Imperio Inca

Imperio Inca

Tawantinsuyu (qu)
Localización
10°S 70°O / -10, -70
Capital	Cuzco
Poboación
Lingua oficial	linguas quechuas
Relixión	Relixión incaica
Datos históricos
Precedido por	Curacazgo incaico
Creación	1438
Disolución	1533 (Gregoriano)
Sucedido por	Estado neoincaico e Vicerreinado do Perú
Organización política
Forma de goberno	monarquía absoluta culto imperial
• Xefe de estado	Atahualpa (1532–1533) Pachacuti (1438–1471) Túpac Yupanqui (1471–1493) Huayna Cápac (1493–1527) Huáscar (1527–1532)

O Imperio Inca foi o berce da civilización inca, a derradeira das tres grandes civilizacións precolombianas que conservou o seu Estado. A civilización inca xurdiu nas terras altas do Perú nalgún momento a principios do século XIII. As orixes do imperio remóntanse á vitoria dos quechuas sobre os chancas en 1438 e desapareceu no século XVI coa súa anexión ao Imperio Español en 1533, aínda que en 1537 houbo un intento de restaurar o imperio que foi sufocado polos españois en 1572.

Unificou diversas culturas preincas da América do Sur e con elas constituíu o imperio máis extenso do continente americano. A súa historia e cosmovisión, unificadoras de todos os pobos do mundo coñecido, permitiu a Inca Garcilaso de la Vega facer certo paralelo entre o Imperio Inca e o Imperio Romano pola súa traxectoria cultural e a súa pluralidade^[1]

Tawantinsuyu é como se denominaba o territorio que abranguía o imperio. No momento de máxima expansión, estendíase por preto de dous millóns de quilómetros cadrados, entre o océano Pacífico e selva amazónica, das proximidades de Pasto da actual Colombia ata o río Maule, no actual Chile central. O imperio estivo dividido en catro suios: Chinchaysuio (Chinchay Suyu) ao norte, Collasuio (Qulla Suyu) ao sur, Antisuio (Anti Suyu) ao leste e Contisuio (Kunti Suyu) ao oeste. A capital do imperio era Cuzco, o embigo do mundo, nas terras altas do Perú, berce dos quechuas, fundadores do imperio.

No Imperio Inca falábanse distintas variedades das linguas quechuas. O nome deriva da palabra indíxena qishwa, zona temperada, e é unha imposición dos conquistadores españois; os incas chamárono runa simi, a lingua dos homes. Runa simi era a lingua popular, as clases dominantes falaban o inca simi ou puquina, unha variante extinta do quechua falada polos puquina e outras etnias do sur do actual Perú, que se cre era unha especie de lingua secreta da nobreza^[2]. Máis tarde foi considerada como a lingua dos deuses pola crenza de que a familia real descendía directamente deles.

Moitas formas de culto locais persistiron coa chegada do imperio, a maioría relacionadas coas sagradas Huacas locais, pero os dirixentes impulsaron a adoración de Inti, o deus solar inca, e impuxeron a súa soberanía por encima doutros cultos como o de Pachamama^[3]. Os incas consideraban o seu rei, o Sapa Inca, como o fillo do sol^[4].

A economía inca foi descrita de maneira contraditoria por moitos expertos: feudal, escravista e socialista (aquí pode un elixir entre paraíso socialista e tiranía socialista)^[5]. O Imperio Inca funcionou en gran parte sen diñeiro e sen mercados. Pola contra, o intercambio de bens e servizos baseouse na reciprocidade entre individuos, grupos e gobernantes incas. Os "impostos" consistían nunha obriga laboral das persoas para con o Imperio. Os gobernantes incas, que teoricamente posuían todos os medios de produción, correspondían garantindo o acceso á terra e aos bens e proporcionando alimentos e bebidas nas celebracións dos seus súbditos^[6]

Algunhas características destacadas do Imperio Inca son: a súa arquitectura monumental, especialmente a cantaría; a extensa rede viaria que chegaba a todos os recunchos do imperio; os tecidos finos; o uso de cordas anoadas (quipu) para gardar e comunicar rexistros; innovacións agrícolas nun medio difícil; e a organización e xestión fomentada ou imposta á súa xente e ao seu traballo. Pero, paradoxalmente, carecían de moitas características que no Vello Mundo se consideran asociadas á civilización: non tiñan vehículos con rodas nin animais que puidesen montar ou usar para tirar de carros e arados; eran expertos metalúrxicos, pero descoñecían o ferro e o aceiro, usando o bronce para as súas ferramentas e utensilios; e, sobre todo, carecían dun sistema de escrita, que foi esencial para a construción dos reinos e imperios europeos e para a transmisión do coñecemento e da civilización. A pesar destes supostos hándicaps, os incas aínda foron capaces de construír un dos maiores estados imperiais da historia humana^[7].

Os primeiros vestixios escritos sobre o imperio incaico constitúeno as crónicas rexistradas por varios autores europeos (posteriormente existiron cronistas mestizos e indíxenas que tamén recompilaron a historia dos incas); estes autores recompilaron a «historia incaica» baseándose en relatos recolleitos por todo o imperio.^[8] Os primeiros cronistas tiveron que enfrontar varias dificultades para poder traducir a historia incaica xa que, ademais de existir unha barreira idiomática, enfrontáronse ao problema de interpretar unha maneira de ver o mundo totalmente distinta á que estaban afeitos.^[8] Isto conduciu a que existan varias contradicións entre os textos coloniais e un exemplo diso represéntano as cronoloxía s sobre os gobernantes incas; así, en moitas crónicas atribúense as mesmas fazañas, feitos e episodios a distintos gobernantes.^[8]

Sobre as crónicas do imperio incaico, é importante acoutar que os seus diversos autores tiveron certos intereses ao escribilas. No caso dos cronistas españois, o seu interese foi «lexitimar a conquista a través da historia», para isto en moitas crónicas sinálase que os incas conquistaron usando enteiramente a violencia e polo tanto non tiñan dereitos sobre os territorios conquistados. Noutro caso os cronistas ligados á igrexa católica buscaron lexitimar a evanxelización describindo a relixión incaica como obra do demo, os incas como fillos de Noé e tratando de identificar as deidades incaicas coas crenzas bíblicas ou o folclore europeo.^[8] Igualmente existiron outros cronistas mestizos e indíxenas que tamén tiveron un interese de enxalzar o imperio ou algunha das panacas coas cales se emparentaban, como o caso do inca Garcilaso de la Vega, na súa obra "Comentarios reales de los incas" quen mostraba un imperio incaico idealizado onde non existía a pobreza, repartíase a riqueza e os recursos explotábanse racionalmente.^[9]

Os ayllus e panacas tiñan cantares especiais mediante os cales narraban a súa historia. Estes cantares executábanse en determinadas cerimonias fronte o inca. Estes relatos, a maneira de memoria colectiva, constitúen os primeiros rexistros históricos recolleitos nas crónicas.^[8]

Outro recurso utilizado para rexistrar a historia foron uns mantos e táboas que contiñan pinturas representando pasaxes heroicas. Estes documentos foron gardados nun lugar denominado Poquen Cancha. Sábese que o vicerrei Francisco de Toledo enviou o rei Filipe II catro panos que ilustraban a vida dos incas engadindo coas súas propias palabras que «los yndios pintores no tenían la curiosidad de los de allá».^[8]

Ademais, algúns feitos pasados foron almacenados nos quipus, aínda que non se sabe como puideron utilizar estes sistemas de cordeis e nós para almacenar feitos históricos existen varias crónicas que describen que os quipus servían para evocar as fazañas dos gobernantes.^[8]

En xeral, no imperio incaico lembrábanse os feitos que lles parecían importantes de lembrar e non era necesaria a precisión. Ademais, os gobernantes podían ordenar excluír intencionalmente dos rexistros históricos algúns feitos que puidesen molestarlles. María Rostworowski denomina a esta calidade da historia incaica unha «amnesia política» que era asumida por todo o vulgo pero que era lembrada polas panacas ou ayllus afectados, sendo este un factor que contribuíu ás futuras contradicións nas crónicas europeas sobre os incas.^[8]

Logo do encontro da cultura hispana e a andina, estableceuse a escritura como medio de transmisión e rexistro de información; ademais iniciouse un proceso de mestizaxe e sincretismo que deron lugar á recreación de tradicións e a invención doutras.^[8]

A achega para esta recreación e invención de tradicións foi tanto hispano como andino; isto evidénciase nas crónicas do século XVI onde se describen personaxes como o caso de Tunupa e Huiracocha cos apóstolos Tomás e Bartolomeu, describíndoos como homes brancos e barbados que impartiron ensinos. Igualmente o imaxinario europeo buscou, e mesmo creron atopar, «o dourado» e o «país das amazonas» no novo mundo. Noutros casos, afirmaban que o Cuzco tiña o perfil dun león americano (puma), poñendo similitudes con algunhas cidades do renacemento europeo que tiñan perfil aleonado.^[8] Máis recentemente, no século XX, aparecen outros elementos desta reinvención de tradicións, como son os casos da bandeira do imperio incaico e a cerimonia cuzqueña do Inti Raymi.^[10] Cabe indicar que todas estas reinvencións son parte dun proceso natural en todas as culturas, pero para entender a historia incaica é necesario diferenciar cales son os aspectos sincréticos ou inventados e cales non o son.^[8]

Arredor do ano 900 d. C. comeza a decadencia dos estados Huari e Tiahuanaco, na área central andina. No caso de Huari, a cidade de Huari empeza a perder poder político en contraposición a algunha das súas cidades periféricas, como o demostra o caso de Pachacamac situado fronte ao mar.^[11] En tanto no caso de Tiahuanaco, o proceso de decadencia iníciase nas súas colonias da costa de maneira sanguenta, como o evidencia o caso de Azapa;^[12] no Collao, en cambio, Tiahuanaco foi perdendo o seu poder gradualmente e mentres perdía hexemonía a súa poboación foi emigrando e fundando poboacións novas.^[12]

Como unha hipótese sobre a decadencia de Huari e Tiahuanaco, existen evidencias dun prolongado período de seca que durou desde o ano 900 d. C. ata o 1200 d. C. nos Andes centrais.^[11] Arqueoloxicamente, existen evidencias de longos procesos migratorios de poboación ao longo dos Andes durante os períodos post-huari e post-tiahuanaco. A arqueoloxía revela que nos vales interandinos, a poboación construíu os seus asentamentos no alto de cerros procurando a seguridade, o que nos fala dun prolongado período de enfrontamentos étnicos. Na costa, en tanto, varios grupos alcanzaban estabilidade política, como o demostran os casos dos Chincha, Chimú e os Ychsma.^[11]

Este período histórico foi plasmado en lendas e mitos andinos de diferentes maneiras. Nas tradicións orais dos Andes faise referencia a que no principio os pobos realizaron longas camiñadas buscando terras fértiles, xurdindo heroes míticos que eran, polo xeral, semi-divinos e que ían sendo guiados por seres sobrenaturais (o sol, a lúa, etcétera). Estes heroes míticos xeralmente tiñan algún poder. Dese xeito xorden as figuras de Manco Cápac, no caso fundacional do Cuzco; ou Pariaccaca no caso de Huarochirí.^[9]

Existen dous mitos difundidos sobre a orixe da etnia cuzqueña. O máis difundido é a versión garcilasiana da parella Manco C��pac e Mama Ocllo; o outro é o mito dos catro irmáns Ayar e as súas catro irmás, este último mito é recolleito por Betanzos, Valdemar Espinoza, Cieza de León, Guamán Poma de Ayala, Santa Cruz Pachacuti e Sarmiento de Gamboa.^[9]

Segundo un mito recompilado polo cronista Inca Garcilaso da Vega, na súa obra "Los comentarios reales de los incas" conta a aventura dunha parella divina, Manco Cápac e Mama Ocllo, que saíron das profundidades do lago Titicaca (pacarina: lugar de orixe sacra) como unha parella divina e marcharon con dirección ao norte no afán de encontrar o val "escollido". Levaban unha vara de ouro, entregada polo deus Sol; a mensaxe era claro: no lugar onde se afundise a vara de ouro, alí fundarían unha cidade e alí estableceríanse. Xustamente ao chegar ao cerro Wanakawri (ou Huanacaure), no val de Acamama, cerca do que sería un día Cuzco a vara máxica que posuía o primeiro Inca fundiuse no chan. Era o sinal agardado, alí fundarían o Estado e aos habitantes daquelas zonas informáronlles que foron enviados polo deus Inti; e logo procederon a ensinarlles o cultivo da terra e o tecido. Dese modo iniciaríase a civilización incaica posto que con esta parella de heroes civilizadores chegaron a orde, a cultura e mailas artes, e era o mesmo Sol o que infundía calor e poder aos seus fillos.

Considérase que este mito puido ser alterado por Garcilaso para ser amosado aos europeos.

A outra explicación non lendaria, senón histórica, e polo tanto máis acorde coa realidade, foi proposta por Valdemar Espinoza, quen argumentaba da seguinte maneira: "nas postrimerías da mencionada centuria (século XII), o estado de fala puquina, denominado máis comunmente Tiahuanaco, foi asaltado e invadido por inmensas ondas humanas procedentes do sur (de Tucumán, Coquimbo) en forma tan repentina e impetuosa que non lle deixaron tempo para armar resistencia. Tales invasores, de xeito evidente, non eran outros que os aimaras." Esta versión déixanos claro que os fundadores da sociedade incaica procedían do sur e fuxiron da arremetida aimara.

Case na súa totalidade, a elite hanan taipicalas foron aniquilados e os hurin taipicalas, elite sacerdotal, lograron fuxir e refuxiarse nas illas do lago Titicaca. De alí avanzaron para o val os poboadores oriúndos, como os huallas, alcahuisas, sahuaseras, antasayac, lare, poque, pinaguas e ayamarcas que se opuxeron ao seu establecemento; para superar o devandito conflito, a elite puquina realizou múltiples estratexias, unha delas foi a alianza matrimonial, para logo converterse nunha confederación de estados e finalmente, nun grande imperio andino.

O mito dos Irmáns Ayar foi recompilado por varios cronistas, entre eles Xoán de Betanzos, Felipe Guamán Poma de Ayala, Pedro Cieza de León, Juan Santacruz Pachacuti e Pedro Sarmiento. Segundo este mito, a historia iniciouse en tres covas situadas no cerro Tamputoco chamadas:

• Maras Toco da que proviña o grupo dos maras, os cales foron unha xeración sen pais (pico).
• Sutic Toco da que procede o grupo de tampus
• Capac Toco da que saíron os irmáns Ayar. Os irmáns Ayar eran catro homes e catro mulleres, os homes eran Ayar Uchu, Ayar Manco, Ayar Cachi e Ayar Auca. Uchu corresponde ao chile (ají), Manco a un cereal (Bromus mango) e Cachi ao sal; a onomástica a estes tres nomes dános a entender a un culto polos produtos da terra. Auca, en cambio, facía referencia á actitude guerreira.^[9]

Estes catro irmáns estaban acompañados por catro irmás: Mama Ocllo, Mama Huaco, Mama Raua e Mama Ipacura. As catro parellas buscaron polos Andes un lugar propicio para se establecer.

Os 8 irmáns ían xunto aos seus ayllus buscando onde asentarse percorrendo de sur a norte, no seu camiño realizaban labores agrícolas e cando cultivaban retirábanse buscando outro lugar. Primeiro fixeron o seu paso por Guaynacancha, aí Mama Ocllo quedou embarazada de Ayar Manco. Logo avanzaron a Tamboquiro, onde naceu Sinchi Roca. Posteriormente chegaron a Pallata e de aí a Haysquisrro, estas viaxes duraron varios anos.^[9]>

En Haysquisrro conspiraron contra Ayar Cachi; medorentos do poder que ostentaba, pois podía derrubar cerros e formar crebadas co tiro da súa fonda, pedíronlle que regresase Tambotoco a recoller o topacusi (vasos de ouro), o napa (insignia) e unhas sementes, unha vez dentro un enviado chamado Tambochacay encerrouno dentro da cova.^[9]

Logo de anos de busca, os irmáns chegaron a Quirirmanta, onde celebraron un concello ao pé dun cerro. No concello decidiron que Ayar Uchu ficaría no lugar transformado nunha huaca, que recibiría o nome de Huanacauri. Esta transformación era un xeito de perpetuar a divindade ou sacralizar unha personaxe, mais deste xeito, transformado en huaca, non podía comunicarse cos outros irmáns seus.

