Lingua oseta

Oseto Ирон æвзаг (Iron ævzag)
Pronuncia:	[iˈɾon əvˈʒäɡ]
Falado en:	Rusia, Xeorxia, Turquía
Rexións:	Osetia do Norte, Osetia do Sur
Total de falantes:	c. 570 000 (censo 2001 – 2010)[1]
Familia:	Indoeuropea  Indo-iraniana   Iraniana    Iraniana oriental     Iraniana oriental do norte      Oseto
Escrita:	Alfabeto cirílico Alfabeto xeorxiano (c. 1820–1954) Alfabeto latino (1923–1937)
Status oficial
Lingua oficial de:	Osetia do Norte (en Rusia) Osetia do Sur
Regulado por:	non ten regulamentación oficial
Códigos de lingua
ISO 639-1:	os
ISO 639-2:	oss
ISO 639-3:	oss
Mapa
Status
O oseto está clasificado como "vulnerable" polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO[2]

Este artigo amosa letras cirílicas. Sen o soporte axeitado, o texto pode mostrar símbolos sen sentido, coma caixas, marcas e outros.

O oseto,^[3] tamén escrito ossetio,^[4] (en oseto: Ирон æвзаг, tr. Iron ævzag) é unha lingua iraniana falada polo pobo oseto, que habitan principalmente en Osetia, unha rexión do norte da Cordilleira do Cáucaso. É un descendente directo das linguas escitas, sármatas e alanas.^[5]

A área oseta en Rusia é coñecida como Osetia do Norte-Alania, mentres que a área sur é coñecido como Osetia do Sur, recoñecido como estado independente por Rusia, Nicaragua, Venezuela e Nauru, pero para a maioría da comunidade internacional forma parte de Xeorxia. O número total de falantes de oseto rolda os 577 450, dos cales 451 000 habitan na Federación Rusa segundo o censo de 2010.^[6]

O oseto é a lingua falada e literaria dos osetos, un pobo que habita a parte central do Cáucaso e constitúe a maior parte da poboación de Osetia do Norte, que pertence á Federación rusa, e da Osetia do Sur, que no 2008 declarouse independente da República da Xeorxia.

O oseto pertence ao subgrupo norte do grupo iraniano oriental da familia das linguas indo-europeas. Así, posúe parentesco coas outras linguas iranianas orientais, como o pachto e o yaghnobi.

Desde a remota Antigüidade (séculos VII-VIII a.C.), as linguas do grupo iraniano espalláronse por un vasto territorio, que inclúe os actuais Irán (Persia), Asia Central, e o sur de Rusia. O oseto é o único sobrevivente do ramo nordeste das linguas iranianas coñecido como cítico. O grupo cítico inclúe diversas tribos da rexión, coñecidas nas fontes antigas como citas, masáxetas, sacas, sármatas, alanos e roxolanos. Os corasmos e os sogdianos tamén eran parentes próximos, en termos lingüísticos.

O oseto, xuntamente co kurdo, o tat e o talysh, é unha das linguas iranianas que ten unha comunidade grande de falantes no Cáucaso. Evolucionou a partir do alano, o idioma falado polos alanos, tribos medievais, descendentes dos antigos sármatas; e acredítase que sexa o único sobrevivente da lingua sármata. A lingua máis próxima, xeneticamente, é o yaghnobi, falado no actual Taxiquistán, único outro membro aínda existente do ramo iraniano oriental do norte.^[7][8] O oseto forma o plural a través do sufixo -ta, unha característica que comparte co yaghnobi, o sármata e o sogdiano; isto é interpretado como evidencia dunha continuidade dialectal das linguas iranianas nas estepas da Asia Central. Os nomes das antigas tribos iranianas, derivadas do grego, reflicten esta pluralización: por exemplo, sármatas (Σαρομάται, transl. Saromátai) e masáxetas (Μασαγέται, Massaguétai).^[9]

A mostra máis antiga do oseto escrito é unha inscrición que data dalgún punto entre os séculos X e XII e foi encontrada preto do río Bolshoi Zelenchuk, en Arkhyz. O texto está escrito no alfabeto grego, con algúns dígrafos especiais:

