Taiwan

Txinako Errepublika
中華民國 (Zhōnghuá Mínguó)
Ereserkia: National Anthem of the Republic of China (en)
Goiburua: baliorik ez
Taiwango bandera Blue Sky with a White Sun (en)
Locator map of the ROC Taiwan.svg
Geografia
Hiriburua eta hiri handiena	Nankin de iure Taipei de facto 25°2′15″N 121°33′45″E
Azalera	35.980 (135.) Ura %10,3
Punturik altuena	Yushan Main Peak (en)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Japonia, Filipinak eta Txinako Herri Errepublika
Administrazioa
Gobernu-sistema	Alderdi askotako demokrazia
Presidentea	Tsai Ing-wen
Legebiltzarra	Legislative Yuan (en)
Epai autoritatea	Supreme Court of the Republic of China (en) , Supreme Administrative Court (en) , Justice of the Judicial Yuan (en) eta Judicial Yuan (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Asia eta Ozeano Bareko Ekonomia Elkarlana Central American Bank for Economic Integration (en) Commission for the Conservation of Southern Bluefin Tuna (en) Garapeneko Asiako Bankua Inter-American Tropical Tuna Commission (en) Merkataritzaren Mundu Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazio Batuen Segurtasun Kontseilua Visa Waiver Program (en) Western and Central Pacific Fisheries Commission (en)
Demografia
Biztanleria	23.412.899
Dentsitatea	646,89 bizt/km² (9.)
Hizkuntza ofizialak	ikusi Standard Taiwanese Mandarin (en) Taiwanese Hakka (en) Taiwanese Hokkien (en) Amis (en) Paiwan (en) Kinmen dialect (en) O-ku-uā (en) Matsu dialect (en) Taiwanese Sign Language (en) Saisiyat (en) Puyuma (en) Atayal (en) Tsou (en) bununera Rukai (en) Truku (en) Seediq (en) Sakizaya (en) Yami (en) Kavalan (en) Kanakanavu (en) Saaroa (en)
Erabilitako hizkuntzak	ikusi Standard Taiwanese Mandarin (en) , Taiwanese Hokkien (en) , Hakka Chinese (en) , Taiwanese Sign Language (en) , Hailu Hakka (en) , Sixian dialect (en) , Papora (en) , Thao (en) , Paiwan (en) , Babuza (en) , Tsou (en) , Atayal (en) , Puyuma (en) , Saisiyat (en) , Saaroa (en) , Basay (en) , Siraya (en) , Yami (en) , Seediq (en) , Kavalan (en) , Kanakanavu (en) , Papora-Hoanya (en) , Amis (en) , bununera, portugesa, Pazeh-Kaxabu (en) , Rukai (en) , Ketagalan (en) , Kinmen dialect (en) eta O-ku-uā (en)
Erlijioa	budismo, Taoismo, Txinatar erlijio tradizional, Yiguandao (en) , kristautasun eta islam
Ezkontzeko adina	Nationality Law of the Republic of China (en) : 20
Emankortasun-tasa	1,07 (2021)
Alfabetizazioa	% 99,17 (2022)
Derrigorrezko eskolaratzea	7-15
Bizi-itxaropena	79,12 (2021)
Giniren koefizientea	0,338 (2018)
Giza garapen indizea	0,911 (2018)
Ekonomia
BPG nominala	566.757.000.000 $
BPGaren hazkuntza erreala	1,4 % (2016)
Inflazioa	1,7 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1912ko urtarrilaren 1a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+886
ISO 3166-1 alpha-2	TW
ISO 3166-1 alpha-3	TWN
Ordu eremua	ikusi UTC+08:00 : Asia/Taipei (en) : Taiwan time (en)
Elektrizitatea	110 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en)
Internet domeinua	.tw
gov.tw

Taiwan,^[1] ofizialki Txinako Errepublika (txinera tradizionalez: 中華民國; txinera sinplifikatuz: 中华民国; pinyinez: Zhōnghuá Mínguó; Wade–Giles: Chung-hua Min-kuo) , Asiako onarpen mugatuko estatua da. Zehazki, Taiwan edo Formosa uhartean eta haren inguruko uharte txikietan dago, Txinako Herri Errepublikako hego-ekialden, Japoniako hego-mendebaldean eta Filipinetako iparraldean dagoen uhartea, alegia.^[2]

Hiriburua Taipei da, nahiz eta legezko hiriburua Nanjing izan, Txinako Herri Errepublikan; beste hiri garrantzitsu batzuk Kaohsiung, Taichung, Tainan eta Taoyuang dira. 23,7 milioi biztanlerekin, Taiwan estatu populatuenen artean dago, eta Nazio Batuen kide ez den estatu populatuena eta ekonomiarik handiena da.