Ao chegar á poboación de Matagua, Ayar Manco lanzou dúas varas de ouro para o norte, unha caeu en Colcabamba, mais debido á dureza da terra, a vara non se cravou no chan. A outra vara chegou a Guayanaypata. Foi neste lugar onde atoparon resistencia por parte dos seus poboadores, polo que tiveron que tornar a Matagua. Xa en Matagua, Ayar Manco ordenou a Ayar Auca poboar o lugar indicado pola vara. Auca voou para o dito lugar, cumprindo a orde do seu irmán. Ao pisar o chan, Ayar Auca converteuse en pedra. Segundo as crenzas andinas, as guancas ou pedras eran indicadores de posesión.

Deste xeito Ayas Auca convértese no primeiro poboador do lugar tan desexado. Ayar Manco pasou a se chamar Manco Cápac

Respecto diso dos dous mitos fundacionais, a lenda da parella fundacional (Manco Cápac e Mama Ocllo), xorde posterior á entronización de Pachacuti, pois relaciona unha huaca pan-andina, como o é o lago Titicaca, coa fundación do Cuzco. Garcilaso traduciu o mito expondo unha parella que chegou para civilizar a pobos bárbaros ensinándolles novas tecnoloxías; o feito real é que actualmente se sabe que a área central andina xa posuía avances tecnolóxicos milenarios que foron difundidos polos estados panandinos de Huari e Tiahuanaco, e que xa eran de coñecemento dos pequenos pobos que habitaban a zona do Cuzco.^[9]

Aínda que ambos os mitos narran un éxodo de poboación buscando terras fértiles, só o mito dos irmáns Ayar narra a petrificación de personaxes e este último relato é moi recorrente noutras etnias da área central andina.^[9]

Sobre a localización das covas, Bingham en 1912 comisionou a George Eaton para situar as xanelas de Tambotoco, tendo en conta que aínda existe o poboado de Pacarictambo pero a procura de Eaton non atopou as covas. Logo en 1945, Jorge Muelle, Luís Llanos e César Lobón percorreron Mollebamba buscando o sitio de Guaynacancha (no distrito de Pacarictambo), aí asociou un grupo de cavernas preto do penedo de Puma Orqo coas covas de Tambotoco. Posteriormente Gary Urton achegou investigacións sobre o poboado de Pacarictambo, afirmando que foi trasladado nos tempos da colonia e que era moi posible que a súa localización orixinal fose próximo ás ruínas de Maukallajta, próxima ao sitio atopado por Muelle, Llanos e Lobón en 1945.^[9]

En xeral, o relato dos irmáns Ayar móstranos a un home guerreiro (Ayar Auca) e a unha muller guerreira (Mama Huaco), dando unha visión distinta á de Garcilaso, onde o rol feminino está dedicado ao tecido, a cociña e o coidado dos infantes; este mito narra un feito ocorrido durante unha das tantas batallas para posesionarse do Cuzco, na que Mama Huaco fere a un home logo ábrelle o peito e sopra os seus «bofes» facendo que a xente de Acamama fuxise medorenta.^[9]

Manco Cápac fundou o imperio incaico, aproximadamente o ano 1200 d. C. e foi o seu primeiro gobernante. Caracterizouse polo dominio das tribos preincaicas que vivían dispersas no Cuzco e os seus arredores. Manco Cápac unificou aos huallas, poques e lareiras, e con eles estableceuse na parte baixa da cidade. Deste xeito iniciouse a dinastía dos Urin Cuzco. Pouco tempo despois ordenou a construción da primeira residencia dos incas, o Inticancha ou Templo do Sol. A súa irmá e esposa foi Mama Ocllo.

De escasa mobilidade; téñense poucas noticias dos seus sucesivos gobernos: Sinchi Roca, quen gobernaría desde 1230 a 1260 sen conseguir unha expansión significativa no entón reino cuzqueño; Lloque Yupanqui, que culminaría o seu goberno en 1290 co mérito de chegar a concretar diversas alianzas con distintos pobos circundantes aos incas; Mayta Cápac recoñecido pola súa vitoria #ante os acllahuiza e que culminaría o seu goberno ao redor de 1320; e Cápac Yupanqui, o primeiro conquistador, a quen se debe a vitoria ante os condesuyo. Este período duraría aproximadamente 120 anos, iniciándose aproximadamente en 1230 d. C. (ano en que comeza o goberno de Sinchi Roca), ata 1350 d. C. (ano en que culmina o goberno de Cápac Yupanqui).

Unha visión etnohistórica máis xeral deste período describe que os incas chegaron ao Cuzco ao redor do século XIII d. C. e, no século seguinte, lograron impoñerse ás poboacións máis próximas ao val cuzqueño. Desde a súa chegada ao Cuzco, os incas mesturáronse con algúns dos pobos que habitaban o lugar e expulsado a outros. Organizarían o seu predominio ao facer alianzas con distintos curacas establecendo relacións de parentesco e ao enfrontarse en guerras. A estas prácticas, que continuaron, sumáronse outras como a provisión de excedentes e man de obra e a práctica da redistribución. Para entender esta situación sería preciso considerar, ademais, que o prestixio relixioso que acompañou os incas foi a pedra angular da eficacia de todos os mecanismos de expansión que empregaron nesta época.

Denomínase preestatal a esta etapa, porque en ningún momento xurdiu en si unha sólida idea de estado ou nación incaica; senón que aínda existía a idea andina de considerarse unha macroetnia, aínda que isto cambiaría ao se estender de modo significativo o territorio da etnia logo do goberno de Cápac Yupanqui e as súas diversas conquistas. O fin deste período coincide co fin da dinastía dos gobernantes Urin Cuzco (Rurin Qusqu), quen viu en Cápac Yupanqui o seu último representante.

Situada entre os ríos Pampas e Pachachacas foi unha das culturas que se impuxo, aínda que non por moito tempo, ao poderío Inca. Lamentabelmente non hai unha data exacta sobre as batallas.

Porén, a máis importante foi documentada por Xoán de Betanzos, quen casou coa ñusta Angelina Yupanqui viúva-concubina de Pizarro e irmá de Atahualpa, coa que o marqués tivera dous fillos. Betanzos recolleu cantares da familia da ñusta. Dise que os chancas dividironse en 3 grandes bandos, un deles dirixiuse ao Contisuio, liderado por Malma e Irapa. O segundo exército dirixiuse ao Antisuio, guiados por Yá Vilca e Toquelo Vilca. O terceiro bando dirixiuse directamente para Cuzco, conducido por Tumai Waraca e Astu Huaraca. Cando os chancas chegaron a Vilcacunga, enviaron mensaxeiros a Cuzco facendo saber as súas intencións para cos Incas, ao saber isto, o Inca Viracocha fuxiu para o forte de Caquia Yaquiyaguanta, levando consigo aos seus fillos Urco e Socso.

En Cuzco ficou Cusi Yupanqui (antigo nome de Pachacuti), quen era un suposto fillo de Viracocha. Yupanqui quedou cos seus xenerais e serventes. Pachacuti enviou a 3 emisarios a pedir axuda aos curacas veciños, os cales negaron axuda debido aos temores para os chancas. A pesar da negativa doutras curacas, a de Chañan Cury Coca axudou a Yupanqui. Xuntos crearon un foxo cuberto de ramas e terra arredor da cidade. Á madrugada seguinte, os chancas descenderon do cerro Carmenca de súpeto, caendo pouco a pouco na trapa.

Segundo o mito, nun intre crucial da batalla, os purucaucas pasaron de ser simples pedras a feros soldados responsábeis da vitoria dos Incas. A fama foi tal que algunhas curacas xa se rendían só polo temor de ter que se enfrontar a tal inimigo.

Logo da vitoria, Yupanqui perseguiu os seus inimigos para se apoderar do seu estandarte. Os chancas recuaron ata Ichopampa. Os curacas veciños de Cuzco ficaran no cumio dos cerros próximos á espera do resultado. Ao ver que o exército de Yupanqui iniciaba a persecución, estas curacas uníronse ás forzas vitoriosas. A segunda batalla tivo lugar en Ichopampa, onde os dous xefes chancas foron asasinados, co que o exército Inca, xunto coas outras curacas veciñas unidas a estes desexosos de vitoria, apoderouse dun valioso motín, e consecuentemente abrindo o paso a un importante desenvolvemento do Imperio Incaico.

Con Pachacuti iníciase o modelo imperial, con Túpac Inca Yupanqui expándese e con Huayna Cápac consolídase.

Segundo a información recollida por varios cronistas, os historiadores aceptan comunmente que o goberno de Pachacuti iniciouse ao redor do ano 1438 e terminou coa súa morte ao redor do ano 1471.^[13] Durante o seu goberno iniciouse a expansión territorial, inaugurando desta maneira o período imperial ao anexionar numerosos pobos. Pachacuti mellorou a organización do estado, dividindo o imperio en catro rexións ou suius. Polo norte, someteu aos huancas e tarmas, ata chegar á zona dos cajamarcas e cañaris (Ecuador). Polo sur someteu aos collas e lupacas, que ocupaban a meseta do altiplano. Organizou aos chasquis e instituio a obrigatoriedade dos tributos.

Túpac Yupanqui (1441-1493), ou Túpac Inca Yupanqui, foi o décimo inca ou soberano do imperio incaico. Foi fillo e sucesor no trono do inca Pachacuti, xunto ao cal asumiu o correinado (entre 1456 e 1461) probablemente entre os 15 e 30 anos de idade. Logo, tras a morte do seu pai, fíxose cargo absoluto do poder. En 1471 asumiu o trono e ampliou as fronteiras do imperio cara ao sur, ata chegar ao río Maule en Chile.^[14] Tamén someteu ao reino Chimú e a algúns pobos do altiplano e do norte arxentino. Sufocou a resistencia dos chachapoyas e avanzou polo norte ata Quito. Quixo incursionar na selva, pero unha rebelión dos collas obrigouno a desviarse cara ao Collao. Con todo, tamén tivo activa participación no goberno. Así, estableceu aos curacas, realizou o primeiro censo xeral,^[15] distribuíu o traballo, mellorou a recadación dos tributos e nomeou novos gobernantes visitadores (tuqriq), cimentou aos mitimaes, continuou a construción dos grandes camiños, ordenou os cárceres, propagou o culto ao Sol e implantou un calendario baseado en si mesmo, embeleceu con palacios a cidade de Tomebamba na honra do seu fillo recentemente nado, Huayna Cápac, e fundou a cidade de Quito. Facíase chamar «O resplandecente».

Huayna Cápac foi o undécimo inca é esta considerado o último soberano do imperio incaico. Durante o seu goberno, continuou a política do seu pai, Túpac Inca Yupanqui, en canto á organización e fortalecemento do estado. Para conservar os territorios conquistados tivo que sufocar en forma sanguenta continuas sublevacións. Derrotou os chachapoyas e anexionou a rexión do golfo de Guayaquil, chegando ata o río Ancasmayo (actual Colombia). Estando en Quito, enfermou gravemente e faleceu en 1525. Algunhas crónicas españolas postulan que ademais ampliou as fronteiras do imperio máis ao sur, e que mesmo chegaría ata o río Biobío en Chile; aínda que este límite máis austral non foi comprobado arqueoloxicamente e non é aceptado historicamente. Coa súa morte iniciouse a decadencia do imperio.

As crises de sucesión eran un fenómeno conxuntural que era moi frecuente na historia política do imperio. O que aspiraba a ser o novo soberano debía demostrar que era o «máis hábil», tiña que ser confirmado por un oráculo e ademais tiña que gañar adeptos nas panacas cuzqueñas.^[16]

Huayna Cápac nomeou herdeiro a Ninan Cuyuchi^[16] (fillo da Coya Mama-Cussi-Rimay^{[Cómpre referencia]}), pero o sacerdote do sol fixo un sacrificio no que viu que a sorte non lle favorecería a Ninan Cuyuchi. Por ese motivo, cando Huayna Cápac faleceu en Quito, foi levado en andas ata o Cuzco mantendo en segredo a morte deste, para manter a orde política. Nese contexto, Raura Ocllo, nai de Huáscar quen se atopaba en Quito xunto a Huayna Cápac, viaxa rapidamente ao Cuzco, acompañada duns cantos orellóns para preparar a entronización de Huáscar. Segundo María Rostworowski, foi Raura Ocllo quen convenceu ás panacas cuzqueñas para nomear como sucesor a Huáscar; mentres que Atahualpa quedou en Quito xunto con outros nobres.^[17]

Pola súa banda, Atahualpa era fillo de Tocto Coca (muller que pertencía á panaca de «Hatun Ayllu»); e ao morrer o seu pai ordenou edificar na localidade de Tumipampa un palacio na súa honra. Este feito anoxou ao curaca de Tumipampa chamado Ullco Colla, quen enviou mensaxes a Huascar acusando a Atahualpa de sublevación; ademais Atahualpa quedou no norte acompañado de varios xenerais importantes leais a Huayna Cápac, que tiñan un aprecio especial por Atahualpa. Logo deste feito, Atahualpa enviou presentes ao seu irmán Huáscar, pero este último ordenou facer tambores cos coiros dos mensaxeiros. Segundo Rostworowski, Atahualpa foi incitado a rebelarse polos xenerais do seu pai, con quen participara en varias batallas contra os nativos do norte.^[17]

Nese contexto ocorreu a rebelión dos «cañaris», que fixerón prisioneiro a Atahualpa encerrándoo nun tambo. A fuxida de Atahualpa toma un contexto mítico, pois segundo os oradores Atahualpa foi convertido en amaru (serpe) polo seu pai sol, e así logrou fuxir do peche. Outras crónicas dan conta de que foi unha muller quen lle entregou unha barra de cobre coa que fixo un forado e puido fuxir do peche. Unha vez libre, Atahualpa reuniu un exército e asasinou os seus inimigos en Quito e Tumipampa, esta última cidade foi arrasada en vinganza a Ullco Colla; logo avanzou a Tumbes tentando avanzar ata a illa Puná, pero o curaca de Puná adiantouse e arrasou Tumbes. Co pobo de Tumbes arrasado, os primeiros españois pisan o terrorio incaico.^[17]

En tanto, Huáscar trataba de estabilizar a súa entronización no Cuzco co apoio das panacas. Sobre Huáscar, os cronistas describen varios erros políticos que foron minguando o apoio cuzqueño. Primeiramente, non atendeu aos ayllus reais como era o costume, non asistiu aos xantares públicos na praza do Cuzco (que afianzaban vínculos de reciprocidade e parentesco). Eliminou aos ayllus custodios da súa garda persoal e nomeou como garda real a guerreiros «cañaris» e «chachapoyas». Huáscar dubidaba da lealdade das panacas cuzqueñas e rodeouse doutros nobres, baixo o temor dunha rebelión da nobreza cuzqueña ameazou con enterrar as momias reais e quitarlle as súas terras ás panacas. Aos poucos Huáscar íase gañando inimizades nun período de intrigas entre a nobreza cuzqueña, na súa contraparte Atahualpa ía gañando adeptos.^[17]

Huáscar non estivo de acordo co testamento de Huayna Cápac, xa que se cría con dereito de herdar todo o imperio incaico segundo as leis, costumes e tradicións incaicas. Huáscar enfrontouse en 1531 despois de moitos anos de paz ao seu medio irmán Atahualpa, quen tamén se consideraba lexítimo herdeiro do trono na rexión de Quito. Moi pronto importantes rexións do imperio foron sacudidas por sanguentas batallas entre tropas cuzqueñas e quiteñas, que terminaron coa vitoria final dos últimos. Huáscar foi tomado prisioneiro e morto posteriormente por orde de Atahualpa.

Fillo de Huayna Cápac coa nobre incaica Tocto Ocllo Coca. Tras a morte do seu pai, converteuse en gobernador da cidade de Quito. Ben sexa polo temor que tiña a seu irmán Huáscar ou a ambición de converterse en soberano, logo proclamouse inca en Quito e así iniciou a guerra de sucesión incaica. As súas tropas, dirixidas por Chalcuchímac e Quizquiz, derrotaron o exército de Huáscar na batalla de Quipaipán (Apurímac) e entraron triunfantes en Cuzco. Ao coñecer a vitoria, Atahualpa marchou para Cajamarca para ser coroado inca. No traxecto foi aclamado polos pobos do norte. Con todo, ao chegar a Cajamarca foi tomado prisioneiro polos españois no masacre de Cajamarca. Era o ano 1532. Este feito marcou o fin do imperio incaico.

