Panteismo

Panteismoa errealitate osoa batasun moduan azaltzen dela eta dena Jainkoa dela baieztatzen dituen jarrera filosofiko eta erlijiosoa da.

Panteismoak ez du Jainkoa bezalako zerizan bat irudikatzen, baizik eta lege naturala, existentzia eta unibertsoa (izan zen, den eta izango den guztiaren batura) erlijioek «Jainkoa» deitzen diotenaren kontzeptu teologikoaren bidez irudikatzen da. Gainera, monismoaren aldakuntza nabaria da, mundua osatzen duen egia, kausa, substantzia nagusi edo materia bakarra, panteismoaren arabera, Jainkoa baita.

Etimologikoki, hitza grezierazko honako hitz hauek osatzen dute: πᾶν (pan), «Dena», eta θεός (theos) «Jainkoa»^[1]. Orokorki, panteismoa ideologia filosofikotzat edo mundu-ikuskeratzat har daiteke. Teismoan bi termino daude aurrez aurre: «Jainkoa» eta «mundua». Panteismoak ahalik eta gehien erlazionatzen ditu; emaitzak monismo bat izan behar du, eta jarraian jorratutako hainbat karakterizazio har ditzake.

Historiako adibide batzuk indiar erlijioa (Brahman), taoista (Tao) eta budista (Buda) izan dira. Ikus daitekeenez, ekialdeko kulturen eraikuntza historikoaren parte izan da. Gainera, antzinako Grezian, estoizismoak (Logos) eta neoplatonismoak (Platonek eta Aristotelesek deskribatutako Unitate horretatik datoz izaki guztiak) ere bazituzten pentsamendu horrekin lotu daitezkeen ideia batzuk. Filosofia ezberdinetan, Erdi Aroko kristaua (Nikolas Cusakoak sortutako Jainkoa), musulmana (Ala, Averroes eta Alfarabiren arabera) eta judua (Acicebronek pentsatutako Jainkoa) bezalako filosofiek ere joera izan dute. Eta azkenik filosofia modernoetan, hala nola idealismo alemaniarra (Ni absolutua) eta Hegelena (Ideia naturaren dinamismoarekin eta giza historiaren bilakaerarekin batera) ez dira panteismoaren eraginetik salbatu. Argibide gisa, Erdi Aroko filosofia kristauak, juduak eta musulmanak neoplatonismoa ekarri zuten.

Panteismoaren jatorria filosofia hindua eta grekoari zor zaio, euren testu erlijiosoak, ideia mota hauek adierazten dituztenen artean, zaharrenak direla baieztatzen da. Hinduentzat, Brahman da unibertsoko errealitate gorena.

Errealitate hori unibertsoan amaigabea, inpertsonala, nonahikoa, ahalguztiduna, abstraktua, immanentea eta transzendentea den egia gisa hartzen da. Brahman unibertsoaren oinarri bakarra bada ere, unibertsoan izan zenaren, denaren eta izango denaren batura osoa da. Geroago, Balkanetan ere antzeko pentsamendua garatzen ari zen, non Thales, Heraklito eta Parmenides bezalako pentsalariek, beren jarraitzaileekin batera, panteismoaren eta materiaren izaera jainkotiarraren nozioak planteatzen zituzten, baina inoiz ez zuten esplizituki "panteismo" bati buruz hitz egin. Panteismoaren jatorri zehatza ezezaguna dela esan daiteke, ideia oso zaharren eta leku desberdinetako ideien eboluzioa izan baita, baina "panteismo" terminoa Joseph Raphson matematikariari egozten zaio 1697an idatzitako De Spatio Reali seu Ente Infinito obran. Hori guztia esanda, historian zehar, pertsonek, John Toland irlandarrak kasu, gai honi erreferentzia egin diote eta korronte filosofikoaren hainbat aldaketa sortu dira.

Normalean panteismoa bi pentsamendutan bana daiteke. Panteismo transzendentea, Jainkoa unibertsoaren mugetatik (nagusitasunetik) haratago dagoela eta alde guztietan presente dagoela uste duena. Bestalde, panteismo immanentea dago, Jainkoa unibertso gisa ulertzen duena, eta, beraz, kosmos gisa identifikatzean, naturari datxekio. Argitu beharra dago, kontraesana badirudi ere, panteismo transzendente immanentea existitzen dela eta Brahman jainko hinduan islatuta ikusten direla.