Taiwan uhartea, jatorriz, malayo-polinesiar jatorriko herriek populatua izan zen. Herri horiek idazketarik garatu ez zutenez, gutxi ezagutzen da Taiwanen zegoen gizarte motari buruz, XVII. mendean atzerriko potentziak iritsi ziren arte. Portugaldarrek Formosa izena eman zioten, Espainiak koloniak sortu zituen eta 16 urtez uhartearen iparraldea menderatu zuen, holandarrek, lehenik hegoaldean finkatuak, espainiarrak kanporatu zituzten arte eta 1624 eta 1662 artean kontrolpean izan zuten.

Zheng Chenggongen, Ming dinastiaren agindupean zegoen antzinako piratak (mendebaldean Koxinga izenaz ezagunagoa da), 25.000 soldaduko armadak holandarrak kanporatu zituen. Tungningeko Erresuma independentea sortu zuen baina Mingentzat Txina kontinentala birkonkistatzen saiatzen hari zela, 1683an Qing dinastiak garaitu zuen eta Taiwan Txinaren esku geratu zen lehen aldiz.

1895ean, Lehen Gerra Sino-japoniarraren ondoren, Txina, Shimonosekiko Itunaren ondorioz, Taiwan Japoniari betirako uztera behartua izan zen. 50 urtez, japoniak, Taiwanen garapen handia bultzatu zuen arlo guztietan, produktu guztien monopolio zorrotza ezartzearen eta edozein erresistentzia militarki zapaltzearen kontura.

Taiwan japoniarren mende zegoen bitartean, Txinako Errepublika sortu zen 1912ko urtarrilaren 1ean, Xinhai Iraultzaren ondoren, 1911ko urriaren 10ean Wuchangen altxamenduarekin hasi zena, Qing dinastia ordezkatuz eta Txinan bi mila urte baino gehiagoko nagusitasun inperiala amaituz. Sortu zenetik 1949ra arte Txina kontinentalean oinarritu zen.^[3]

1945eko urriaren 25ean Japoniak amore eman ondoren, Estatu Batuetako Armadak Txinako Errepublikako tropak Taiwanera eraman zituen indar militar japoniarren amore emate formala onartzeko Taipein, potentzia aliatuen izenean. Rikichi Andō jeneralak, Taiwango gobernadore nagusia eta japoniar indar guztien buru zena, ordainagiria sinatu eta Txinako Errepublikako armadako Chen Yi jeneralari eman zion txandakatze ofiziala osatzeko. Chen Yik, egun hori "Taiwango atzeraegitearen eguna" zela aldarrikatu zuen, baina aliatuek, Taiwan eta Penghu uharteak okupazio militarraren pean zeudela uste izan zuten, oraindik japoniarren subiranotasunaren pean 1952ra arte, San Frantziskoko Ituna indarrean sartu zen arte.^[4]

Txinako Errepublikak Taiwanen Chen Yi menpean zuen administrazioa laister izan zituen arazoak, Taiwanen jaiotako pertsonen eta iritsi berri ziren kontinentalen arteko tentsioak handiak ziren, arazo ekonomikoen ondorioz larriagotu zirenak. Gainera, bi taldeen arteko kultura- eta hizkuntza-gatazken ondorioz, gobernu berriak, herritarren laguntasuna galdu zuen. 1947ko otsailak 28an zibil baten tiroketak uharte osoan istiluak sortu zituen, gaur egun otsailaren 28ko gertakaria deritzonean indar militarrez ezabatua izan zirenak. Hildakoen kopuruaren estimazio nagusiak 18.000tik 30.000ra artean dago eta hildakoak nagusiki taiwandar eliteko kideak ziren.