Atahualpa (que gobernou de facto entre 1532 e 1533), non forma parte da capaccuna, pois nunca cinguiu a mascapaicha. Polo tanto, é impropio chamarlle Sapa Inca, como algunhas veces é titulado. Quito foi incendiada por completo polo xeneral Rumiñahui en 1534, antes da chegada dos españois á cidade á busca dos tesouros do imperio, e fundada novamente polo español Sebastián de Belalcázar sobre as cinzas do pobo incaico o 6 de decembro de 1534.

Segundo Waldemar Espinoza Soriano,^[18] a teoría máis consistente é a que resalta a difícil situación social e política que existía no Tahuantinsuyo á chegada dos españois. Esta situación estaba caracterizada polos seguintes factores: Primeiro, un descontento de moitos pobos coa situación imperial; Cieza de León menciona aos chachapoyas, cañaris e huancas que ofreceron grande axuda material aos invasores. Segundo, a guerra civil entre Huáscar e Atahualpa deixara a clase dirixente do imperio dividida en dous bandos, do mesmo xeito que os corpos militares; o resultado foi que moitos membros do bando de Huáscar non fixeron case nada para deter a caída do imperio e mesmo se alegraron co cativerio de Atahualpa. Por último, o tipo de vida moi arraigada á terra e aos seus señoríos fixo que os indios do Tahuantinsuyu acepten con menos resistencia a imposición de novos señores que outros pobos como os que habitaban os actuais Chile ou Colombia. A maioría de estudos coinciden en que sen a axuda das etnias descontentas co imperio sería imposible a súa conquista por parte dos soldados que chegaron de España.

Non deixa de ser evidente, en cambio, o maior nivel tecnolóxico dos españois, que se enfrontaban cunha civilización que non alcanzara a Idade de Ferro, e que descoñecía tanto as armas de fogo como o cabalo e a súa doma. Ademais, carecían dos coñecementos e experiencia dos conquistadores na guerra moderna, afeitos a lidar co resto de potencias hexemónicas da época.

Desde a chegada dos españois, na súa marcha cara ao Cuzco.

• Túpac Hualpa Inca (1533) dous meses, setembro e outubro. Inca coroado polos españois, morre antes de chegar á Cidade Imperial no Val do Mantaro.
• Manco Inca (1533-1545), Inca coroado polos españois (1533) rebelado contra eles (1536) abandona o Cuzco, trasladando a súa capital primeiro a Ollantaytambo e logo a Vilcabamba.
• Paullu Inca (1537-1549), Inca coroado polos españois durante o goberno de Manco Inca (1537), que ademais reinou catro anos despois da morte deste, durante o goberno de Sayri Túpac Inca.

Foron gobernantes de pobos descendentes dos incas, foi oficialmente a última dinastía incaica, fundada logo da rebelión de Manco Inca e como última resistencia aos conquistadores españois.

• Manco Inca ata a súa morte en 1545 Inca de Vilcabamba.
• Sayri Túpac Inca (1545-1558) Inca de Vilcabamba.
• Titu Cusi Yupanqui (1558-1571) Inca de Vilcabamba.
• Túpac Amaru (1571-1572) Inca de Vilcabamba.

A rexión andina, debido á presenza da cordilleira dos Andes, caracterízase pola diversidade da súa ecoloxía: costas desérticas, paraxes tropicais, altiplanos secos e fríos que a primeira ollada parecen un dos ambientes menos propicios para a vida do home. Con todo, os homes que a habitaron demostraron ao longo de moitos séculos, ser capaces non só de sobrevivir en tales circunstancias, senón tamén de dominar o medio xeográfico e de crear unha serie de civilizacións florecentes. A máis famosa delas foi a do imperio incaico, que ocupou, no seu período de apoxeo (para 1532), un vasto territorio de América do Sur con case 9.000 quilómetros de costa sobre o océano Pacífico e un territorio de máis de 2 millóns de km² e que abranguía unha parte significativa das actuais repúblicas do Perú, Ecuador, occidente de Bolivia, norte da Arxentina, norte de Chile e o extremo sur-occidental de Colombia.

Segundo as fontes históricas no territorio da Arxentina, entre 1479 e 1535, o imperio incaico conquistou as partes occidentais das actuais provincias de Catamarca, Tucumán, Salta, Jujuy, A Rioxa, San Juan, e o extremo noroeste de Mendoza incorporándoas ao Collasuio. Algunhas investigacións suxiren a influencia incaica en parte da Provincia de Santiago del Estero (zona interfluvial onde está a cidade de Santiago del Estero), pero a incorporación desa zona ao imperio non foi probada. Tradicionalmente atribúese a conquista ao inca Túpac Yupanqui. Os pobos que entón habitaban esa rexión, os omaguacas, os diaguitas (incluídos os calchaquíes), os huarpes e outros, tentaron resistir pero os incas lograron dominalos, trasladando aos seus territorios aos mitimaes ou colonos deportados das tribos dos chichas, que habitaban no que é o suroeste do actual territorio boliviano.

Os incas construíron camiños (os Camiños do Inca), centros agrícolas e de produción de tecidos, asentamentos (collcas e tambos), fortalezas (pucarás) e numerosos santuarios no alto das montañas onde realizaban sacrificios humanos especialmente de nenas e de nenos tal como demóstrano as momias de Llullaillaco, utilizando tamén construcións preexistentes.

Entre os establecementos incaicos máis importantes na Arxentina, atópanse o Potrero de Payogasta en Salta, a Tambería do Inca na Rioxa, o pucará de Aconquija e o Shincal de Londres, ambos en Catamarca, o pucará de Tilcara en Jujuy e as ruínas de Quilmes en Tucumán, a maioría das cales eran preincaicos e foron organizados nunha rede urbana dentro do seu imperio, establecendo neles postos de control militar.

As provincias (huamanis) incaicas no actual territorio arxentino foron cinco:^[20]

• Humahuaca', con probable cabeceira en Tilcara, chegando polo norte ata Talina, actualmente no Sur de Bolivia. Habitada por mitimáes chichas.
• Chicoana ou Sikuani, habitada polos pulares, estendíase polo piso de puna de Atacama e a parte setentrional dos vales Calchaquíes ata preto de Seclantás e abarcaba probablemente desde as Salinas Grandes de Jujuy ata o sur da Paya en Salta, onde estaba a súa capital a antiga Chicoana.
• Quire-Quire ou Kiri-Kiri, que comprendía o resto dos vales Calchaquíes comezando en Pompona (hoxe A Angostura), todo o val de Santa María e os vales de Andalgalá, Hualfín e Abaucán. Habitada calchaquíes e yocaviles e por un gran número de mitimáes, tiña dous asentos principais en Shincal e en Tolombón.
• Tucumán ou de Tucmua, comprendía os vales orientais e as serras subandinas.
• A provincia máis meridional, probablemente estendíase desde A Rioxa ata as montañas do Cordón de Prata, alcanzando o cerro Tupungato en Mendoza e quizais formaba parte, co nome de Cuxo ou Kuyun da provincia de Chile ou Chili.^[21]

No territorio de Bolivia, logo de que en torno ao 1100 a. C. Tiwanaku desapareceu, produciuse unha loita entre os diferentes grupos que habitaban a rexión: aimaras, collas, lupacas e pacajes. Os aimaras establecen un dominio que abarca Arequipa e Puno no Perú, A Paz e Oruro, que perdurou ata que, en 1438, o inca Pachacuti derrotou o último soberano colla, Chunqui Cápac, incorporando o altiplano boliviano ao imperio incaico, como parte da provincia do Collasuyo, e impoñendo o quechua como lingua oficial, aínda que o aimara continuouse falando regularmente. Ademais o imperio incaico adoptou os estilos arquitectónicos tiwanakotas e outros coñecementos. Posteriormente o inca Huayna Cápac mandou levantar fortalezas na fronteira oriental para deter o avance dos chiriguanos.

Segundo unha lenda, os fundadores do imperio incaico, Manco Cápac e Mama Ocllo naceron da escuma do lago Titicaca na Illa do Sol), entre o Perú e Bolivia.

No territorio do Brasil, existen dous camiños que os incas construirían, no nordés desde Quito chegando ao actual estado de Roraima no límite da Güiana, que segundo o investigador chileno Roland Stevenson xorde dun mal pronunciamento do nome quechua "Guayna Capac", pai de Huáscar e Atahualpa, e o chamado camiño de Peabiru (pea-camiño; Biru-Perú) que conecta as costas do océano Atlántico, no actual estado de São Paulo, coa cidade do Cuzco nos Andes polo cal o portugués Aleixo Garcia incursionaría levando metais preciosos da actual Bolivia, antes da invasión española.^{[Cómpre referencia]}

No territorio de Chile, durante o reinado de Túpac Yupanqui, produciuse a conquista dos diaguitas e aconcaguas dos vales transversais do Norte Chico de Chile e Zona Central de Chile por parte das poboacións situadas no norte e centro, quen habitaba o «val de Chile» (actual val do Mapocho), e algunhas comarcas situadas ao sur del, fixándose así os límites do Imperio Inca nunha zona que os historiadores e a arqueoloxía recente estenden convencionalmente nalgún lugar entre os ríos Maule e Maipo. Dese modo, ese territorio quedou dividido en dous wamanis ou provincias: o do Val de Elqui (Coquimbo) no norte, presidido por Anien, e o Val do Mapocho (Santiago) no sur, encabezado por Quilicanta.^[22]

No territorio de Colombia, arredor de 1492 o imperio incaico dominou transitoriamente a rexión habitada polos pobos aborixe denominados os pastos e levantaron unha fortaleza en Males (hoxe municipio de Córdoba), aínda visible en dous camiños. Con todo, os pastos refuxiáronse na Cordilleira Occidental e lograron expulsar os ocupantes. Os Incas preferiron entón avanzar polo pé de montaña amazónico, a través do territorio dos cofán,^[23] pero finalmente foron os españois os que controlaron a rexión e foron os awá os que lograron preservarse da dominación nas selvas da vertente do océano Pacífico.

No territorio de Ecuador, no século XV, os incas Túpac Yupanqui e Huayna Cápac conquistaron o territorio e incorporárono ao seu imperio.

A mediados do século XV a zona foi invadida polas forzas do inca Túpac Yupanqui, quen ao mando dun poderoso exército se encamiñou desde o sur para ampliar os seus dominios. Ao principio, a campaña resultoulle relativamente fácil pero logo debeu enfrontar aos Bracamoros, sendo este o único pobo que puido obrigar ao inca a abandonar as súas terras sen poder incorporalo ao imperio.

Cando o inca empezou a avanzar sobre os cañaris, foi aínda máis difícil para os exércitos incaicos, pois estes rexeitáronos loitando con bravura, obrigándoos a se repregar para terras do que hoxe é Saraguro, onde deberon esperar a chegada de reforzos para poder iniciar a campaña. Esta vez considerando a inmensa superioridade dos incas, os cañaris preferiron pactar e someterse ás condicións impostas por estes. Despois disto Túpac Yupanqui fundou a cidade de Tomebamba, actual cidade de Conca, cidade onde se discute que puido haber nado Huayna Cápac.

O imperio incaico orixinouse no territorio do Perú ocupando a costa, serra e selva alta do territorio peruano (abarcando aproximadamente a metade da súa actual superficie).

A comezos do século XIII iniciase a historia inca desde o Cuzco como capital tendo a Manco Cápac como fundador. Os incas tiveron desde entón tres expansións sendo a terceira a maior pois se desenvolveu primeiro cara ao norte empezando co centro-oeste do Perú ata o sur de Colombia, e despois cara ao sur empezando co sur do Perú ata o centro de Chile. No século XV o Sapa Inca Pachacuti dividiu Tawantinsuyo tomando a capital como punto de referencia en catro suios: Chinchaysuio, Contsuio, Antisuio e Collasuio.

En 1525 iníciase unha guerra civil entre Huáscar e Atahualpa pola sucesión ao trono, gañando esta disputa Atahualpa, pero quedando o imperio enfrontado e inestable. Nestas circunstancias chegan os españois quen en Cajamarca capturan sorpresivamente a Atahualpa nunha entrevista en 1532.

Os catro suios no seu conxunto estendíanse ao longo de máis de dous millóns de quilómetros cadrados e chegaron a abarcar, no seu período de apoxeo (arredor de 1532), parte das actuais repúblicas de Colombia, Ecuador, o Perú, Bolivia, Chile e a Arxentina. Posuían aproximadamente catro mil quilómetros de costa no océano Pacífico. A expansión iniciouse co inca Pachacuti e chegou ao seu apoxeo co inca Huayna Cápac. Atribúese a máxima expansión ao inca Túpac Yupanqui.

Cara ao norte, o imperio incaico estendíase ata o río Guáitara, ao norte na fronteira entre Colombia e o Ecuador. No Ecuador, chegaron a abarcar unha zona que incluiría as actuais cidades de Quito, Guayaquil, Cuenca e Manta.

Para o nordeste, estendíase ata a selva amazónica das actuais repúblicas do Perú e Bolivia, chegando a ser moi pouco nítidos os seus límites con esta debido ás esporádicas expedicións de exploración da selva por parte dos habitantes do Imperio debido á gran cantidade de enfermidades e o medo que os nativos posuían a esas zonas, pero sábese que dominaban as actuais cidades de Potosí, Oruro, A Paz e Cochabamba en Bolivia e practicamente toda a serra peruana.

Para o sueste, o Imperio Incaico chegou a cruzar a cordilleira dos Andes (o que en xeopolítica moderna se coñece como "encabalgarse") chegando un tanto máis aló do que agora son as cidades de Salta e Tucumán na actual Arxentina. O territorio inca da República Arxentina abranguía as actuais provincias de Mendoza, San Juan, San Luis, Córdoba, La Rioja, Catamarca, Tucumán, Santiago del Estero, Salta e Jujui.

Para o sur, existen probas de que o Imperio Incaico chegou a abranguer ata o río Biobío (actual rexión VIII de Chile), e aínda máis aló, onde debido ao frío imperante decidiron non avanzar máis, deixando ese territorio para os mapuches, orixinarios desas terras, a quen os incas desprazaran desde a súa posición orixinal no que agora é a cidade de Santiago de Chile.

Para o oeste, aínda que o Imperio Inca limitaba co océano Pacífico, hai quen argumenta que os incas chegaron a manter, a pesar das limitacións navais da época, certa relación comercial con algún pobo da afastada Polinesia (Oceanía), aínda que actualmente se descoñece cal pobo sería este. Unha das persoas que defendeu esta teoría foi o defunto explorador difusionista noruegués Thor Heyerdahl)

A súa capital atopábase na cidade do Cuzco —que, segundo a constitución peruana, é a "capital histórica" do Perú—, onde se xuntan os catro suios.

Os cronistas afirmaron que o imperio incaico estivo dividido en catro distritos coñecidos como seus (do quechua suiu): Chinchaysuyo, Antisuyo, Collasuyo e Contisuyo. O centro desta división era o propio Cuzco. Atribuíuse ao inca Pachacuti a creación deste sistema de organización do territorio; con todo sabemos que se trataba dunha práctica que antecedeu ao goberno deste gran reformador. Antes de consolidarse o dominio incaico no Cuzco, o espazo en torno desta cidade estivo tamén dividido en catro partes. As divisións entón correspondían aos territorios dos señoríos da área. Cando Manco Cápac e os seus clans se estableceron na zona, crearon os catro suius incaicos a partir desta división.

Un tema que aínda é motivo de discusión entre os investigadores é aquel da extensión e os límites de cada suiu. Como vimos, a expansión incaica iniciouse con Pachacuti, quen conquistou os curacazgos da área próxima ao Cuzco: os soras, lucanas e tambos. Outros líderes militares como o seu irmán Cápac Yupanqui, e posteriormente Túpac Yupanqui e Amaru Yupanqui, continuaron as conquistas, mentres Pachacuti permanecía no Cuzco. Por exemplo, Cápac Yupanqui recoñecería e visitaría na costa os vales de Chincha e Pisco, mentres que na serra central chegaría ata Jauja. Túpac Inca continuou a conquista do Chinchaysuyu ata a rexión dos cañaris ( Tumibamba); mentres que Amaru Yupanqui e outros líderes militares conquistaron o Collasuyu ata Chincha e o Contisuyo ata Arequipa. Con todo, aínda non sabemos se a franxa costeira entre Ica e Tarapacá foi conquistada nesa época ou despois, logo de que Túpac Yupanqui asumise o mando supremo do Estado incaico. Doutra banda durante os tempos de Túpac Yupanqui a fronteira norte estableceuse preto de Quito; mentres que a fronteira sur se fixou no río Maule, 260 km ao sur de Santiago de Chile. Durante o goberno de Huayna Cápac conquistáronse novas rexións no Ecuador e o extremo suroeste de Colombia (proximidades de Pasto). Estes son en xeral os límites coñecidos do imperio. O punto menos preciso é o relativo á rexión amazónica, onde é difícil precisar os alcances que tiveron as incursións incas.