Formazioaren arabera, hiru panteismo mota sortu dira: preteologikoa, teologikoa eta posteolologikoa. Lehena, sakratu kontzeptua eta munduaren batasuna ezarri ez ziren kultura haietan sortu zen. Bigarrena kultura politeisten amalgamamenduaren emaitza da. Hirugarrena erlijio-instantzia desberdinen sintesia da, eta, beraz, panteismoa panteismo modernotzat har daiteke, sortu egin baita.

Jainkoaren kontzepzioaren arabera, panteismoa jazarlearengan bana daiteke, zeinak bere jainkoa munduaren azken errealitate eta existitzen den guztiaren orohartzaile gisa ulertzen duen. Errealista-naturalista edo ateoak unibertso osoaren batasun gisa deskribatzen du jainkoa, zientziak barne hartzen dituen fenomeno natural guztien batasunaren deribazio gisa ikusten baita. Eta idealistak jainkoa, Bata-Dena, espiritu edo unibertsoaren ideia absolutu gisa ikusten du.

Panteismoa doktrina edo osagai identifikagarri bat da Heraklito filosofo greziarraren ideietan, hari buruz gordetzen diren zatietan. Bilakaeraren filosofo presokratikoaren arabera, jainkotiarra gauza guztietan presente dago^[2], eta, aldi berean, munduaren eta diren guztien berdina da bere osotasunean. Ikuskera honek jainkotiarra Unibertsoarekin parekatzera garamatza, kontrako guztiak bateratzen dituen "su sortzaile" bihurtuz.

Heraklitoren egun horrek gauza guztiak biltzen ditu bere baitan, eta, era berean, betiereko errealitatea da. Bere kosmologiak mugimendu ziklikoko mundu baten teoriari ere erreferentzia egiten diola dirudi, zeinaren arabera osotasuna txandakatutako fase multzo baten antzekoa baita: ziklo suntsitzaile eta produktibo moduko bat, geroago estoikoek berrartu eta garatu behar dutena.

Plotinoren panteismoaz sarritan hitz egin izan da, eta agian modu desegokian ere bai. Izan ere, jainkotasunak beretzat gordetzen ditu bi ezaugarriak, inmanentzia eta transzendentzia. Jainko plotiniarra, errealitate guztiak barneratuz, haien guztien gainetik dago. Horrela filosofoak argi dio Bata, "Osotasunaren printzipio gisa, ez dela osotasuna". Baieztapen hori bere pentsamenduaren balioespen edo interpretazio inmanentista eta panteistei kontrajartzen zaiela dirudi.

Giordano Brunoren mundu ikuskera "panteismo ateotzat" har daiteke, "pan-psikismoa"ren ezaugarri jakin batzuekin. Kausa, hasiera eta Batari buruz^[3] lanean aurkitzen dira errealitate naturalari buruz dituen funtsezko ideiak.

Unibertsoaren forma edo eskema orokor bat "munduaren arima" deritzona da, zeinaren ahalmen nagusia adimen oso eta unibertsala baita, dena betetzen eta argitzen duena.

Materia naturaren bigarren printzipioa da, zeinaren bidez gauza guztiak osatuta dauden. Baina beti materia bera da kanpoko eraldaketen azpitik eusten eta irauten duena.