Bigarren Mundu Gerra amaitu ondoren, Txinako Gerra Zibila berriz hasi zen Chiang Kai-shek buru zuten nazionalista txinatarren (Kuomintang) eta Mao Zedongek zuzendutako Txinako Alderdi Komunistaren artean. 1949ko hilabeteetan zehar, Txinako eraso komunista batzuek Nanjing hiriburua haratzea eragin zuten, apirilaren 23an, eta Txinako Herri Errepublika sortu zuten urriaren 1ean.^[5]

1949ko abenduaren 7an,  Chiangek haren gobernu nazionalista Taiwanera ebakuatu zuen eta Taipei Txinako Errepublikaren hiriburua bihurtuz. Kuomintangek "Txina" guztiaren gaineko subiranotasuna aldarrikatzen jarraitu zueneta aldi berean, Txina kontinentalean, komunista garaileek, Txina bakarra gobernatzen zutela esan zuten (euren arabera, Taiwan barne ere), eta Txinako Errepublika jada ez zela existitzen.^[6]

Hasiera batean, Estatu Batuek Taiwan komunisten aurrean erortzea espero zuten. Hala ere, Gerra Hotzaren testuinguruan, Estatu Batuetako presidenteak, Harry S. Trumanek, berriz esku hartu zuen, eta Estatu Batuetako Itsas Armadaren zazpigarren flota Taiwango itsasartera bidali zuen, Taiwan eta Txina kontinentalaren arteko liskarrak saihesteko. Estatu Batuen esku-hartzeak legedi nabarmena ekarri zuen, baina gerra zibilak ez zuen etenik izan. Izu Zurian, garai hau ezagutzen den bezala, gobernuak gotorleku militarrak eraiki zituen Taiwan osoan, adibidez, orain ospetsua den Uharteko Autopista Zentrala eraikiz eta horrez gain, 140 000 pertsonak enkartzelatu eta hil zituen komunistak edo anti-KMT zirela baieztatzen baitzuen.

1960ko eta 1970eko hamarkadetan, ekonomia industrializatu eta teknologiara bideratu zuten. Hazkunde ekonomiko azkar hau, "Taiwango miraria" bezala ezagutua, Estatu Batuetako funtsen babesaren eta Txina kontinentaletik independentea zen erregimen fiskal baten emaitza izan zen. Taiwan, Hong Kong, Hego Korea eta Singapurrekin batera, "Asiako lau tigreetako bat" bezala ezagutua izan zen. Urte horietan,Txinako Errepublikak alderdi bakarreko gobernu autoritarioa izan zuen. Hala ere, gerra Hotzaren ondorioz, mendebaldeko nazio gehienek eta Nazio Batuek Txinako Errepublikaren goberna, gobernu legitimo bakartzat jo zuten 1970eko hamarkadara arte. Baina laguntza hau gutxi iraundu zuen, beranduago, nazio gehienek Txinako Herri Errepublika aitortu baitzuten gobernu legitimotzat Taiwanen gobernuaren izaera diktatoriala zela eta.^[7]

1970eko hamarkadaren amaieratik 1990eko hamarkadara arte, Taiwanek erreforma eta aldaketa sozialak jasan zituen, estatu autoritario batetik demokrazia batera aldaketa emateko. 1979an, Kaohsiungeko gertakaria bezala ezagutzen den demokraziaren aldeko protesta bat egin zen Kaohsiungen, Giza Eskubideen Eguna ospatzeko. Agintariek protesta azkar zapaldu zuten arren, gaur egun Taiwango oposizioa batu zuen ekitaldi nagusitzat hartzen da.^[8]

Chiang Ching-kuo presidenteak, sistema politikoaren erreformak hasi zituen 1980ko hamarkadaren erdialdean. 1986an, Alderdi Demokratiko Progresista (DPP) sortu zen, Txinako Errepublikan KMTri aurre egin zion lehen oposizio-alderdia. Urte bete beranduago, Chiang Ching-kuok Taiwanen zegoen gerra-legea altxatu zuen. 1988ko urtarrilean Chiang Ching-kuo hil ondoren, Lee Teng-hui izan zen Taiwanen jaiotako lehen presidentea. Leek gobernuari erreforma demokratikoak egiten jarraitu zuen eta txinatar kontinentalen eskuetan zegoen gobernu-agintaritzaren kontzentrazioa murriztu zuen. Leeren gobernuan, Taiwanek lokalizazio-prozesu bat egin zuen, non taiwandar kultura eta historia sustatu ziren ikuspuntu pan-txinatar batetik, Txinako nortasuna sustatu zuten KMTren aurreko politikekin kontrastean. 2000. urtean, politika polarizatua sortu zen Taiwanen, KMTk zuzendutako Koalizio pan-urdina (Txinarekin bateratzeko alde egiten duena) eta DPk zuzendutako Koalizio pan-berdea (Taiwango independentziaren aldekoa) osatuz. Hauteskundeetan, alderdi Progresista Demokratikoko Chen Shui-bian aukeratu zuten Kuomintang ez zen(KMT) lehen presidentea eta 2007ko irailak 30ean,, Txinatik bereizitako nortasun bat baieztatzen zuen ebazpen bat onartu zuen.^[9][10] 2014ko martxoaren 18an, Eguzki-lore Mugimendu gaztea piztu zen, gobernuak Txinara hurbiltzeko egindako iragarpenaren kontra eta herrialdearen demokraziaren aldeko hautua berrestearen alde.^[11]