Suiu	Mapa	Descrición
Chinchaysuyo (Chinchay suyu)		Situación: Situábase no cuadrante noroeste da capital (Cuzco). Grupo: Pertencía ao grupo Hanan -alto- (Hanansuyo, Hanan suyu). Outros: Era a rexión principal.
Antisuyo (Anti suyu)		Situación: Situábase na área da cella de selva ao nordés da cidade do Cuzco. Grupo: Pertencía ao grupo Hanan -alto- (Hanansuyo, Hanan suyu). Outros: Limitaba coa selva amazónica.
Contisuyo (Kunti suyu)		Situación: Situábase na veciñanza de Arequipa. Grupo: Pertenecía o grupo Hurin -baixo- (Hurinsuyo, Rurin suyu). Outros: Era a rexión máis pequena.
Collasuyo (Qulla suyu)		Situación: Situábase no cuadrante sueste dea capital (Cuzco). Grupo: Pertenecía o grupo Hurin -baixo- (Hurinsuyo, Rurin suyu). Outros: Ocupaba principalmente a zona altiplánica.

Cada provincia ((Huamani)]] estaba dividida en saias ou partes, nas cales habitaba un número variable de aillus.^[24] O número de saias de cada provincia acostumaba basearse na dualidade, aínda que é certo que algunhas provincias chegaron a ter tres saias, como a dos Huancas.

Para a mellor administración do imperio, era necesario asegurar que todos traballasen e cumprisen o que se lles impoñía. Para este fin, os incas crearon unha organización decimal que consistía nunha escola de funcionarios, cada un dos cales controlaba o traballo de dez que estaban baixo a súa inmediata autoridade:^[25]

• O Purec ou xefe de familia (a base da sociedade).
• O Chunca-camayoc, encargado dunha Chunca, é dicir, o conxunto de dez familias. Mandaba a dez purecs e estaba encargado do censo das persoas correspondentes á súa xurisdición, distribuírlles terras e dirixirlles no traballo.
• O Pachaca-camayoc, funcionario aparentemente equivalente ao curaca, que controlaba unha Pachaca ou conxunto de cen familias. Estaba encargado de vixiar os chunca-camayocs no cumprimento das súas obrigacións e revisar as decisións que tomasen en asuntos da súa xurisdición.
• O Huaranga-camayoc, ao cargo dunha Huaranga ou conxunto de mil familias. Supervixiaba aos pachaca-camayocs; especialmente debía coidar a exactitude dos rexistros censuais e a equidade da distribución de terras, para evitar que aqueles aproveitasen a súa autoridade en prexuízo do benestar do pobo.
• O Huno-camayoc, ao mando dun Huno ou conxunto de dez mil familias, amplitude que fai pensar nunha confederación tribal estabilizada pola autoridade do inca. Supervixiaba os huaranga-camayocs. Conservaba os rexistros censuais e de acordo con eles dirixía a política agraria e os traballos artesanais. Estaba subordinado ao Tucuirícuc e ao Suyuyuc Apu.

O tipo de goberno era monárquico teocrático, no que o emperador recibía o título de Sapa Inca e era aconsellado polo consello imperial. Símbolo do seu poder era a mascapaicha, unha especie de borla de la vermella que cinguía na cabeza. Exercía as funcións do seu goberno desde o palacio particular que cada un construía no Cuzco. Nel concedía audiencias e administraba xustiza. Tamén viaxaba con frecuencia polo Tawantinsuyo, levado en andas sobre ombreiros de cargadores, para atender persoalmente as necesidades do seu pobo.^[26] O criterio de formación do Imperio Inca estaba baseado na territorialidade, o mesmo que posteriormente formou parte da base xurídica do Imperio Español que, en definitiva, era unificar as catro grandes partes do mundo coñecido (que é a etimoloxía de Tahuantinsuio, nome da unidade política, equivalente ao Imperio europeo) no embigo do mundo (que é a etimoloxía de Cuzco, a capital).

A estes gobernantes, aos que se atribuía unha orixe divina, acostuma asociarlles os títulos de Apu (Apu Inca) e Sapa (Sapa Inca): Divino Inca e Único Inca, respectivamente.

A capaccuna era a lista oficial de gobernantes da civilización inca. Especulase que existiron máis gobernantes dos que esta acepta e que varios foron borrados da historia oficial do Imperio por distintos motivos, aínda que é improbábel. En total, foron trece os emperadores Incas.

Contrario ao que se coida, Atahualpa (que gobernou de facto o Imperio Inca entre 1532 e 1533) non forma parte da capaccuna, xa que, ao contrario dos demais emperadores, nunca chegou a cinguir a mascaipacha (coroa imperial), único símbolo de poder imperial no Tahuantinsuio, outorgado polas panacas reais de Cuzco. Polo tanto, é impropio chamarlle "Sapa Inca" a Atahualpa, como algunhas veces se titula.

• Imperio lendario: Período sen expansión:

~1200 - ~1230: Manco Cápac

~1230 - ~1260: Sinchi Roca

~1260 - ~1290: Lloque Yupanqui

~1290 - ~1320: Mayta Cápac

~1320 - ~1350: Cápac Yupanqui

~1350 - ~1380: Inca Roca

~1380 - ~1400: Yáhuar Huácac

~1400 - 1438: Viracocha Inca

• Imperio histórico: Período de expansión do imperio:

1438 - 1471: Pachacuti Inca Yupanqui

1471 - 1472: Amaru Inca Yupanqui

1472 - 1493: Túpac Inca Yupanqui

1493 - 1525: Huayna Cápac

1525 - 1532: Huáscar

1532 - 1533: Atahualpa

Aínda que algúns historiadores consideran que Atahualpa non debe ser incluído na capac cuna, argumentando que Atahualpa declarouse súbdito de Carlos I de España, ademais do feito de que nunca chegou a serlle cinguida a mascapaicha, o símbolo do poder imperial. Pero a maior parte dos cronistas dá como certa a relación de 14 incas, asignando o escano 14.º a Atahualpa.

Outros historiadores seguiron a liñaxe e consideran que deben tomarse en conta tamén a Tarco Huamán e a Inca Urco. O primeiro sucedeu a Mayta Cápac e, despois dun curto período, foi deposto por Cápac Yupanqui. Inca Urco cinguiuse a mascaipacha por decisión do seu pai, Viracocha Inca, pero, ante o seu evidente desgoberno e a invasión dos chancas, fuxiu con el. Logo do triunfo de Pachacutic Yupanqui -o futuro Pachacuti Inca Yupanqui, tamén fillo de Viracocha Inca- sobre o pobo inimigo, Inca Urco foi morto nunha emboscada que el mesmo lle tendeu a seu irmán. Así mesmo, Garcilaso e algúns outros cronistas inseren entre Pachacuti e Túpac Yupanqui a Amaru Yupanqui, soberano de dubidosa existencia.

A historia política incaica, case sempre, estivo infestada de enfrontamentos polo poder hereditario. Isto debíase á ambigüidade dos criterios para a elección do novo inca.^[16]

O principal criterio para elixir o novo inca foi a normativa de elixir o «máis hábil». O novo inca podía ser fillo do antigo inca coa coya ou con calquera concubina. Os herdeiros debían ser maiores de idade. O Inca podía nomear un sucesor, pero este tiña que ser aceptado polos deuses (a través dun oráculo) e polas panacas.^[16]

O criterio de elixir o «máis hábil» como gobernante foi un criterio moi difundido por todo o territorio, moitas das macroetnias e etnias elixían como gobernante o que demostraba maior capacidade de mando e non eran necesariamente os fillos propios; este costume foi tan eficaz que o vicerrei Toledo ordenou: «non facer novidades, deixando a sucesión ao antigo dereito e costume».^[16]

No caso dos gobernantes incaicos, o máis hábil era tamén o que gañaba máis partidarios nas «panacas», demostrando a súa capacidade de negociación política. Isto tamén levou a loitas entre as panacas polo poder, que ocasionaron crimes por motivos políticos.^[16]

No caso das «panacas», era importante o status social da nai pois todo fai indicar que o patrón de convivencia post-matrimonial do Cuzco era exogámico e matrilineal. É dicir que o único que diferenciaba aos fillos dun Inca era a súa ascendencia materna e era o que lle outorgaba máis rango a uns que a outros. Na rede social incaica, unha nai con abundante parentela posuía maior capacidade para exercer a «reciprocidade», tan importante na estrutura social incaica.^[16]

En xeral foron varios aspectos os que primaban ante a elección dun soberano incaico, pero os criterios eran tan ambiguos que en moitos casos, cando un dos fillos do Inca demostraba ser hábil na política, a administración e a guerra, impoñíase ante os seus irmáns. Como exemplos, Pachacuti impúxose ante Inca Urco (Inca Urco foi nomeado sucesor por Huiracocha Inca); Inca Roca entronizouse logo da morte de Cápac Yupanqui ás mans da súa propia esposa, chamada Cusi Chimbo, muller que logo sería desposada polo mesmo Inca Roca; Atahualpa impúxose a seu irmán Huáscar, nun proceso no que Atahualpa foi gañando batallas e aliados políticos, demostrando a súa habilidade como gobernante. En xeral, a morte dun inca case sempre traía consigo un período conxuntural de inestabilidade política na que un dos fillos tiña que demostrar a súa habilidade para entronizarse no poder.^[16]

Máximo organismo dedicado á asesoría do Inca. Integrado por oito persoas:

• Suyuyuq. Gobernadores dos suyos. Eran catro en total.
• Auqui. O príncipe herdeiro. A tradición do auqui foi instaurada por Pachacuti Inca Yupanqui, sendo así Túpac Inca Yupanqui o primeiro auqui.
• Huillaq Uma Supremo sacerdote.
• Un dos Amautas, mestres e formadores da nobreza.
• Apusquipai. Xeneral do exército imperial.

Segundo algunhas crónicas^{[27][28][29][30][31][32][33]} existiría unha insignia ou estandarte (unancha) imperial incaica, o cal deu orixe a que se sosteña que houbo unha sorte de bandeira do imperio incaico. Con todo, tal interpretación é incorrecta, por canto o estandarte non representaba o estado incaico senón o soberano, quen pintaba neste as súas armas e divisas persoais. En todo caso, coñécese que esta insignia era utilizada polas hostes incaicas xunto ao soberano.^[34]

O guión ou estandarte real era unha bandeira cadrada e pequena, de dez ou doce palmos de rodo, feita de lenzo de algodón ou de la, ía posta no remate dunha hasta longa, tendida e tesa, sen que ondease ao aire, e nela pintaba cada rei as súas armas e divisas, porque cada un as escollía diferentes, aínda que os xenerais dos incas eran o arco celeste e dúas culebras tendidas ao longo paralelas coa borda que lle servía de coroa, ás cales adoitaba engadir por divisa e brasón cada rei as que lle parecía, como un león, unha aguia e outras figuras. Tiña por borla o devandito estandarte certas plumas coloradas e longas postas a treitos

Bernabé Cobo, Historia do Novo Mundo (1609)

Nos tempos contemporáneos, chegouse a confundir a existencia deste «estandarte incaico» cunha bandeira multicolor (coas cores do arco da vella) que comunmente adoita ser atribuída ao imperio incaico. Con todo, segundo a historiografía peruana, no imperio incaico non existiu o concepto de bandeira, e polo tanto este nunca tivo unha. Así o afirmou a historiadora e investigadora da civilización incaica María Rostworowski, quen ao ser consultada sobre esta insignia multicolor sinalou rotundamente: «Doulles a miña vida, os incas non tiveron esa bandeira. Esa bandeira non existiu, ningún cronista fai referencia a ela».^[35]

Outras investigacións sinalan mesmo que esta bandeira foi creada recentemente en 1973 para conmemorar o aniversario dunha emisora radial da cidade do Cuzco chamada «Radio Tahuantinsuyo», e que de alí estendeuse o seu uso ata que a Municipalidade Provincial do Cuzco a adoptou oficialmente como emblema da cidade en 1978.^[36] Nesta mesma liña pronúnciase o propio Congreso da República do Perú, cando sinala que as orixes desta falsa bandeira do imperio incaico remontan ás primeira décadas do século XX, cando algúns autores, especialmente indixenistas, a mencionan e describen como suposto emblema do imperio dos incas. Ao asumila Radio Tahuantinsuyo como emblema da radioemisora, a confusión estendeuse e o erro difundiuse masivamente.^[37]

O uso oficial da mal chamada bandeira do Tahuantinsuyo é indebido e equívoco. No mundo pre-hispánico andino non se viviu o concepto de bandeira, que non corresponde ao seu contexto histórico.

Academia Nacional de la Historia del Perú.^[37]

A palabra «aillu» de orixe quechua e aimará significa entre outras cousas: comunidade, liñaxe, xenealoxía, caste, xénero, parentesco. Pode definirse como o conxunto de descendentes dun antepasado común, real ou suposto que traballan a terra en forma colectiva e cun espírito solidario.

O «aillu» foi a base e o núcleo da organización social do imperio. Os aillus crían que descendían dun antepasado común, polo cal os unían lazos de parentesco. Este antepasado podía ser mítico ou real; e en todos os casos, os aillus, conservaban un « mallqui» (momia) ao cal rendían culto e por medio do cal daban sentido ás súas relacións.^[38] Ademais do mallqui, os membros dun aillu tiñan divindades tutelares comúns e tributaban á terra de forma común.^[38]

Un aillu posuía gando, terras e auga ao que todos os seus membros tiñan dereito a condición de que cumprisen obrigacións establecidas entre os membros. Cada aillu manexaba o tamaño dos seus « tupus» (unidade de medida da terra), cada « tupu» entregado debía ser traballado para non perder o dereito sobre a terra. Na actividade agrícola os membros do aillu axudábanse mutuamente; o feito de pertencer ao aillu dáballes dereito a recibir axuda no caso que a súa propia familia nuclear non fose suficiente; esta axuda xeralmente dábase no tempo da colleita, sementeira ou na construción das vivendas dos recentemente casados; nestes casos entraba en xogo o «principio de reciprocidade» que obrigaba a devolver a axuda prestada.^[38]

No caso do curaca (xefe do «aillu»), podía pedir axuda para pastar o seu gando ou traballar a terra, este estaba obrigado a ofrecer comida e chicha aos que lle axudasen, pero non estaba obrigado a devolver a axuda, polo cal existía unha reciprocidade asimétrica con este.^[38]

No caso das terras comunais, todos os membros do «aillu» a traballaban organizados polo «curaca» e o «llacta camayoc». A produción das terras comunais era almacenada e redistribuída entre os membros do aillu que o necesitasen.^[38]

Ao traballo colectivo para a construción e mantemento de canles, depósitos ou plataformas, denominábase «minka» e era organizado polo curaca, quen ademais asignaba as tarefas que debían cumprir os membros do «aillu».^[38]

Os anciáns, viúvas, orfos e inválidos, tamén estaban obrigados ao traballo colectivo pero recibían axuda para o traballo dos seus «tupus». Xeralmente, os anciáns e inválidos realizaban tarefas de supervisión. Guamán Poma de Ayala sinala que as augas de rega eran distribuídas polos anciáns.^[38]

Os aillus non só posuían terras nun territorio compacto; a necesidade de facer autosuficiente a un aillu obrigábao a abarcar outros pisos ecolóxicos, isto deu orixe a unha territorialidade descontinua que non foi homoxénea nin diferenciada. Os aillus con poboación numerosa podían acceder a terras distantes e a maior variedade de produtos.^[38]

John Murra sinala que un bo exemplo disto foron os reinos aimaras, tanto collas, lupacas e pacajes lograron controlar territorios descontinuos na costa a maneira de enclaves. En lugares con distancias considerables construíronse vivendas que albergaban aos membros do aillu, os membros do aillu roldabanse para traballar estas terras afastadas.^[38]

