arte cristiá evitou representar a Xesús en forma humana, preferindo evocar a súa figura mediante símbolos, tales como o monograma formado polas letras gregas Χ e Ρ, iniciais do nome grego Χριστός (Cristo), en unión ás veces de Α e Ω, primeira e última letras, respectivamente, do alfabeto grego, para indicar que Cristo é o principio e o fin; o símbolo do peixe ΙΧΘΥΣ ikhthýs en grego, acróstico de Ἰησοῦς Χριστός, Θεοῦ Υἱός, Σωτήρ (Iesoûs Khristós, Theoû Huiós, Sōtḗr:Xesús Cristo, fillo de Deus, Salvador); o Cordeiro de Deus; ou ata mediante símbolos antropomórficos, como o do Bo Pastor.

Máis tarde apareceron representacións de Cristo, primeiro presentado como un mozo imberbe. A partir do século IV representouse case exclusivamente con barba. Na arte bizantina fixéronse habituais unha serie de representacións de Xesús, e algunhas, como a imaxe do Pantocrátor, tiveron un amplo desenvolvemento na arte europea medieval.

Desde finais do século XIX, son numerosos os autores literarios que deron a súa interpretación persoal da figura de Xesús. Entre as obras máis destacadas que trataron o tema poden citarse:

• Fiodor Dostoievski: Bratia Karamazovy (1880).
• Mikhail Bulgakov: Master i Margarita (escrito entre 1928 e 1940, publicado en 1967).
• Robert Graves: King Jesus (1947).
• Nikos Kazantzakis: Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται ("Cristo recrucificado, 1948) e O Teleftéos Pirasmós ("A última tentación de Cristo", 1951), na que se baseou Martin Scorsese para a súa película homónima.
• Fulton Oursler: The Greatest Story Ever Told (1949). Na que se baseou a película de George Stevens.
• Anthony Burgess: Man of Nazareth (1979), serviu de base para a serie Gesù di Nazareth de Franco Zeffirelli
• José Saramago: O Evangelho Segundo Jesus Cristo (1991).
• Gore Vidal: Live from Golgotha: The Gospel according to Gore Vidal (1992); tamén parcialmente baseado na historia de Xesús de Nazaret, Messiah (1955).
• Norman Mailer: The Gospel According to the Son (1997).
• Fernando Sánchez Dragó: Carta de Jesús al Papa (2001).
• Álvaro Bermejo: El Evangelio del Tíbet (2008).

A figura de Xesús foi tamén o tema dalgunhas obras de literatura de consumo, ás veces en xéneros como a ciencia ficción ou a novela de misterio:

• Mirza Ghulam Ahmad: Masīh Hindustān Meiń ("Xesús na India", 1899).
• Andreas Faber-Kaiser: Jesús vivió y murió en Cachemira.
• Juan José Benítez: Caballo de Troya (1984-2006; saga de varios volumes).
• Fida Hassnain: A Search for the Historical Jesus: From Apocryphal, Buddhist, Islamic and Sanskrit Sources (1995).

A vida de Xesús segundo os relatos do Novo Testamento, e xeralmente desde unha perspectiva cristiá, foi un tema frecuente no cine desde a súa aparición. De feito, Xesús de Nazaret é un dos personaxes máis interpretados, e xa en 1898 Georges Hatot e Louis Lumière levaron a súa vida á pantalla nun filme titulado La vie et la passion de Jésus-Christ.^[196], aínda que no cine mudo sobre de todo destaca a superprodución King of Kings (1927), de Cecil B. DeMille.