Taiwango konstituzioak Txina kontinentala lurralde nazionalaren zati bezala sartzeak, paradoxa bat eragiten du, non lurralde errealaren zati bakarra, Taiwango probintzia den, Taiwango probintziaren menpe dauden bost hiriak eta Taiwango uharteko 15 barrutiak hartzen dituena, baita Penghu edo Arrantzale Uharteen barrutia ere. Gainera, uharteko bi hiri nagusiak, Taipei eta Kaohsiung, gobernu zentralaren zuzeneko administraziopean dauden hiriak dira, probintziaren antzeko maila izanez.

Konderriak Pinyinerazko izena Txineraz Chiayi konderria 嘉義縣 Changhua konderria 彰化縣 Hsinchu konderria 新竹縣 Hualien konderria 花蓮縣 Miaoli konderria 苗栗縣 Nantou konderria 南投縣 Penghu konderria 澎湖縣 Pingtung konderria 屏東縣 Taitung konderria 台東縣 Yilan konderria 宜兰縣 Yunlin konderria 雲林縣

Udal-probintziak Pinyinerazko izena Txineraz Chiayi 嘉義市 Hsinchu 新竹市 Keelung 基隆市

Udal-probintzia bereziak Pinyinerazko izena Txineraz Taipei 台北市 Taipei Berria 新北市 Kaohsiung 高雄市 Taichung 臺中市 Tainan 台南市 Taoyuang 桃园市

Txinako Errepublika 1949an sortzean, Fujian probintziatik gertu dauden uharteak Taiwanen esku geratu ziren eta gaur egun bi konderriok osatzen dute probintzia:

• Kinmen Konderria
• Lienchiang Konderria

Probintziaren azalera txikia da, 182,66 kilometro koadro baino ez, eta 2001eko erroldaren arabera, 71.000 biztanle zituzten Txinako Herri Errepublikaren ondoko uharte horiek.

Taiwan irla estatu bat da, uharte nagusia, historikoki Formosa izenaz ezaguna, Txinako Errepublikak kontrolatzen duen eremuaren % 99 da, 35.808 kilometro karratu neurtzen dituena eta Taiwango itsasartetik 180 kilometro inguru hedatzen dena Txina kontinentaleko hego-ekialdeko kostaldetik. Ekialdeko Txinako itsasoa iparraldean dauka, Filipinetako itsasoa ekialdean, Luzongo itsasartea zuzenean hegoaldean eta Txinako hegoaldeko itsasoa hego-mendebaldean. Uharte txikienak Penghu uhartedia, Kinmen eta Matsu uharteak, Txinako kostaldetik gertu, eta Txina hegoaldeko itsasoko uharte batzuk dira.

Uharte nagusia, faila inklinatuko bloke bat da, nagusiki, ekialdeko kostaldearekiko paraleloak diren bost mendilerroz osatutako ekialdeko bi herenen eta lautada batez osatutako mendebaldeko hereneko kontrasteak ezaugarritzen duena. 3 500 metrotik gorako zenbait tontor daude, altuena Yu Shan da 3952 metrora, Taiwan munduko laugarren uharterik altuena bihurtzen duena. Maila horiek sortu zuten muga tektonikoa oraindik aktibo dago, eta uharteak lurrikara asko jasaten ditu, horietako batzuk oso suntsitzaileak. Itsaspeko sumendi aktibo asko ere badaude Taiwango itsasartean.

Ekialdeko mendiak oso basotsuak dira eta bizimodu basati zabala dute, mendebaldeko eta iparraldeko behe-lurretan, Taiwango biztanle gehienak bizi dira eta berta lurraren erabilera intentsiboa egiten da.