Aínda que nas zonas de altura do imperio incaico a característica xeral dos aillus foi agrícola, existiron aillus agrícolas e gandeiros á vez e outros que só eran gandeiros. Os aillus eminentemente gandeiros situábanse en Chinchaycocha e no Collao; estes aillus dedicábanse á crianza de llamas e alpacas das cales se obtiña fibra; carne fresca ou carne seca, que se denominaba «charqui»; pelellos para a elaboración de «ojotas», correas, bolsas e cordas; ósos para fabricar agullas, instrumentos musicais ou outros; e «taquia» (excremento) para combustible. Na costa, os aillus tiñan poboacións especializadas en agricultura, intercambio, pesca e artesanía.^[38]

O principio básico organizativo da sociedade incaica foi a dualidade, esta dualidade baseábase en relacións de parentesco. Os aillus comprendían dúas parcialidades que podían ser «hanan ou urin», «alaasa ou massaa», «uma ou urco», «allauca ou ichoc»; segundo Franklin Pease estas palabras entendíanse como «alto ou baixo», «dereita ou esquerda», «masculino ou feminino», «dentro ou fóra», «preto ou lonxe» e «diante ou detrás».^[38]

Os cronistas españois describiron aos curacas en parellas pero sen especificar a dualidade debido a que esta forma de organización era descoñecida en Europa. En 1593 describíronse curacazgos divididos en dúas metades, nos cales cada metade tiña un curaca á fronte; esta situación describiuse dos curacazgos de Acarí, Lima e os curacazgos Lupacas do Collao e Tarata.^[38]

Tamén existiron curacazgos onde gobernaban mulleres coa súa «segunda persoa», estes datos proviñan dos curacazgos de Colán. No Cuzco sucedía o mesmo, baseando a súa organización no principio de dualidade.^[38]

Os europeos documentaron dinastías cuzqueñas: «Hanan Cuzco» e «Urin Cuzco», describíndoas como dinastías sucesivas nas que se dividía o Cuzco; os españois foron incapaces de identificar o goberno dual polo cal colocaron unha «dinastía» como antecedente da outra.^[38] Noutras rexións do imperio preferíase outras denominacións para as partes da dualidade; as rexións aimaras preferiron «alaasa - masaaa», outros grupos próximos o lago Titicaca preferiron «uma - urco» indicando distancia ou proximidade a fontes de auga (lago ou ríos); ao norte do territorio preferíase «allauca - ichoc» (esquerda-dereita).^[38]

As funcións que cumprían cada parte son pouco claras. As crónicas non describen as funcións específicas que cumprían os xefes étnicos de cada metade. O que si se describe é que un dos xefes estaba subordinado ao outro; Rostworowski describe que no caso do Cuzco a metade de arriba era máis importante pero no caso de Ica a metade de abaixo foino.^[38]

Pease sinala que ambas as metades integrábanse pola reciprocidade. No Cuzco, «hanan» e «urin» eran opostos e á súa vez complementarios como as mans humanas («yanantin»). Aínda así, é difícil deducir cales eran as funcións de cada parte, o único que queda claro é que ambas as partes se complementaban e existían obrigacións recíprocas entre ambas.^[38]

A sociedade inca, foi xerárquica e ríxida. Existiron grandes diferenzas entre as clases sociais, sendo estas diferenzas respectadas por todos os habitantes do imperio. As clases xerarquizadas formaban unha pirámide onde o Inca, con todo o poder, atopábase na cúspide (plana), mentres que o pobo, que era a gran maioría, constituía a súa base social.

No imperio existían dúas liñaxes principais, Hanan Cuzco e Hurin Cuzco, das cales proviña o Sapa Inca ou monarca. Cada vez que un inca morría había inestabilidade política entre estas dúas liñaxes e a descendencia do último monarca polo poder. Cando se instituía ao novo inca, este conformaba unha nova liñaxe propia ou panaca. Houbo polo menos unha ducia de panacas no imperio, cuxos membros tiñan varios privilexios.

Aínda que o Sapa Inca, a Coya (a súa esposa), o Auqui (herdeiro do Inca) e os seus fillos (primeiras xeracións de cada panaca) conformaban a familia real ou realeza do imperio, existía un número importante de persoas consideradas nobres, quer de sangue ou de privilexios. Entre os nobres de sangue estaban os restantes membros e descendentes das panacas e dentro dos nobres de privilexio estaban aquelas persoas que destacaron polos seus servizos. Unha das súas características que diferenciaba a nobreza inca do pobo era o enorme tamaño das súas orellas, causado polo uso de aros expansores.

A nobreza de sangue no imperio incaico estímase ao momento da súa caída en máis de 10 000 individuos repartidos en diferentes partes do territorio, que cumprían funcións administrativas e militares. Parte das estratexias utilizadas polos incas para someter a outros pobos, logo de enfrontamentos militares, era establecer alianzas matrimoniais entre os caciques locais e as fillas ou concubinas do inca a modo de crear lazos que permitisen a pacífica ocupación. Tamén era habitual que o cacique entregase ás súas fillas ao Inca, as que se enviaban directamente ao Cuzco para formar parte do seu harén.

Coa caída do imperio, perdéronse todas as prerrogativas nobiliarias incaicas existentes con todo, algúns nobres fixeron esforzos para que estas fosen recoñecidas pola coroa española, como Cristóbal Pariacallán Tuquiguaraca, a quen se lle concedeu escudo de armas e privilexios, tamén Felipe Guamán Poma de Ayala ou Inca Garcilaso de la Vega fixeron xestións no sentido de que se recoñecesen as súas distincións de clase.

As panacas eran descendentes directos dun Inca reinante, excluíndo o sucesor e conservaban a momia do Inca falecido ao igual que as súas memorias, facendo uso de quipus, cantares e pinturas de xeración en xeración.

Estas panacas reais, formaban, xunto cos aillus, a elite cuzqueña. Tiveron un rol na política do incanato, sendo as súas alianzas e inimizades cruciais para a historia da capital inca. Dise que houbo outras panacas que tiveran un papel importante no pasado. Unha nota curiosa sobre das panacas é que, se se engaden ás panacas tradicionais, obtense un total de 8 panacas por cada dinastía, o cal é un número frecuente na organización andina dos aillus por ser un múltiplo da dualidade e da cuadruplicación.

Eran o groso da poboación que iniciaba o seu servizo ao estado coa maioría de idade, de aí o seu significado «home maior». Eran a poboación común do imperio incaico que estaban dedicados ás actividades da gandería, agricultura, pesca e artesanía; eran a forza de traballo. Podíase dispoñer deles para servir no exército e traballar as terras do estado, tamén podían ser nomeados «mitimaes» ou «yana».^[38]

Ata antes de casar, os pais eran os que designaban o traballo aos seus fillos. Posterior ao matrimonio o home adquiría responsabilidades co estado. A partir do matrimonio os «hatun runa» debían prestacións ao estado para toda a súa vida. Pero antes diso os nenos ían tendo obrigacións menores que ían incrementando en responsabilidade coa idade. Existiron adolescentes aos cales se encargaba a tarefa do carrexo de cargas para o estado e o exército; aos adultos maiores encargábanse tarefas auxiliares nas que se requiría maior criterio.^[38]

Segundo crónicas de Pedro Pizarro, os chepudos serían utilizados como bufóns da corte e as mulleres acompañaban aos seus homes na prestación de servizos, tanto para a guerra como para os labores agrícolas.^[38]

Foron poboadores que eran trasladados a outras rexións xunto coas súas familias e baixo o mando do seu xefe étnico, estas poboacións permanecían en territorios afastados por un tempo determinado cumprindo tarefas asignadas polo estado ou polos seus mesmos xefes. Estes grupos non perdían os seus dereitos comunais, ademais mantiñan lazos de reciprocidade e parentesco. Segundo as crónicas, os «mitmaqkuna» mantiñan os seus vestidos e tocados utilizados nos seus pobos de orixe, ademais trasladábanse levando consigo os seus bens.^[38]

A institucionalidade dos «mitmaq» existiu antes da expansión incaica, e xurdiu da necesidade dos pobos andinos de acceder a outros pisos ecolóxicos e explotar recursos diversos que complementarían a súa alimentación. Durante a época de maior expansión do imperio houbo transformacións na institucionalidade dos «mitmaq», posto que os movementos migratorios fixéronse a distancias máis longas e masivas, impedindo que o grupo de «mitmaqkuna» continúe en contacto co seu núcleo de orixe.^[38]

Tratábase de poboacións transplantadas co obxectivo de producir bens que logo serían redistribuídos. Nalgúns casos a poboación era trasladada como mostra de confianza e noutros como castigo; a diferenza radicaba nas condicións de vida duns e outros (castigados e premiados). Cieza de León afirma que existiron membros da elite cuzqueña que foron trasladados coas súas familias para ensinar o idioma e tradicións incaicas, estes eran elixidos como mostra de confianza e dábaselles «chacras», casas, dádivas, obxectos de luxo, honras e mesmo mulleres en sinal de recompensa por ter que viaxar lonxe do Cuzco.^[38]

Os yanaconas (yanakunas) ou simplemente yanas, son un grupo de poboación difícil de definir, por seren poboacións extraídas do seu grupo étnico para labores específicos pero que nalgúns casos tiveron funcións gobernamentais importantes chegando, nalgúns casos, a ser curacas e a ter inclusive «acllas» outorgadas polo inca.^[38]

Basicamente os «yanakuna» foron poboación escollida polas súas habilidades para prestar un servizo especial, documéntanse grupos yanakuna levados desde Chan Chan ao Cuzco para os seus servizos metalúrxicos, así como grupos cañaris trasladados ao val de Yucay para o cultivo do millo. No caso da produción de millo dos cañaris de Yucay, serviu para a alimentación directa das panacas cuzqueñas.^[38]

A institucionalización deste grupo da poboación está documentado a través de relatos recolleitos polos cronistas europeos. Segundo algúns relatos os «yanas» foron poboación que se rebelou e á que se perdoou a vida a cambio de servir perpetuamente ao soberano incaico, esta rebelión sucedeu en Yanayaco; segundo a lenda, xusto cando ían ser executados Mama Ocllo intercedeu por eles e pediu que estivesen ao seu servizo. Segundo Rostworowski o Inca entregaba poboación yana á «coya» no momento de casar.

A poboación «yana» tamén era entregada polo Inca a outros curacas para servizos especiais, neste caso facían o que ordenaba a persoa ás que estaban a cargo. Os yanas estaban repartidos en case todo o imperio, documéntanse «yanas» ao coidado das momias dos soberanos incaicos; así mesmo o sol e as huacas tiñan «yanas» ao seu servizo (Cieza de León describe os yanas ao coidado das huacas de «Huanacaure» e «Huarochirí»).

Os primeiro europeos identificaron os «yanas» como poboacións sen dereitos, comparándoos coa concepción de escravos que existía na Europa daqueles anos. Con todo, existe información que descarta esta posibilidade, que foi publicada por J. Murra; esta información sinala que os «yanas» tiñan dereito a recibir terras para o seu sustento. Investigacións de W. Espinoza sinalan que o status de «yana» era algo común antes do imperio e o seu número foi aumentando a medida que o territorio se estendía.

Algúns estudosos identifícanos como escravos, e a pesar de non aparecer nas crónicas sábese deles pois estaban descritos nos dicionarios quechuas. Segundo investigacións de Rostorowsky, estes dicionarios mencionan que os «pinakuna» foron prisioneiros de guerra e ocupaban un nivel inferior na escala incaica. Segundo W. Espinoza, sinala que a institucionalización dos «piñakuna» é tardía e quen a institucionalizou foi Huayna Cápac; a partir deste período todo aquel prisioneiro de guerra que non admitía a súa derrota pasaba a formar parte dos «piñakunas». Así sucedeu con algúns grupos de pastos, carangues, cayambes, quitos, cañaris e chachas.^[38]

A situación dos «piñacunas» foi extensiva para as súas parellas e fillos, quedando como propiedade do estado incaico, enviándoos a traballar en zonas de difícil acceso, xeralmente en cocais da selva de montaña; existen probas de que o estado tamén lles proporcionaba terras para a súa propia subsistencia.^[38]

O incario estendeu o seu dominio baixo distintas etnias. A mestizaxe era case nula. Calcúlase que a poboación total do imperio foi de entre 16 a 18 millóns, dependendo as fontes.

Ao chegar os territorios do imperio incaico, os españois coincidiron en destacar o éxito da súa economía. Os cronistas describiron os produtos que acharon nos depósitos, encomiando a abundancia da produción tanto na agricultura como na gandería; os europeos tamén encomiaron a repartición equitativa destes produtos entre a poboación.^[38]

As crónicas coinciden que o éxito da economía incaica baseábase nunha correcta administración dos recursos, para facer efectiva esta forma administrativa construíronse depósitos e utilizáronse os quipus como un sistema de contabilidade.

Aínda que as crónicas mencionan que a riqueza dos incas se baseou na entrega de tributos, as investigacións recentes mostran que isto non foi así; máis ben o éxito do imperio logrouse nunha correcta administración da man de obra, Pease afirma que isto logrou que o estado tivese a produción necesaria para a redistribución.^[38]

O traballo para a produción redistributiva era rotativo (mita) e era entregada periodicamente polos aillus do imperio incaico. Este sistema non foi creación incaica pois estaba baseado nas formas tradicionais de administración, os incas levaron este sistema á súa máxima expresión almacenando produción e redistribuíndoa conforme as necesidades e intereses estatais.^[38]

A base da economía era a agricultura; as terras eran comunais. Cada familia tiña as súas terras para cultivalas e alimentarse. As familias máis numerosas, recibían maior cantidade de terras.

A forma de traballo das terras era a minka, é dicir, «axudábanse en tarefas agrícolas en forma comunitaria». O Portal Fuenterrebollo, dinos que «…ben cando un individuo tiña tanto traballo que non podía con el, ou en caso de orfos, enfermos e viúvas». «Cando non se podía cultivar certas especies necesarias (as papas, por exemplo), parte da comunidade asentábase noutras zonas. Esta forma de obter recursos coñecíase como "complementariedade ecolóxica"».

A base da alimentación incaica, foi a papa e o millo, complementada con carne de auquénidos: llama e alpaca. Nas zonas altas dos Andes, cultiváronse e cultivaron ata 200 especies de papas, que se diferenciaban pola cor e o tamaño. Para evitar a súa descomposición e con fins de almacenalas ou para a alimentación do seu numeroso exército sobre todo cando saían de campaña, aprenderon a secar e trozar a papa (liofilización), produto que se denominaba Chuño, logo antes de consumilas volvíanas a hidratar e cociñábanse. Complementaban esta dieta con outros vexetais como Ullucus tuberosus, oxalis tuberosa, tomate, feixón, cabaza, chile, cacahuete (do cal ademais extraían aceite), quinoa e froitas.

Os incas non só cultivaron os terreos planos ou semi inclinados, usaron un sistema enxeñoso para cultivar as ladeiras dos cerros, esta técnica consistía en formar socalcos, denominados “plataformas”, que enchían con terra vexetal que era contida con muros de pedra. Ademais da la que lles proporcionaban os auquénidos, sementaron, cultivaron e usaron o algodón para a confección da súa vestimenta. Nas terras correspondentes á selva alta, sementaban e cultivaban a “folla sacra”: a coca.

Pescaban diversas especies de peixes e cazaban aves silvestres. Para manter tal cantidade de terras sementadas, os incas foron grandes enxeñeiros hidráulicos: moitas das canles de regadía da serra aínda hoxe, funcionan perfectamente e irrigan as novas terras de cultivo.