Aro modernoan ohikoa izan da Baruch Spinozaren filosofia panteismoaren adibiderik gailentzat eta erradikalentzat hartzea, eta, horrela, haren ondorengo panteismo guztien eredua izan da. Hau substantziaren monismoari eta banako finituen estatutu modalari buruz, bereziki gizakiari buruz, egindako baieztapenei zor zaie nagusiki: «Den guztia, Jainkoarengan da, eta Jainkorik gabe ezin da ezer izan, ezta ulertu ere» (Etika, I, XV). Spinozismoa, hala ere, panenteismotzat hartu behar da, zeren filosofo nederlandarrarentzat dena baitago Jainkoarengan eta Izaki Gorena ez baita nahasten ez munduarekin ez bere modu guztiekin, Spinozak natura naturans-en (Jainkoa izatearen eta bere bizitzaren printzipio gisa, bizidun partikular orororengana murriztezina) eta natura naturata-ren eta modu finituen arteko ordena eskolastikoaren bereizketa kontserbatzean. Jainkoa bi (pentsamendua eta hedadura) baino ezagutzen ez ditugun atributu ugariz osatua dagoenez, metafisika spinoziarra ezin da ez panteismo materialista gisa ez panteismo espiritualista gisa interpretatu, bertan res zabala eta res cogitans direla esaten baita. Spinozaren panteismoak kritika ugari jaso ditu; aipagarrienetako bat Schellingena da; izan ere, aztertzaileren baten arabera, Spinozak «Jainkoaren askatasuna eta nortasuna deuseztatzen ditu, munduarekin harremanik ez duen objektu huts batera murriztuz»^[4].

Egia esan, pentsamendu filosofiko eta teologikoaren historian panteistak sortu dira, agian jainkozkoak gizakiarengan duen erakargarritasun metafisikoagatik. Ideia panteistak zituzten antzinako pentsalarien artean, Alexandriako Filon judua ere aipa daiteke (K. a. 25 - K. o. 50) eta Amonio Sacas (K. o. 175 - K.o. 242).

New age ikuspegitik, oker identifikatu dira hainbat erlijiotako pentsalari asko panteistatzat, beren teoriei balioa edo ospea emateko ahaleginean. Erdi Aroan, Escoto Eriugena (810-877), Bernardo de Tours (+1150) eta, batez ere, Eckhart de Hochheim (1260-1327) bezalako irudiek Jainkoaren substantzia ikusi zuten munduko izakiengan, baina hau ez da panteismoa, Katiximan bertan agertzen diren ideiak baitira. Diferentzia da kristautasunak baieztatzen duela existitzen den guztiak, Jainkoak sortua izatean, baduela nolabaiteko substantzia edo hazi jainkotiarra, baina ez dela Jainkoa bere baitan; panteismoak, ordea, dena Jainkoa dela baieztatzen du, Jainkoa bere borondatea duen zerizan pertsonal gisa existitzen dela ukatuz, eta, horrela, kontrako ideia bat delarik^[5]. Markatuki izan ziren baita ere, Antonio Rosmini (1797-1855) mistiko iluminista eta baliteke Pierre Teilhard de Chardin (1881-1955) antropologo jesuita, bakoitza bere gizakiaren eta bizitzaren ikuspegi teokosmikoarekin.

• Esteban Montoya Marín
• Ludwig Boltzmann
• Albert Hofmann
• Diego José Tijerina Zaragoza
• Robinson Jeffers^[6]
• D. H. Lawrence^[6]
• Frank Lloyd Wright^[6]
• Michio Kaku
• Albert Einstein

1. ↑ (Gaztelaniaz) Bogdanski, Tomasz. (2014). Fe y mundo contemporaneo. UNID.
2. ↑ Mondolfo, Rodolfo. (1978). Heráclito : textos y problemas de su interpretación. (5. ed. argitaraldia) Siglo Veintiuno ISBN 968-23-0277-3. PMC 5056509. (Noiz kontsultatua: 2022-04-30).
3. ↑ Bruno, Giordano. (2010). De la causa, principio y uno. (1a. ed. en Bliblioteca de Obras Maestras del Pensamiento. argitaraldia) Losada ISBN 978-950-03-9777-3. PMC 751667955. (Noiz kontsultatua: 2022-04-30).
4. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-04-30).
5. ↑ Barraycoa, Javier. (2014). Doble abdicación. (1ª ed. argitaraldia) Stella Maris ISBN 978-84-16128-00-6. PMC 892547898. (Noiz kontsultatua: 2022-04-30).
6. ↑ ^{a b c} «Pantheists in History: a history of pantheism» www.pantheism.net (Noiz kontsultatua: 2022-04-30).

• Panteismoa, Gizapedian.