O tema foi abordado despois en repetidas ocasións, desde as superproducións de Hollywood, como King of Kings (Nicholas Ray, 1961) e The Greatest Story Ever Told (George Stevens, 1965) ou a europea Gesù di Nazareth (Franco Zeffirelli, 1977) ata visións máis austeras como a de Pier Paolo Pasolini (O evanxeo segundo San Mateo, 1964). Tamén deron a súa persoal interpretación da figura de Xesús autores como Griffith (Intolerance, 1916), Wiene (INRI, 1923), Morayta (El mártir del Calvario, 1952), Dreyer (Ordet, 1954), Dassin (Celui qui doit mourir, 1957), Buñuel (Nazarín, 1958, e La Voie Lactée, 1969), Wajda (Pilatus und andere, 1971), Rossellini (Il messia, 1975), Arcand (Jésus de Montréal, 1989) ou Cuerda (Así en el cielo como en la tierra, 1995).

Algunhas películas sobre a vida de Xesús non estiveron exentas de polémica. É o caso de Je vous salue, Marie (1985) de Jean-Luc Godard ou The Last Temptation of Christ (1988), de Martin Scorsese, baseada na novela homónima de Nikos Kazantzakis e moi criticada en xeral pola súa interpretación de Xesús, apartada do punto de vista cristián tradicional. O filme de Mel Gibson The Passion of the Christ (2004) suscitou en cambio a aprobación de amplos sectores do cristianismo, pero algúns membros da comunidade xudía tachárono de antisemita.

O personaxe de Xesús foi tratado no cine desde moi variados ángulos.^[197] Non faltan, por exemplo, aproximacións paródicas á figura do iniciador do cristianismo como Monty Python's Life of Brian (Terry Jones, 1979), musicais como Jesus Christ Superstar (Norman Jewison, 1973) ou Godspell (David Greene, 1973) e filmes de animación como The Miracle Maker (Derek W. Hayes e Stanislav Sokolov, 2000).

A vida de Xesús tamén foi convertida en musical e levada aos escenarios en lugares como Broadway. Entre as aproximacións líricas á vida e obra de Xesús destacan Jesus Christ Superstar, ópera rock con música de Andrew Lloyd Webber e libreto de Tim Rice, representada por primeira vez en 1970. Moito máis alternativa é a obra Godspell, con música de Stephen Schartz e libreto de John-Michael Tebelak, representada por primeira vez en 1971.

Commons ten máis contidos multimedia sobre:  Xesús de Nazaret

O Xesús histórico

• Aguirre, Rafael. Aproximación actual al Jesús de la historia» (PDF). Cuadernos de Teología Deusto. ISBN 84-7485-424-5. 
• Crossan, John Dominic (1994). Jesús, vida de un campesino judío. Barcelona: Crítica. ISBN 84-7423-655-X. 
• Guijarro, Santiago (2005). Dichos primitivos de Jesús. Una introducción al «Protoevangelio de dichos Q» (2ª ed.). Salamanca: Sígueme. ISBN 84-301-1527-7. 
• Meier, J. P. (2001). Un judío marginal. Nueva visión del Jesús histórico. I, II 1-2, III. Estella: Verbo Divino. 
• Piñero, Antonio, ed. (1993). Fuentes del cristianismo. Tradiciones primitivas sobre Jesús. Madrid: El Almendro. ISBN 84-8005-006-3. 
• Piñero, Antonio (ed.), ed. (1991). Orígenes del cristianismo. Antecedentes y primeros pasos. Madrid: El Almendro. ISBN 84-86077-95-8. 
• Piñero, Antonio (2006). Guía para entender el Nuevo Testamento. Madrid: Trotta. ISBN 84-8164-832-9. 
• Puente Ojea, Gonzalo: (1998). El Evangelio de Marcos. Del Cristo de la fe al Jesús de la historia. Madrid: Siglo XXI. ISBN 84-323-0743-2. 
• Puig, Armand: (2005). Jesús. Una biografía . Barcelona: Destino. ISBN 84-233-3752-9. 
• Sanders, E. P.: (2000). La figura histórica de Jesús. Estella: Verbo Divino. ISBN 84-8169-400-2. 
• Theissen, Gerd; Merz, Annette (2004). El Jesús histórico. Salamanca: Sígueme. ISBN 84-301-1349-5. 
• Vermes, Geza (2007). El nacimiento de Jesús. Barcelona: Ares y Mares. ISBN 978-84-8432-944-2. 
• Vermes, Geza (1998). Jesús el judío. Barcelona: El Aleph. ISBN 9788476693094. 
• Winter, Paul (1983). El proceso a Jesús. Barcelona: Muchnik. ISBN 84-85501-50-0. 