O usufruto da terra era un dereito que os poboadores tiñan por pertencer a un determinado grupo étnico. Os curacas repartían a terra de acordo coas necesidades dos individuos e as súas familias. A unidade de medida era o «tupu», pero as dimensións do «tupu» podían variar de acordo co rendemento da terra. Segundo isto, unha unidade doméstica recibía 1 1/2 tupu, ao nacer un fillo home asignábaselles un tupu adicional e se nacía unha muller asignábaselles 1/2 tupu adicional; se os fillos casaban, os tupus adicionais eran retirados á familia.^[38]

Algúns cronistas indican que a repartición das terras era anual, Guamán Poma sinala que esa repartición realizábase despois da colleita no oitavo mes do calendario inca e que esa actividade recibía o nome de «chacraconacuy» (isto correspondía aos meses de xullo e agosto). John Murra sinala que esta cerimonia anual era unha cerimonia de reafirmación das terras e que existía unha continuidade na tenencia da terra por parte de cada familia. A cerimonia do «chacraconacuy» contemplaba a fertilización da terra, a limpeza e reparación de canles e quenllas así como sacrificios á deusa «pachamama».^[38]

Nas crónicas sinálase que logo dunha conquista a terra e o gando eran declarados «propiedade do estado» e que logo eran cedidos ás poboacións conquistadas. Na realidade, o usufruto da terra logo dunha conquista era condicionado pola riqueza e os recursos que existían nese territorio. Polo xeral, aos produtores de tubérculos deixábaselles continuar coa posesión das súas terras; en cambio aos grupos produtores de millo e coca, era común que se lles expropiase as súas terras para dedicalas ao estado ou aos cultos, tendo en conta que esta produción era especialmente importante para a relixión incaica.^[38]

Documentouse que en Chincha, por cada «huaranca» (mil unidades domésticas) tomábase 1 chacra. Noutros casos os incas ampliaron a fronteira agrícola (construíndo plataformas e canles) para tomar esta ampliación a nome do estado, daquela estas terras eran traballadas polo grupo étnico conquistado. Outra modalidade foi colocar mitmakunas nas colonias do grupo étnico conquistado, como sucedeu cos lupaka.^[38]

Existiu unha marcada diferenciación entre as terras do estado e as destinadas ao culto, estas eran administradas independentemente e as súas colleitas eran almacenadas por separado. Inti, Mamaquilla, Chuquiilla, Pachamama tiñan terras asignadas ao seu culto, así como tamén os santuarios dos antepasados míticos como Huanacaure; ademais o estado, en moitos casos, asignou terras ás deidades das etnias conquistadas. A man de obra para o traballo das terras estatais e de culto obtívose da mita.^[38]

Nas crónicas españolas menciónase a existencia de mercadores, estes mercadores basicamente eran habitantes das costas que se dedicaban ao intercambio de produtos. Respecto diso María Rostworowski aclara que o contexto utilizado para a palabra «mercador» na época do imperio incaico debe entenderse na contorna dunha economía allea ao uso da moeda na cal só existía o «troco» (intercambio).^[38]

Existiron dous grupos de tratantes de importancia os chamados «tratantes chinchanos» e os «tratantes do norte». Os chinchanos tiñan dous itinerarios, un itinerario marítimo no que ían para o norte en balsas levando cobre e traendo mullu, este itinerario chegaba ata Manta e Portoviejo, existiu outro itinerario terrestre que se dirixía desde Chincha Alta para Cuzco.^[38]

Os do norte tiveron dous niveis, un primeiro nivel que se encargaba de desecar peixe para logo trasladalo á serra lindeira e intercambialos; o outro nivel correspondía aos poboadores que non posuían ningún tipo de terra e que só se dedicaban ao intercambio de roupa de la, chaquira, algodón, feixóns, peixe, sal e outras cousas. A estes especialistas no intercambio chamóuselles «mindalaes» e comerciaron no actual Ecuador.^[38]

Ao ser os Andes unha sociedade predominantemente agrícola, os incas souberon aproveitar ao máximo o chan, vencendo as adversidades que lles ofrecía o accidentado terreo andino e as inclemencias do clima. A adaptación de técnicas agrícolas que xa se empregaban anteriormente en distintas partes, permitiu aos incas organizar a produción de diversos produtos, tanto da costa, serra e selva, para poder redistribuílos a pobos que non tiñan acceso a outras rexións. Os logros tecnolóxicos, alcanzados a nivel agrícola, non serían posibles sen a forza de traballo que se atopaba ao dispor do Inca, así como a rede viaria que permitía almacenar adecuadamente os recursos xa cultivados e repartilos por todo o seu territorio.

Os antigos peruanos do Cuzco para realizar os seus labores agrícolas utilizaron, como non tiñan xugo pola falta de animais, o arado de tracción humana que denominaban a tajlla ou chaquitajlla, que é un pau puntiagudo, cunha punta un pouco encorvada, que ás veces era de pedra ou de metal. Antes do seu extremo final tiña esta ferramenta outro pau transversal, o agricultor apoiaba o seu pé para afundilo na terra e logo facer o suco. As ferramentas manuais incaicas empregadas na agricultura non puideron ser superadas, sobre todo cando se trata de traballar nas ladeiras andinas ou en ámbitos limitados como as plataformas.

A importancia da agricultura levou aos indíxenas para buscar fertilizantes para os seus cultivos. A información que posuímos sobre fertilizantes procede da costa e manifesta o aproveitamento de recursos naturais renovables. Os principais fertilizantes empregados son nomeados polos cronistas e foron usados sobre todo para a produción de millo o cal confirmaría a suxestión de Murra acerca da prioridade deste cultivo. Un primeiro fertilizante consistía en enterrar xunto cos grans pequenos peixes, como sardiñas ou anchovetas. Unha representación deste sistema estaba pintada nos muros dun dos santuarios de Pachacámac, onde figuraba unha planta de millo xermolando duns peixiños. O segundo fertilizante usado era o esterco das aves mariñas que por milleiros aniñan nas illas do litoral. O recurso chamado guano formábase polas dexeccións das aves e os costeños tiñan por costume extraer o guano das illas. O terceiro recurso renovable proviña do humus das follas caídas dos huarangos utilizadas para mellorar os chans.

Os incas tiveron unha especial preocupación por atopar formas para mellorar as condicións do chan para a agricultura. A variedade do clima e do territorio difícil, leváronos a buscar solucións diversas, e foron moitas as formas que atoparon para facer fronte ao problema. Entre as medidas máis coñecidas atópanse a construción de plataformas, á que durante o goberno incaico se deu unha grande importancia. Aínda que precisaban mobilizar grandes cantidades de man de obra, o estado incaico podía realizar con relativa facilidade. Os plataformas son socalcos agrícolas artificiais que serven para obter terra útil para a sementeira nas escarpadas ladeiras andinas. Permitían aproveitar mellor a auga, tanto da choiva como do regadío, facéndoa circular a través das canles que comunicaban os seus diversos niveis, con esta medida evitaban ao mesmo tempo a erosión hidráulica do chan. As plataformas non só servían para o cultivo do millo, mais para o cultivo de diferentes produtos agrícolas, e aínda para diferentes usos: para sementar, para evitar a erosión, para o lavado do sal mineral, etc.

Os camellones eran terreos artificiais construídos nas ribeiras do lago Titicaca. Tratábanse de montículos de terra que permitían almacenar e aproveitar mellor a auga en lugares de frecuentes inundacións por mor das chuvias. Usábanse unha serie de técnicas agrícolas nos camellones, entre elas, o trazado de sucos artificiais para dar protección ás plantas, facilitar a drenaxe durante as chuvias, inundacións, rega, como fontes de fertilizante e, especialmente, para diminuír o cru frío nocturno nas alturas, evitando deste xeito as xeadas.

Os coñecementos hidráulicos -canles e bocatomas-, permitiron a irrigación e o cultivo, especialmente do millo. O litoral peruano caracterízase polos seus dilatados desertos cortados por ríos, que baixan polas serras e cuxos caudais permiten o xurdimento da agricultura. Os da costa foron os maiores enxeñeiros hidráulicos, pois perfeccionaron e lograron métodos bastante sofisticados de irrigación, sobre todo os mochicas e máis tarde os chimú. No Cuzco canalizáronse os dous regatos que atravesan a cidade, empedrando os seus leitos e establecendo pontes peonís. Un exemplo da tecnoloxía serrana é Cumbemayo, en Cajamarca, canle tallada na pedra. A importancia das obras hidráulicas maniféstase nos numerosos mitos que contan as orixes das devanditas obras.

Xunto coa gandería, a agricultura representou a base da economía incaica. As poboacións que habitaron a área andina lograron domesticar e aclimatar unha gran variedade de produtos a diversas condicións, sacando proveito de terreos considerados difíciles para a produción agrícola. O principal produto que cultivaron era a papa, coa cal preparaban diferentes tipos de chuño; tamén outros tubérculos como a mashua, o Ullucus tuberosus e a Oxalis tuberosa. O millo era considerado un recurso de tipo suntuario que outorgaba prestixio e era cultivado con fins burocráticos, militares e cerimoniais. Na costa cultivaron o camote, feixónetc.

O traballo representou a principal actividade do imperio incaico e presentou as seguintes formas: mita, minca e ayni.

• A mita era un sistema de traballo a favor do Estado, onde se mobilizaban multitudes de indíxenas a traballar por quenda de tres meses en labores de construción de camiños, pontes, fortalezas, centros administrativos, templos, acuedutos, explotación de minas, etc. Existía unha mita para servizos especiais como os labores de cargueiros do Sapa Inca, músicos, chasquis e danzantes, os obrigados a cumprir este labor eran os adultos homes casados, pero non as mulleres, comprendían entre os 18 e 50 anos.

• A minca, minka, ou minga, é o traballo que se realizaba en obras a favor do aillu e do Sol (Inti), unha especie de traballo comunal en forma gratuíta e por quenda, era unha forma de beneficio para o Estado, onde concorrían moitas familias portando as súas propias ferramentas, comidas e bebidas. As familias participaban na construción de locais, canles de rega, así como a axuda na chacra das persoas incapacitadas orfos e anciáns. Cando o aillu convocaba ao traballo da minca, ninguén se negaba, pero as persoas que non asistían ao traballo eran expulsados do aillu e perdían o seu dereito á terra.

• O aini era un sistema de traballo de reciprocidade familiar entre os membros do aillu, destinado a traballos agrícolas e ás construcións de casas. O aini consistía na axuda de traballos que facía un grupo de persoas a membros dunha familia, coa condición que esta correspondese de igual forma cando a precisasen, como din: "hoxe por ti, mañá polo min" e en retribución servíanse comidas e bebidas durante os días que se realizaba o traballo. Esta tradición continúa en moitas comunidades campesiñas do Perú, axudándose nos labores de cociña, pastoreo e construción de vivendas.

A base contractual verbal da administración de bens e servizos baseábanse frecuentemente en dous principios básicos: a reciprocidade e a redistribución.

• A reciprocidade é o intercambio de traballo ou bens, ou traballo recíproco, tanto era a tradición deste concepto que, entre os incas, non era visto como un intercambio de favores senón como unha responsabilidade cos membros do aillu, razón pola cal isto se practicaba dentro dun aillu e salvo contadas excepcións entre aillus veciños. Ao ser o clan ou aillu a estrutura económica básica e por estar cimentado nos lazos familiares, o soberano formaba lazos cos curacas (xefes de aillu), dándolle en matrimonio ás súas fillas ou casando coas fillas dos curacas, de calquera forma, o Sapa Inca estaba emparentado con todo o seu imperio, co cal se convertía nunha especie de Curaca máximo. Sinalamos isto último para entender a reciprocidade simétrica e a reciprocidade asimétrica.

A base que sustentaba a reciprocidade simétrica, ou apoio mutuo e recíproco entre parentes no interior do aillu, estaba dada pola posesión en común da terra, explotada comunitariamente para a produción especializada e nos pastos, e en forma familiar nas partes dedicadas ao cultivo de subsistencia. A terra do aillu dividíase en certo número de sectores, tendo en conta as súas condicións ecolóxicas e os ciclos rotativos dos cultivos, tendo cada familia dereito a ter acceso a terras en cada un dos sectores, o que determinaba un esforzo por controlar o máximo de pisos ecolóxicos. O parentesco representaba o sistema regulador da organización das relacións de produción, distinguindo entre parentes próximos e afastados. Entre os primeiros a reciprocidade nas relacións de produción e distribución era xeneralizada, mentres que entre os segundos era máis específica porque as prestacións que se intercambiaban eran contabilizadas para ser devoltas na mesma forma e cantidade.^[39]

A reciprocidade asimétrica dábase nos membros do aillu co Inca, a cambio da recadación de excedentes, o Inca brindaba os seus súbditos seguridade externa e asistencias en caso de desgrazas. Consistía na distribución de excedentes por parte do Estado incaico. En caso de seca ou pragas, por exemplo, os funcionarios do imperio abastecían as rexións afectadas cos excedentes de rexións favorecidas, os produtos almacenábanse nos chamados "tambos" para dispoñer delas en caso de necesidade.

• A redistribución supoñía o recoñecemento, por parte dos campesiños, dos diferentes niveis de autoridade que existían na sociedade. Os aillus entregaban os tributos aos curacas, e os bens tributados acumulábanse en depósitos reais que estaban en aldeas, camiños e cidades.

Cando algúns pobos do imperio non podían satisfacer as súas necesidades básicas porque as rexións en que vivían foran afectadas por malas colleitas ou outras catástrofes, o Estado incaico redistribuía unha parte dos alimentos, materias primas e produtos manufacturados almacenados.

Tamén utilizaba os bens acumulados para custear os gastos das constantes expedicións militares, e para premiar os servizos realizados por algúns funcionarios, xeralmente nobres.

O Qhapaq Ñan foi un sistema de camiños de enormes distancias na civilización inca, que vinculaba as cidades importantes da costa e da serra. Estruturouse con base en dous eixos lonxitudinais: o sector da cordilleira e o sector chairo costeiro. Este sistema dos incas foi legado milenario de culturas pre-incaicas, potenciado durante o Estado incaico.

Todos estes camiños se atopaban conectados ao Cusco, a capital do Tahuantinsuyo ou imperio incaico, facilitaban a súa comunicación cos distintos pobos anexados no cadro do proceso expansivo inca e, ao mesmo tempo, constituían un efectivo medio de integración político–administrativa, socio-económica e cultural. Como o Qhapaq Ñan interconectaba localidades tan distantes como Quito, Cuzco e Tucumán, os conquistadores españois empregárono durante o século XVI para invadir Perú, Bolivia, Chile e as pampas cordilleiranas arxentinas

Actualmente estase postulando a teoría da construción incaica dun camiño que conecta o Cuzco coa costa atlántica do Brasil, no estado de Sao Paulo; este camiño ten como nome Peabirú (nótese a coincidencia nas dúas últimas sílabas co vocábulo "Birú" nome primixenio do Perú).^[40]

O tambo era un recinto situado á beira dun camiño importante usado por persoal estatal itinerante como albergue e como centro de provisión para fins administrativos e militares.^[41]​ A súa importancia está en que os tambos son as edificacións de maior presenza ao longo do Imperio Inca. O camiño do Inca (Qhapaq Ñan) tiña tambos distantes 20 ou 30 km (unha xornada de camiño a pé) entre si. A súa principal función era a de albergar os chasquis (emisarios) e os funcionarios incas que transitaban estes camiños. Non se ten información de se albergaban a homes comúns e correntes. Persoas das comunidades próximas eran recrutadas para servir nos tambos como parte do sistema de traballo denominado mita.

Ademais de servir de refuxio, sábese que os tambos eran centros de provisión de alimentos, la, leña ou outros materiais básicos para a alimentación. Deste xeito, nas épocas de penuria climática ou desastres naturais, os tambos alimentaban e provían dalgúns materiais para a poboación das aldeas máis próximas. Como a agricultura era a principal fonte de alimentación dos habitantes do Imperio Inca, a administración estableceu estes lugares como unha adega onde se podía gardar alimento en caso de emerxencia, asegurando así o bo vivir da poboación.

Os chasquis ​eran corredores mozos que levaba unha mensaxe ou recado no sistema de correos do Tahuantinsuyo, desprazándose á carreira dunha posta á inmediata seguinte.

Era o mensaxeiro persoal do inca, que utilizaba un sistema de postas para entregar mensaxes​ ou obxectos. Fundamentalmente transportaban a información nos quipu que fora elaborada polos quipucamayoc. En poucas palabras, os chasquis eran como os carteiros da realeza inca.

Os chasquis eran vellos destros e preparados fisicamente desde temperá idade, e percorrían a través dun sistema de postas (tambos), os extensos camiños construídos polo estado inca, pois deles puidese depender unha orde de suspensión dunha acción bélica a tempo ou chegasen os reforzos a unha batalla. Eran fillos de curacas, xente de confianza.