Taiwan Kantzer tropikoan dago, eta klima orokorra itsas tropikala da. Iparraldeko eta erdialdeko eskualdeak subtropikalak dira, hegoaldekoak tropikalak eta mendialdekoak epelak. Batez besteko prezipitazioa urteko 2.600 milimetrokoa da; euri-sasoia batera gertatzen da Asiako ekialdeko montzoiaren uda maiatzean eta ekainaren hasieran. Uharte osoak klima epel eta hezea bizi du ekainetik irailera. Neguan zehar (azarotik martxora), ipar-ekialdeak etengabeko euriak jasaten ditu, baina erdialdea eta hegoaldea, nagusiki, eguzkitsuak dira.

Taiwan eleaniztuna da. Hizkuntza ofiziala mandarinera da, baina taiwandar gehienek, gainera, hokkien taiwaneraz hitz egiten dute ( taiwanera ere esaten zaio).

Hizkuntza formosanoak ere badaude: nagusiki, Txina kontinentaletik migratu aurretik bizi ziren herri indigenek hitz egiten dituzte, baina egun gutxiengo bat dira. Hizkuntza horiek ez dira txineraren hizkuntza familiakoak (sino-tibetar hizkuntzak), austronesiarren familiakoak baizik, eta latinezko alfabetoan idazten dira. Gaur egun dauden 14 hizkuntza formosanoetatik bost hiltzat jotzen dira.^[12]

Txinako Errepublikako Konstituzioak pertsonen erlijio askatasuna eta sinesmen praktikak babesten ditu. Taiwango erlijio askatasuna indartsua da eta sendotuta dago. 2005ean, erroldak jakinarazi zuen bost erlijiorik handienak honako hauek zirela: budismoa, taoismoa, yiguandaoa, protestantismoa eta katolizismoa. Hui herriaren komunitate musulman txiki bat ere dago Taiwanen, XVII. mendetik. Konfuzianismoa etika moral sekularraz arduratzen den filosofia bat da, eta txinatar eta taiwandar kulturaren oinarri gisan balio du. Taiwandar gehienek konfuzianismoaren irakaskuntza moral sekularrak eta afiliatuta dauden erlijioak konbinatzen dituzte.

Japoniar eragin nabaria dago, Taiwan japoniarren menpe zegoen garaiagatik. Taiwango sukaldaritza, berez, sarri, Txinako erdialdeko eta hegoaldeko probintzien eraginekin lotzen da, nagusiki Fujian probintziarena, baina Txina osoaren eraginak erraz aurki daitezke, Txinako Gerra Zibilaren amaieran eta Taiwan Txinaren mende zegoenean Taiwanera emigratu zuten txinatar ugarien ondorioz. Prozesuan, Taiwanek sukaldaritza estilo bereizgarri bat garatu zuen.

Tearen kultura garrantzitsua da: horrek te artea, te zeremonia eta tea gozatzeko modu soziala barne hartzen ditu. Ohikoenak oolongak dira, bereziki Iron Goddess eta Alpine Oolong taiwandarrak. Hala ere, te beltzak eta te berdeak ere estimatuak dira. Arte klasiko asko tearen kulturan ikus daitezke, hala nola kaligrafia, loreak edo intsentsua. Perla esnearekin egindakoa (burbuilazko tea edo boba izenaz ere ezaguna) Taiwanen asmatu zen eta egun oso famatua da mundu osoan.

• Jalgi.com atlasa datuak, mapak eta irudiak
• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Asiako herrialde eta lurraldeak    (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Erdialdeko Asia	Afganistan • Errusia • Kazakhstan • Kirgizistan • Uzbekistan • Tadjikistan • Turkmenistan	Asiako Ekialdea (Asia-Pazifikoa)	Hego Korea • Ipar Korea • Japonia • Mongolia • Txina
Hego-mendebaldeko Asia Ekialde Hurbila	Arabiar Emirerri Batuak • Armenia • Azerbaijan • Bahrain • Egipto • Georgia • Iran • Irak • Israel • Jordania • Kuwait • Libano • Oman • Qatar • Saudi Arabia • Siria • Turkia • Yemen	Hego-ekialdeko Asia	Brunei • Ekialdeko Timor • Filipinak • Indonesia • Kanbodia • Laos • Malaysia • Myanmar • Singapur • Thailandia • Vietnam
Hegoaldeko Asia	Bangladesh • Bhutan • India • Maldivak • Nepal • Pakistan • Sri Lanka	Beste entitate politiko batzuk	Palestina • Taiwan