Xesús no cristianismo e noutras relixións

• Jonas, Hans (2000). La religión gnóstica. Madrid: Siruela. ISBN 84-7844-492-0. 
• Lossky, Vladimir (1982). Teología mística de la iglesia de Oriente. Barcelona: Herder. ISBN 84-254-1268-4. 
• Pagels, Elaine (1996). Los evangelios gnósticos. Barcelona: Crítica. ISBN 84-253-2981-7. 
• Pagels, Elaine (2004). Más allá de la fe. El evangelio secreto de Tomás. Barcelona: Ares y Mares. ISBN 84-8432-489-3. 
• Puech, Henry. En torno a la gnosis. Taurus. ISBN 9788430612192. 
• Quasten, Johannes. Patrología I. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos. ISBN 84-7914-029-1. 
• Quasten, Johannes. Patrología II. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos. ISBN 84-7914-125-5. 
• Trevijano, Ramón. Patrología. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos. ISBN 84-7914-366-5. 
• Vernet, Juan. El Corán. De Bolsillo. ISBN 84-9759-436-3. 

Bibliografía adicional

• Chapa, Juan, ed. (2006). 50 preguntas sobre Jesús. Madrid: Rialp. ISBN 84-321-3595-X. 
• Funk, Robert (1998). The acts of Jesus: the search for the authentic deeds of Jesus. San Francisco: Harper San Francisco. ISBN 0-06-062978-9. 
• Funk, Robert (1993). The five Gospels: what did Jesus really say? The search for the authentic words of Jesus. Nova York: Macmillan. ISBN 0-06-063040-X. 
• Mariño Paz, Ramón; Suárez Vázquez, Damián (2006). RAG, ed. "Ó Apóstol Santiago, manuscrito e impreso en galego do século XIX"" (Boletín nº 367). ^{[Ligazón morta]}
• Ratzinger, Joseph (2007). Jesús de Nazaret. Madrid: Planeta. ISBN 9789703707058. 
• Saban, Mario Javier (2008). El judaísmo de Jesus. Bos Aires: Palinur Ediciones. ISBN 9789872360344. 
• Varo, Francisco (2005). Rabí Jesús de Nazaret. Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos. ISBN 978-84-7914-786-0. 

• Cafarnaún
• Cristianismo
• María Madalena
• Milagres de Xesús

Xesús no Novo Testamento

• Biblegateway.com (acceso en liña a varias versións dos textos bíblicos, en varias linguas).

O Xesús histórico

• Mercaba.org («El Jesús histórico a la luz de la exégesis reciente», por Rafael Aguirre) (en castelán).
• Ccparagon.pangea.org Arquivado 02 de agosto de 2014 en Wayback Machine. («Aproximación al Jesús histórico», posibilidades de historicidade) (en castelán).
• Upcomillas.es Arquivado 24 de setembro de 2019 en Wayback Machine. («El Jesús judío», por Juan Manuel Martín-Moreno) (en castelán).
• EarlyChristianWritings.com («Historical Jesus theories», hipóteses sobre el Xesús histórico) (en inglés).

Xesús segundo o cristianismo

• Católico.org (Xesús de Nazaret) (en castelán).
• OpusDei.org («54 preguntas máis frecuentes sobre Xesucristo e a Igrexa».) (en castelán).

Teoría do Xesús mítico

• JesusNeverExisted.com («Xesús nunca existíu», sitio web no que se defende esta hipótese) (en inglés)