—ΣΑΧΗΡΗ ΦΟΥΡΤ ΧΟΒΣ
ΗΣΤΟΡΗ ΦΟΥΡΤ ΠΑΚΑΘΑΡ
ΠΑΚΑΘΑΡΗ ΦΟΥΡΤ ΑΝΠΑΛΑΝ
ΑΝΠΑΛΑΝΗ ΦΟΥΡΤ ΛΑΚ
ΑΝΗ ΤΖΗΡΘΕ

Que pode ser transliterado como:

—Saxiri Furt Xovs
Istori Furt Bæqætar
Bæqætari Furt Æmbalan
Æmbalani Furt Lakani čirtī

Unha tradución aproximada seria "K., fillo de S., fillo de I., fillo de B., fillo de A.; [este é] seu monumento."^[10]

O outro único rexistro existente do proto-oseto son as dúas liñas de frases "alanas" que aparecen na Teogonía de Xoán Tzetzes, un poeta e gramático bizantino:

—Τοῖς ἀλανοῖς προσφθέγγομαι κατά τήν τούτων γλῶσσαν
Καλή ημέρα σου αὐθεντα μου αρχόντισσα πόθεν εἶσαι

"Ταπαγχὰς μέσφιλι χσινὰ κορθὶ κάντα" καὶ τ’άλλα
ἂν ὃ ἒχη ἀλάνισσα παπὰν φίλον ἀκούσαις ταῦτα
οὐκ αἰσχύνεσσι αὐθέντρια μου νὰ μου γαμὴ τὸ μουνί σου παπᾶς

"τὸ φάρνετζ κίντζι μέσφιλι καίτζ φουὰ σαοῦγγε"

^[11]

Arriba, as porcións en itálico están en oseto. Alén dunha transliteración directa do texto grego, os estudosos tentaron facer unha reconstrución fonolóxica utilizándose das pistas que o texto grego ofrece; así, en canto o "τ" (tau) normalmente tería o valor do "t" latino, neste caso este corresponde ao "d", que, se cre, sería a maneira que os antigos osetas a pronunciaban. A transliteración académica das frases alanas é: "dæ ban x^wærz, mæ sfili, (æ)xsinjæ kurθi kændæ" e "du farnitz, kintzæ mæ sfili, kajci fæ wa sawgin?"; posíbeis traducións no oseto moderno serían "Dć bon xwarz, me’fšini ‘xšinć, kurdigćj dć?" e "(De’) f(s)arm neč(ij), kinźi œfšini xœcc(œ) (ku) fœwwa sawgin". A pasaxe, traducida para o galego, sería:

—Aos alanos, saúdoos nas súa lingua:
"Bo día a vostede, señora de meu amo, de onde son?"
"Bo día a vostede, señora do meu amo, de onde son?" e outras cousas:
Cando unha muller alana toma un padre como amante, oirás isto:
"Non ten vergoña, miña señora, que un padre estea a foder a súa cona?"
"Non ten vergoña, miña señora, de ter un caso amoroso cun padre?"

Teorízase que, durante a fase do proto-oseto, o idioma pasou por un proceso de mudanzas fonolóxicas condicionadas por un Rhythmusgesetz, ou "lei de ritmo", a través da cal os substantivos foron divididos en dúas categorías, os que posuían acentos tónicos forte e os que posuían acentos tónicos fracos. Os substantivos que tiñam acentos fortes posuían unha vogal longa "pesada", e eran acentuados na primeira sílaba deste tipo a ocorrer na palabra; xa os substantivos de acento tónico fraco eran acentuados na súa sílaba final. Esta é precisamente a situación observada nos primeiros rexistros do oseto, presentados arriba.^[12] O mesmo ocorre no oseto moderno, aínda que nel o acento tónico sexa influenciado pola "abertura" da vogal. O fenómeno tamén é notado nun glosario iásico datado de 1422.