Levaba sempre un pututu, trompeta de caracol, para anunciar a súa chegada peruana e alertar da súa substitución; por armas portaba unha porra e unha huaraca, un quipu, onde traía a información, un atado ás costas, onde conducía obxectos e encomendas, unha vara, e na cabeza, un penacho de plumas brancas a modo de identificador visual.​

Tamén servían como espías do imperio á nobreza, para ter estratexias bélicas de batalla contra os outros pobos e culturas da América latina nos tempos precolombianos.

O exército foi unha institución moi importante cuxa principal tarefa foi a conquista de novos territorios para anexalos ao imperio, aínda que tamén tivo un papel destacado en manter baixo o dominio do Cuzco aos grupos étnicos recentemente conquistados, tales como os huallas, sahuasiray, antasayasetc.

Aparentemente, o mando era dual, pois á cabeza estaban xefes representantes das metades hanan e hurin. Había cadros permanentes nas mans dos membros das liñaxes incaicas, incluíndo o Inca e os seus parentes máis próximos. A formación dos membros da elite tiña un forte compoñente militar, as súas cerimonias de iniciación concedían moita atención ás aptitudes militares e a resistencia física.

Foi partir do inca Túpac Yupanqui cando se comezaron a formar militares profesionais, desligados por completo das tarefas produtivas. É o caso da garda persoal do Inca, ademais das castes guerreiras e hereditarias.

A relixión estivo constantemente presente en todos os ámbitos dos labores incaicos. Nas lendas da formación do imperio incaico, percíbese unha marcada diferenza sexual entre home e muller. Eran politeístas, destacando o culto ao "Deus Sol (Inti)".

Segundo a mitoloxía incaica, existían tres mundos diferentes, os cales foran creados polo deus incaico Viracocha (tamén coñecido como Wiracocha ou Huiracocha). A división facíase da seguinte maneira:

1. Hanan Pacha (mundo de arriba, celestial ou supraterreal): Era mundo celestial e só as persoas xustas podían entrar nel, cruzando unha ponte feita de pelo. Na tradición andina definiuse o Hanan Pacha como o mundo superior, onde habitaban os deuses como Viracocha, Inti, Mama Quilla, Pachacamac, Mama Cocha, etc. Era representado polo cóndor, ave ancestral dos Andes.

2. Kay Pacha (mundo do presente e de aquí): É o nome do mundo terreal, onde habitan os seres humanos e pasan as súas vidas. Representado polo puma, animal común, do mundo terrestre.

3. Uku Pacha (mundo de abaixo ou mundo dos mortos): Era o mundo de abaixo ou mundo dos mortos, dos nenos non nados e todo o que estaba debaixo da superficie da terra ou do mar. As fontes, covas ou outras das aberturas da superficie terrestre eran considerados liñas de comunicación entre o Uku Pacha e o Kay Pacha. Representado pola serpe, animal rastreiro e das profundidades.

• Pascaumati

• Templo do Sol (Coricancha), en Cuzco.

• Templo da Lúa.

• Templo de Pachacámac (destruído).

• Templo de Urpi Huachac.

• Praza dos peregrinos.

Así como de carácter colectivo. Celebrábanse os momentos de tránsito vital, ritos de pasaxe, etapas de ciclos astrais, chegada das chuvias, da colleita. Temos por exemplo:

Viracocha cuxo nome completo a fin de recalcar a súa calidade de ser supremo, é: Apu Qun Tiqsi Wiraqucha (Apu Kon Titi Viracocha). Era considerado como o esplendor orixinario ou O Señor, Mestre do Mundo. Na realidade, foi a primeira divindade dos antigos peruanos, tanto os habitantes de Caral, Chavin, Huari e especialmente os Tiahuanacos, que proviñan do lago Titicaca. Xurdiu das augas, creou o ceo e a terra.

O culto ao deus supuxo un concepto do abstracto e do intelectual, e estaba destinado só á nobreza. Huiracocha, do mesmo xeito que outros deuses, foi un deus nómade e tiña un compañeiro alado, o Paxaro Inti, unha especie de paxaro meigo, sabedor do presente e do futuro. Este paxaro meigo, non é outro que o Corikente das tradicións orais, o picaflor de ouro, mensaxeiro dos deuses, cuxas plumas servían para a mascapaicha ou coroa imperial do Inca. Huiracocha é representado con dúas varas, que aparentemente eran estólicas (propulsalantes) ou warakas (fondas xigantes andinas)

Inti era o deus sol e deus supremo, o cal exercía a soberanía da actualidade no plano divino (Hanan Pacha). Igualmente era fillo do deus sol do mundo antigo (Ñaupapacha) e reinaba sobre o ser humano no mundo actual (Kaypacha). Inti era a divindade popular máis importante do imperio incaico sendo adorado en varios santuarios. Entregábanlle ofrendas de ouro, prata e gando, así como as chamadas Virxes do Sol. Tamén lle facían ofrendas humanas no mes dos Capac hucha, as cales moitas veces consistían en reos de morte, como deus máis importante.

Mama Killa era a nai lúa e esposa de Inti. Nai do firmamento, dela había unha estatua no Templo do Sol, no que unha orde de sacerdotisas lle rendía culto. Os antigos moche, ao contrario dos incas, consideraban a Lúa como deidade principal.

Pachamama era chamada tamén Nai Terra e do tempo.^[42] deusa da fertilidade que preside o cultivo e a colleita, encarna as montañas e produce os terremotos. Tributábanlle ofrendas ou pagos.

Pachacamac era unha reedición de Viracocha, o cal era venerado na Costa Central do Imperio Inca. Era coñecido como o deus dos tremores, e o seu culto fixo un aparente sincretismo co actual Señor dos Milagres, o cal ten trazos deste antigo deus pagán, segundo a historiadora María Rostworowski.

Mama Sara era a Nai Millo ou do alimento, a máis importante das conopas (representacións relixiosas) dos alimentos xunto coa coca e papa.

Mama Cocha era a Nai do Mar, a quen se rendía culto para acougar as augas bravas e para a boa pesca. Era a nai que representaba todo o que era feminino.

Á parte do gran Viracocha e a súa corte terreal de Amauta, ou sabios e primeiros sacerdotes e administradores, o segundo cordón de clérigos, a nobreza militar e os aillus ou gremios, rexidos ata no seu máis mínimo movemento pola lei do Inca, o pobo tiña o seu panteón con outros deuses menores, aos que -talvez- lle resultaba máis sinxelo e próximo dirixirse á busca de favores e solucións.

A estrela rizada ou da mañá acompañaba o Sol, do mesmo xeito que Illapa, deus do trono e a batalla, como a imaxe da estrela de ouro, a da tarde, Venus ou Chasca, facía a súa garda xunto á Lúa, e Chuychú, o belo arco da vella estaba por baixo de ambos os grandes deuses. O arco da vella foi logo elevado a deus dos nobres debido a que representaba a beleza que estaba reservada para os nobres

As constelacións da copa da coca (Kukaa Manka) era unha constelación que coidaba das herbas máxicas, como a constelación da copa de millo (Sara Manca) facíao cos alimentos vexetais, e a do xaguar (Chinchay) encargábase dos felinos. O Wasikamayuq era o deus tutelar do fogar, mentres que o Qhaxra-kamayuq esforzábase por evitar que os ladróns entrasen nesa mesma casa, e os Auquis asumían a vixilancia de cada poboado. Había tamén un deus das tormentas e outro deus da sarabia; tras Pacha Mama, a deusa da Terra, estaban Apu katikil e Pikiru, como deuses tutelares dos xemelgos; a serpe Hurkaway era a divindade do que estaba baixo terra, mentres que o ávido Supay reinaba no mundo dos mortos e non cesaba de reclamar máis e máis vítimas para a súa causa, o que fixo que os españois lle desen o nome de diaño, aínda que tiña calidades benignas e malignas.

Tamén estaba o deus Wakon ou Kon, un irmán de Pachacamac expulsado por este e que levou con el, ao ser forzado a irse, a chuvia e deixou á franxa costeira do Perú seca para sempre, un deus maligno e devorador de nenos, de riso cruel e habilidade para rodar polas montañas; outros irmáns, Temenduare e Arikuté, deron orixe ao diluvio coas súas querelas conxurando un temible monstro de centos de patas de auga.

No total, segundo algunhas tradicións orais, o primeiro sol do mundo ou terra antiga (Ñaupa pacha) foi Viracocha, que creou a súa corte e tivo catro fillos: Kon ou Wakon deus das secas, Mallko (Temenduare?) deus da lei, Vichama (Arikute?) deus da guerra e da vinganza e Pachacamac, quen rexentou sucesivamente o mundo actual, destruíndoo sucesivamente. Estes gardan relación cos catro irmáns do mito dos irmáns Ayar, un dos mitos da creación do Imperio Inca. Pachakamac á súa vez tivo de fillos o Sol e a Lúa do mundo actual ou Kay Pacha. Pachakamac autoexiliouse no mar, desde onde domina os terremotos, deixando o mundo nas mans do seu fillo Inti ou sol do mundo actual.

Existen outras "huacas" ou deuses, como Catequil, poderoso deus oráculo. Huallallo Carhuincho, deus de lume con trazos malignos; Wari, deus xigante da guerra referido á cultura do mesmo nome; Amaru, a serpe mitolóxica divina, entre moitos outros mencionados en inúmeras tradicións orais recompiladas recentemente por afeccionados, como Toro Montalvo e os membros da asociación Dragones del sur.

A arquitectura foi, sen dúbida, a arte máis avanzada do Tahuantinsuyo. Desenvolveuse baixo as esixencias da nobreza cuzqueña que, interesada por afirmar o seu poder, ergueu xigantescas construcións líticas, impoñendo reverencia e asombro nas comunidades, cuxo traballo colectivo, suxeito á explotación estatal ( mita) fixo posible tales edificacións ao longo do Tahuantinsuyo, especialmente no seu centro de poder: Cuzco.

A súa arquitectura caracterizábase pola súa solidez, sinxeleza e simetría. Na etapa imperial, as súas portas e xanelas eran sempre de forma trapezoidal símbolo formal dos incas nas súas llaqtas ou bases urbanas administrativas. Utilizáronse diversas técnicas para as construcións: maquetas de cerámica, instrumentos como o nivel de corda, arxila especial para desprazar os bloques de granito tallados ou tamén coios e planos inclinados para ascender as pedras de varias toneladas a grande altura (enchíase de terra desde o piso de terreo ata a altura onde debía ser colocada a pedra exactamente); tamén se evidencia o uso de espigas e caixas para facer sólida a construción, unindo as pedras perfectamente sen utilizar ningún tipo de argamasa.

Comunmente clasifícase a arquitectura, de acordo coa súa finalidade, nos seguintes tipos:

• Kanchas
• Kallankas
• Ushnu
• Tambos
• Os Acllahuasi

Conforme se ía expandindo o imperio, fóronse construíndo centros provinciais, desde os cales se administraban as diferentes rexións conquistadas. A planificación estatal implicaba o uso de maquetas de barro nas que se representaba desde vales enteiros ata un edificio, antes de comezar a construílo. Na costa, a pedra usualmente era substituída polo tapial ou o adobe.

• Tambo Colorado
• Huánuco Pampa
• Tomebamba
• Cajamarca
• Quito

• Vilcashuamán
• Coricancha en Quenqo
• Inticancha
• Tambomachay (Fontes de auga)

Dada a dominación e explotación da nobreza cuzqueña sobre as outras nacións, os incas deberon sempre afirmar a súa supremacía coa presenza militar, para iso edificaron fortalezas.

• Incahuasi
• Sacsayhuaman
• Puka
• Pisaq

• Ollantaytambo
• Pucará
• Machu Picchu

Olería: Eran traballos de carácter utilitario e con fins cerimoniais, policromas, precocidos e de superficie puída, sen maior lucimento nin matices vivos.

Destacan, en especial:

• Os urpu ou aríbalos: Na súa maioría, cántaros ou vasillas para a elaboración de chicha; de base cónica e corpo alongado para evitar a descomposición rápida do líquido
• Os pratos de asa: pratos arredondados e con asas, moitas veces decorados cunha cabeza dun animal. Tamén facían vasos de madeira, os keros, cun fondo escuro e debuxos de rostros humanos e de camélidos.

A arte téxtil no Perú tivo os seus antecedentes en Huaca Prieta. Alcanzou o seu máximo desenvolvemento cos paracas e logo cos chancay. Durante o clasismo andino finalizado cos incas. Os vestidos feitos de tecidos de diferentes calidades foron expresión das diferenzas sociais.

Temos, por exemplo:

• Tecidos de abasca: mantos de uncuchas (ponchos) dos hatun runas, feitos de la de camélidos, tinguidos en branco, pardo e negro
• Tecidos de cumbi ou cumpi: pezas de vestir finisimas, de la de vicuña, entrelazadas con pelos de morcego, con finos bordados multicolores e figuras xeométricas denominadas tokapus, que segundo William Burns foi un sistema de escritura paralelo ás quillca, debuxos nas paredes.

Estes cumbi enfeitábanse con plumas, placas de metais preciosos e chaquiras, cunchas de cores como colgantes, etcétera. A súa confección estaba a cargo das acllas nos acllahuasi ou obradoiros téxtiles. Os cumbi só eran usados pola nobreza.

Os traballos realizados en pedra constitúen o outro gran conxunto de realizacións incaicas que merece a pena destacar. Adoita limitarse a representacións zoomorfas de auquénidos, llamas, vicuñas e alpacas, e fitomorfas, mazorcas de millo, que son coñecidas como conopas e a numerosos cuncos e morteiros. Entroncados nas tradicións artísticas andinas, os incas souberon imprimir un carácter propio e orixinal ás súas obras, que se baseou nunha simplificación das formas por medio de volumes xeométricos simples e unha esquematización dos motivos decorativos, moi próxima a unha concepción estética xeometrizante e cubista. A arte incaica caracterizouse pola sobriedade, a xeometría e a síntese, tendendo máis ao práctico e funcional que ao formal.

A pintura como expresión estética manifestouse en murais e mantos. Bonavía sinala a diferenza entre paredes pintadas dun ou varias cores e os murais con deseños ou motivos representando escenas diversas.

Os murais pintados aplicábanse sobre paredes revocadass con barro empregando pintura ao templo, técnica diferente a utilizada para as pinturas rupestres. Cara ao Horizonte Temperán, a pintura era aplicada directamente sobre a parede revocada, mentres que durante o Período Intermedio Inicial se cubría o muro encalado con pintura branca para logo aplicarlle o debuxo desexado. Outro medio usado na mesma época consistía en trazar motivos incisos sobre o barro húmido para logo enchelo con pintura.

Na época moche usáronse pinturas murais e de altorrelevo de barro como os descubertos na Huaca da Lúa e na Huaca do Bruxo, en departamento de La Liberdad, a uns 5 km ao sur de Trujillo.

A técnica e o uso de mantos pintados sobre teas de algodón chairo era costume de toda a costa, con maior énfase no norte. Aínda polos anos de 1570 a 1577 existían artistas especializados na arte de pintar mantos que exercían o seu oficio trasladándose dun lugar ou outro. Naquel tempo estes artesáns pedían licenza ante o oidor para usar da súa arte e ir libremente polos vales sen ser estorbados.

Nos museos e coleccións privadas pódense apreciar estes mantos, empregados quizais para cubrir paredes espidas ou servir de vestimenta aos señores importantes.

Outra liña dentro da arte pictórica foi a realización dunha sorte de mapas pintados que representaban un lugar ou unha rexión. O cronista Betanzos conta que despois da derrota dos chancas inflixida polo príncipe Cusi Yupanqui, os dignitarios cuzqueños presentáronse ante el para lle ofrecer a borla e atopárono pintando os cambios que pensaba introducir no Cuzco.

Esta noticia non sería suficiente para confirmar tal práctica se non fose apoiada por outra referencia a afirmación no xuízo sostido polas etnias de Canta e de Chaclla en 1558-1570. Un dos litigantes presentou alí perante a Real Audiencia dos Reis os debuxos do seu val, indicando os seus reclamos territoriais, mentres os segundos exhibiron unha maqueta de barro de todo o val. Sarmiento de Gamboa dicía que ao conquistar un val facíase unha maqueta e presentábaselle ao Inca, quen diante dos encargados de executar os cambios informábase dos seus desexos.

As pezas de plumería manifestan un gusto estético pola cor e usáronse en mantas camisas, abanicos e antucas para preservar do sol os personaxes conducidos en andas. Os brillantes tons das plumas empregadas sinalan unha orixe selvática, co cal concluímos que debeu existir un troco en todo o país entre a selva, a serra e a costa.