Existen dous dialectos importantes do oseto: o iron e o digor, sendo o primeiro máis falado. O oseto escrito é facilmente recoñecido polo uso da letra æ, unha letra que non é utilizada por ningún outro idioma que adopta o alfabeto cirílico. Un terceiro dialecto do oseto, o xásico, foi falando na Hungría polo pobo iásico. A inmensa maioría dos osetos fala o dialecto iron ou ironiano, e a lingua literaria está baseada nel. O creador do idioma literario oseto é o poeta nacional Kosta Xetagurov (1859-1906).^[7]

De acordo co investigador ossto Vasily Abaev,

No decorrer dos séculos, a influencia e o intercambio cas linguas caucasianas, o oseto tornouse similar a elas nalgúns aspectos, especialmente na súa fonética e léxico. No entanto, o idioma mantivo a súa estrutura gramatical e seu vocabulario básico; o seu parentesco coas familias lingüísticas iranianas, a pesar de considerábeis diferenzas con elas, non pode ser posto en dúbida.^[7]

O oseto preserva diversos aspectos arcaicos do antigo iraniano, tales como oito casos e prefixos verbais.^[13] Os oito casos non son, no entanto, os casos indo-iranianas orixinais, que acabaron erodindo debido ás mudanzas na fonoloxía. Os casos modernos do oseto, coa excepción do nominativo, derivan todos dun único caso obliquo que sobreviviu do antigo iraniano e acabou fragmentándose en sete novos casos polos falantes de oseto. Isto sería unha reminiscencia do tocariano.

Despois da conquista rusa, o oseto, que até entón non posuía unha forma escrita, pasou a ser grafado no alfabeto cirílico; o primeiro libro en oseto en cirílico foi publicado en 1798. Ao mesmo tempo, o alfabeto xeorxiano era utilizado nalgunhas rexións ao sur do Cáucaso: en 1820 unha apostila foi publicada onde o alfabeto xeorxiano era modificado por tres letras especiais; esta escrita estivo en uso no territorio de Osetia do Sur de 1937 a 1954.

O alfabeto moderno utilizado polo oseto, baseado no cirílico, foi creado por un científico ruso de orixe finlandesa, Andreas Sjögren, en 1844; presentaba letras individuais para cada son (como o alfabeto abecasio moderno). Despois dunha breve experimentación co alfabeto latino tras a caída do Imperio Ruso, as autoridades soviéticas retornaron ao cirílico, incluíndo dígrafos para substituír a maioría dos diacríticos.

Esta é a versión do alfabeto cirílico utilizada desde 1937:

Este é o alfabeto latino que foi utilizado entre 1923 e 1937:

Os dígrafos que representaban un só fonema tamén eran utilizados no alfabeto latino (ch, čh, th, dž e outros). O son æ (AFI: /æ/) é extremamente común no idioma, un aspecto que comparte co persa.

O primeiro libro impreso en oseto foi publicado en 1798. O primeiro xornal, Iron Gazet, foi publicado en 1906, na cidade de Vladikavkaz.

Aínda que agora o oseto sexa a lingua oficial tanto en Osetia do Norte como en do Sur (xuntamente co ruso), o seu uso oficial limítase á publicación das novas leis nos xornais publicados no idioma.

Existen, hoxe en día, dous xornais diarios en oseto: Ræstdzinad (Рæстдзинад, "Verdade"), en Osetia do Norte, e Xurzærin (Хурзæрин, "O Arco da Vella"), en Osetia do Sur. Algúns xornais menores, como xornais distritais, utilizan o oseto para artigos illados. Existe unha revista mensual, Max dug (Мах дуг, "A nosa era"), dedicada principalmente á ficción e á poesía en oseto.

O oseto é ensinado nas escolas secundarias para todos os alumnos. Os falantes nativos do idioma tamén poden facer cursos de literatura oseta.

Existe unha versión da Wikipedia en  Lingua oseta

A Galipedia ten un portal sobre: Rusia

• Wikipedia en oseto

• Abaev, V.I. A grammatical sketch of Ossetic (en inglés) (versión rusa)
• Abaev, V.I. Ossetian Language and Folklore, USSR Academy of Sciences, Moscova-Leningrad, 1949
• Arys-Djanaieva, Lora. Parlons Ossète. París: L'Harmattan, 2004, ISBN 2-7475-6235-2.
• Nasidze et al., Genetic Evidence Concerning the Origins of South and North Ossetians. Annals of Human Genetics 68 (6), 588-599(2004)

• [3] "Genetic Evidence Concerning the Origins of South and North Ossetians", Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology (en inglés)
• Páxina do oseto no proxecto Minority languages of Russia on the Net Arquivado 20 de abril de 2009 en Wayback Machine. (en ruso)
• Historia do sistema de escrita oseta e unha táboa de caracteres (en ruso)
• Informacións sobre o idioma (en inglés)
• Omniglot - Oseto (Ирон æвзаг / Дигорон æвзаг) (en inglés)