O cronista Santa Cru Pachacuti conta que, para os grandes acontecementos, como o matrimonio de Huayna Cápac con súa irmá o día que recibiu a borla ou mascaipacha insignia do poder, recubríronse os teitos de palla dos palacios e os templos do Cuzco coas máis vistosas mantas, confeccionadas con plumas multicolores. O espectáculo debeu ser magnífico e sobrecolledor, pois as brillantes cores dos teitumes contrarrestaban coa sobriedade das pedras e as sanefas de ouro dos muros palacianos.

A área andina do Perú, Bolivia e Ecuador foi o berce da metalurxia a nivel suramericano e xurdiu sen ningunha influencia proveniente do Vello Mundo.

Houbo dous centros metalúrxicos, un na zona do altiplano peruano-boliviano e outro na costa norte, na rexión Mochica-Lambayeque. Destes dous lugares difundíronse os coñecementos ao sur, cara a Chile e a Arxentina, e ao norte, a Colombia e Panamá, para chegar posteriormente ás costas occidentais de México.

A metalurxia nos Andes ten unha grande antigüidade e os seus artífices lograron as máis variadas técnicas e aliaxes.

En toda a costa existiron expertos prateiros e durante o apoxeo incaico os seus gobernantes estableceron mitimaes no Cuzco para a produción de obxectos suntuarios. Diversos documentos mencionan estes grupos provenientes do Chimú, Pachacámac, Ica e Chincha Alta. É probable que as súas obras seguisen os gustos estéticos incaicos. Sabemos do establecemento en Zurite, preto do Cuzco duns yanas prateiros de Huayna Cápac, provenientes de Huancavilca (actual Ecuador) que residían nas terras do soberano e cuxa obrigación era fabricar obxectos para o Inca.

A numerosa presenza no Cuzco de prateiros indíxenas foi aproveitada posteriormente polos oidores, corrixidores e encomendeiros para a confección de vaixelas persoais de ouro e prata, burlando a obrigación do quinto do rei. Por ese motivo, son escasas as pezas de prata do século XVI no Perú que teñan punzóns.

Para a creación de armamento utilizábase cobre e aliaxes deste; como o bronce, sobre todo para a elaboración de coitelos cerimoniais e machadas para a nobreza. Tamén se cre que utilizaron platino e ferro, aínda que só para a elaboración de pequenos ornamentos.

Os incas contaron con varios instrumentos musicais de vento e percusión entre os que se atopan: a quena, a tinya ou huancara, o cabaciña, a frauta de pan e a baqueta. A música desempeñaba un papel importante en distintas ocasións. Sábese que había música amorosa, guerreira, fúnebre e agrícola. A música inca compoñíase de cinco notas musicais.

Unha característica era a execución de música durante as labores agrícolas en terras do Estado, co cal convertían as duras faenas do campo en amenas reunións.

Os instrumentos musicais empregados nas manifestacións corporais eran diversos segundo as danzas para interpretar, os integrantes, as rexións ou os motivos das celebracións.

As frautas eran un dos instrumentos máis populares. As quenas polo xeral, eran confeccionadas con ósos humanos mentres que outras frautas eran de arxila, prata ou, as máis comúns, de carrizos.

Entre elas destacan os sikus de cana que están divididos en dúas metades con tons complementarios e tocados por un par de instrumentos. Para formar unha melodía é necesario que ambos os instrumentos toquen alternadamente cando lles corresponde e ademais en forma simultánea cos demais rexistros.

As antaras ou frautas de Pan eran feitas de cerámica de nove tubos abacelados, as de carrizos mantíñanse unidas por finas cordas.

En canto ás trompetas achadas nas tumbas da costa, pertencían a un dos tributos dos señores yungas. Con frecuencia atópanse crebadas xa que a súa destrución forma parte do ritual funerario.

O caracol mariño ou Strombus representouse desde a época de Chavín de Huántar e en quechua chámase huayllaquepa. A voz pututu, tal e como se denomina actualmente, provén do Caribe e foi traída polos españois ao mesmo tempo que as palabras millo, chicha e chile, entre outras. É unha adaptación de fututo por non existir no quechua o son "f".

Un instrumento musical básico foi o tambor. este podía ser de diversos tamaños e sons, e utilizábase para marcar o ritmo nas danzas e bailes colectivos. Habíaos pequenos, ilustrados por Guaman Poma, que eran tocados por mulleres; grandes, que eran confeccionados con pel de puma ou otorongo e chamados poma tinya e finalmente, os runa tinya, confeccionados con pel humana.

O compás marcábase tamén con axóuxeres de prata ou acios de sementes, que se amarraban ás pernas dos danzantes. Na cultura moche, os grandes señores ou os deuses usaban atados á cintura grandes ferreñas de ouro, como as do Señor de Sipán.

Entre os grupos campesiños e en certas festividades ou celebracións sopraban nas cabezas secas de cervos coma se fosen frautas e marcaban con elas os pasos dos danzantes.

Antes da conquista española existía unha rica e variada literatura oral na área do Imperio Inca. Algunhas mostras de poesía relixiosa, narracións e lendas quechuas chegaron a nós grazas a que foron transcritas por cronistas como Cristóbal de Molina, o Cuzqueño, autor de Relación de las fábulas y ritos de los Incas (1573);^[44] Santa Cruz Pachacuti, indíxena evanxelizado defensor da Coroa española, que escribiu a Relación de las antigüedades deste Reyno del Perú (1613), onde describe a relixión e filosofía quechuas e recolle en lingua quechua algúns poemas da tradición oral; o Inca Garcilaso de la Vega (1539-1616); e Felipe Guamán Poma de Ayala cuxa obra Nueva crónica y buen gobierno permite reconstruír boa parte da historia e xenealoxía dos incas, así como numerosos aspectos da sociedade peruana posterior á conquista.

Grazas a eles e a outros cronistas do século XVII, unha parte deste legado perviviu e é unha fonte viva para a literatura posterior. Ese labor foi continuado moito despois por antropólogos, historiadores e investigadores modernos e contemporáneos. Un dos máis influentes é José María Arguedas, importante tamén pola súa obra novelística, que subliña a importancia do carácter bilingüe e multicultural do Perú.

O Imperio incaico era un estado multicultural e plurilingüístico, que englobaba algunhas das rexións de altísima diversidade cultural e lingüística como son o norte do Perú, Ecuador e con menor intensidade o leste de Bolivia. Algunhas linguas foron amplamente usadas xunto coas linguas quechuas. Entre as linguas máis importantes destacan algunhas que estiveron asociadas a reinos preincaicos de importancia. Unha lista non extensiva das rexionalmente importantes é a seguinte:

• Lingua puquina, ao redor do lago Titicaca.
• Lingua aimará, ao redor do lago Titicaca e en rexións circundantes.
• Lingua mochica, no noroeste do Perú e a costa norte.
• Lingua quingnam, na costa central do Perú.
• Lingua chacha, no territorio dominado polos chachapoyas.
• Lingua cacán, no sur do imperio.

Os incas eran hábiles forxadores de metal, construíron armas de bronce e obxectos domésticos. Construíron machadas e mazas para o contacto corpo a corpo e entre outros obxectos militares tamén armas arreboladizas como arcos e frechas, usando tamén fondas chamadas huaracas.

As mazas tiñan forma estrelada cun orificio ao centro a fin de colocala nun pau, recibían o nome de macanas.

Sabían tamén forxar o ferro,^{[Cómpre referencia]} pero usábano para obxectos moi decorativos, aínda que tamén usaban para este fin o ouro e a prata.

Na astronomía incaica destacou o Sol, e o seu culto, parece ser unha constante nas culturas da antigüidade, sen dúbida polo rol que o astro rei cumpre no "calendario agrícola". Os incas adoraban ao Sol fundamentalmente para que lles proporcionase abundantes colleitas. Era unha forza dominante e un símbolo de prestixio e poder.

No Perú o culto ao Sol oficializouse debido ás conquistas incaicas. Estes, que adoraban ao Sol ao extremo de afirmar que os gobernantes eran os seus fillos, levaban a súa relixión a todos os pobos que ían sometendo por medio da guerra.

O Sol ("inti", en quechua), ao que adoitan representar por un gran disco de ouro circundado de raios, era adorado en templos cubertos totalmente de ouro, como o era o Koricancha ou "patio de ouro" na cidade do Cuzco. Tamén se afirmaba que o millo eran as bágoas do Sol debido á cor dourada que ten o millo seco. Polo tanto ofrendábase ao Sol a bebida que se elaboraba co millo: a chicha.

O culto ao Sol tiña a súa apoteose na Festa do Sol ("Inti Raymi" en quechua) que se continúa a festexar na actualidade, os 24 de xuño, na cidade do Cuzco.^[45]

Algúns cronistas afirman que os incas podían predicir as eclipses.

O uso da astronomía, como en moitas culturas da época, tivo un alcance agrícola desenvolvido. Os incas eran capaces de separar as estacións por épocas de sementeira e colleita para cada tipo de produto. Logrouse esta ferramenta mediante a utilización de edificacións de pedra (entre as que se atopaban os templos anteriormente mencionados) aliñadas cos eixos cardinais, sendo o norte a guía referencial utilizada.

Segundo o historiador peruano José Antonio del Busto, coa expedición marítima levada a cabo por Túpac Yupanqui, os incas descubrirían Oceanía, chegando a Mangareva e á illa de Pascua.^{[Cómpre referencia]}

A medicina que se practicou no incanato, estaba intimamente ligada á maxia e a relixión. Todas as doenzas se supoñían provocadas polo desprendemento do espírito do corpo, por mor dun maleficio, un susto ou un pecado. Os curandeiros incas, chegaron a realizar intervencións cirúrxicas, como trepanacións craniais (practicadas anteriormente pola cultura Paracas), co propósito de eliminar fragmentos de ósos ou armas que quedaban incrustadas no cranio, logo de accidentes ou enfrontamentos bélicos. Un dos instrumentos utilizados na cirurxía incaica foi o "Tumi" ou coitelo de metal en forma de "T". Como anestesia usábase a coca e a chicha en grandes cantidades e sábese que tamén coñeceron o uso das vendaxes.

Os médicos kallawayas, tradicionais na rexión andina,^[46] conservaron unha detallada clasificación antiga das plantas e animais,^[47] que se considera proceden da época. Estes kallawayas coñecían a quina, unha planta altamente efectiva contra a malaria.

Estímase que os incas cultivaron preto de setenta especies vexetais, entre elas, papas (Solanum tuberosum e outras), camotes (Ipomoea batatas), millo (Zea mays), chile, algodón (Gossypium barbadense), tomate, cacahuete (Arachis hypogaea), Oxalis tuberosa e quinoa (Chenopodium quinoa).

As principais técnicas agrícolas, en canto á disposición de terras foron:

• Socalcos ou plataformas, para evitar a erosión e aproveitar as ladeiras e cerros.
• Waru waru, técnica na que se araban sucos ao redor dos cultivos e se enchían de auga para crear un microclima máis estable que o ambiente.
• Pozas secas que se enchían na época de chuvias. Era moi empregado na costa. Chamábanse simplemente lagoas (qucha).

Tamén se subliña a súa técnica de melloramento de especies. Souberon da maior influencia da temperatura do chan que a do ar sobre as plantas, como o testemuña o laboratorio de Moray.

A gandaría, por outro lado, foi menos desenvolvida. Isto debeuse á escasa fauna andina. Utilizaron llamas como bestas de carga e alpacas como fonte de alimentos e vestimenta. A vicuña era tamén moi apreciada. Criaron tamén cobaias, fonte principal de carne dunha das principais potaxes da gastronomía andina.

Os contidos ou conceptos matemáticos foron aplicados polos Incas, principalmente, no cálculo de resultados e cantidades da Economía. Aínda que no Incario se desenvolveron importantes sistemas de medición, son máis coñecidos os quipus e yupanas, que representan a importante presenza matemática na administración incaica. Os quipus eran sistemas mnemotécnicos que consistían en tiras anoadas; só se anoaban os resultados das operacións matemáticas realizadas anteriormente nos ábacos ou yupana.

Os cronistas españois narran que os khipu kamayuqkuna lían nos nós dos quipus a historia dos incas, relatando nacementos, guerras, conquistas, nomes dos nobres e tempos de tales eventos. «Son quipos uns memoriais ou rexistros feitos de ramais, en que diversos nós e diversas cores significan diversas cousas. É incrible o que neste modo alcanzaron, porque canto os libros poden dicir de historias, e leis, e cerimonias e contas de negocios, todo iso suplen os quipos tan puntualmente, que admiran».^[49] A escritura que subxace baixo os quipus aínda non foi descifrada. Existe na actualidade un estudo sobre a posible escritura incaica, do inglés William Burns, que considera que foi de carácter alfanumérico representado con figuras xeométricas en teares e en debuxos do cronista Felipe Guaman Poma de Ayala que se orixinou na época do gobernante Pachacuti.

• 1250. Data probábel na que os míticos Manco Cápac e Mama Ocllo ocupan o val de Cuzco, e transfórmanse nos primeiros incas.
• 1438. Cuzco é posta en perigo pola invasión dos chancas, pobos da serra central peruana. O inca en funcións (Huiracocha) renuncia, mais o seu fillo Pachacuti toma o seu lugar e vence en batalla. É o último gran perigo na historia do Imperio Inca.
• 1463. Absorción do Reino Chimú polos incas. O ámbito andino completo é unificado baixo tutela incaica.
• 1527. Ao falecemento de Huayna Cápac, a consecución imperial fica entre Atahualpa e Huáscar. Estoupa a guerra civil. Francisco Pizarro, en tanto, aparece polo norte.
• 1533. Atahualpa vence a Huáscar. Francisco Pizarro captura e executa a Atahualpa. Nos anos seguintes estoupará a rebelión.
• 1548. Terminan as guerras civís entre españois, e comeza a hexemonía española propiamente dita. Os últimos focos de resistencia incaica serán suprimidos nos anos seguintes (para 1572).

• del Busto Duthurburu, José Antonio (2006). Historia Cronológica del Perú (Petro Perú ed.). Lima. 
• Gasparini, Graziano & Margolies, Luise (1997). Arquitectura inka. Caracas: Centro de Investigaciones Históricas y Estéticas, Facultad de Arquitectura y Urbanismo, Universidad Central de Venezuela. 
• Kamen, Henry (2003). Imperio (en castelán). Madrid: Aguilar. ISBN 84-03-09316-0. 
• Marzal, Manuel (2005). Religiones andinas. Colección: Enciclopedia Iberoamericana de Religiones 4. Madrid: Editorial Trotta. ISBN 978-84-8164-711-2. 
• Ortiz Rescaniere, Alejandro (2006). Mitologías amerindias. Colección: Enciclopedia Iberoamericana de Religiones 5. Madrid: Editorial Trotta. ISBN 978-84-8164-858-4. 
• Pease. Los últimos incas del Cuzco. 
• Rostworowski, María (1995). Historia del Tahuantinsuyo. Lima: Instituto de Estudios Peruanos, IEP Ediciones. ISBN 9972-51-029-8. 
• Rostworowski, María (1997). Pachacutec y la leyenda de los Chancas. Lima: Instituto de Estudios Peruanos, IEP Ediciones. 
• Rostworowski, María (1999). Historia de los incas. Lima: Prolibro - Asociación Editorial Bruño. 
• Rostworowski, María (2004). Enciclopedia Temática: Incas. ISBN 9972-752-00-3. 
• Rowe, John H. (1946). Inca Culture at the Time of the Spanish Conquest. Handbook of South American Indians. Washington, Bureau of South American Ethnology. Bulletin 143, vol.2. 
• Vargas, Angles. Historia del Cuzco. 
• Villanueva Sotomayor, Julio R. (2001). El Perú en los tiempos modernos. Lima, Perú: Empresa Periodística Nacional S.A.C. 
• Von Hagen (1957). Realm of the Incas. 
• VV. AA. Culturas prehispánicas. Muxica Editores. ISBN 9972-617-10-6. 
• VV. AA. Historia Universal: América precolombina. Editorial Sol 90. ISBN 9972-891-79-8. 

• Amauta
• Confederación muisca
• Conquista española do Imperio Inca
• Cuzco
• Historia do Perú
• Perú

• O Imperio Inca na Arxentina (ligazón a www.geocities.com)