Edukira joan

Iparburua

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Koordenatuak: 90°N 0°E / 90°N 0°E / 90; 0
Wikipedia, Entziklopedia askea

Iparburua
Datu orokorrak
Motapolo geografiko
Eponimoaipar
Geografia
Map
Koordenatuak90°N 0°E / 90°N 0°E / 90; 0
Honen parte daEarth's poles (en) Itzuli
Ozeano Artikoa eta Iparburua erakusten dituen proiekzio azimutala. Mapan 75. paraleloaren iparraldea eta 60. paraleloaren iparraldea ere erakusten dira.
Ipar Polo Geografikoko itsas izotzean alemaniar-suitzako aldi baterako espedizioaren ikerketa-estazioa. Lurreratze gunean, 90° N-n egindako zulaketak, batez beste 2,5 metroko izotz lodiera erakutsi zuten 1990eko apirilaren 16an.
Iparburuan dagoen presio-gailur horrek 1 km inguruko luzera du, urte anitzeko bi izotz puskez osatu zen.

Iparburua[1][2][3] edo Ipar poloa[2][3] planeta batean iparralderen dagoen puntua da, biraketa ardatzak planetaren iparraldeko lurrazala zeharkatzen duen lekuan.

Lurra planetan, ardatz horrek 23.5º-ko makurdura du.

Lurraren iparburua Ozeano Artikoan dago. Robert Edwin Peary estatubatuarra izan zen lehena iparburura heltzen, 1909. urtean, bere aberkide Matthew Hensonekin eta Oatah, Egigingwah, Seegloo eta Ookeah inuitekin.

Iparburua, Ipar poloa, Ipar Polo Geografikoa, Lurraren Ipar Poloa edo 90. Ipar Paraleloa izenez ere ezagutzen dena, Ipar hemisferioko puntua da, Lurraren errotazio-ardatzak bere gainazalarekin bat egiten duen puntua. Egiazko Iparburu deitzen zaio Iparburu Magnetikoarengandik bereizteko.

Iparburua, definizioz, Lurraren iparralderen dagoen puntua da, Hegoburuarekiko antipodatan. 90° iparraldeko latitude geodesikoa definitzen du, baita benetako iparraldearen norabidea ere. Iparburuan, norabide guztiek hegoaldera jotzen dute; longitude-lerro guztiak bat egiten dute bertan, beraz, bere l edozein gradu-balio gisa defini daiteke. Iparburuari, ez zaio ordu-eremurik esleitu, beraz, edozein ordu erabil daiteke tokiko ordu gisa. Latitude zirkulu estuetan, erlojuaren orratzen kontrakoa ekialdea da, eta erlojuaren orratzen noranzkoa, mendebaldea. Iparburua Ipar hemisferioaren erdialdean dago. Hurbilen dagoen lurra Kaffeklubben uhartea dela esan ohi da, Groenlandia iparraldeko kostaldetik 700 km (430 mi) ingurura, nahiz eta, agian, erdi-iraunkorrak diren legar-banku batzuk zertxobait hurbilago egon. Bizileku iraunkorrik hurbilena Alert da, Ellesmere uhartean (Kanada), polotik 817 km-ra (508 mi) dagoena.

Hegoburua lur-masa kontinental baten gainean dago; Iparburua, berriz, Ozeano Artikoaren erdian dago, etengabe aldatzen ari diren itsas izotzez estalita dauden uren artean. Iparburuan, itsasoaren sakonera da: 4.261 m (13.980 oin) Mir errusiar itsaspekoaren arabera, 2007an neurtuta[4], eta 4.087 m (13.409 oin) USS Nautilusen arabera, 1958an neurtuta[5][6]. Horrek ezinezkoa egiten du Iparburuan estazio iraunkor bat eraikitzea (Hegoburuan ez bezala). Hala ere, Sobietar Batasunak eta, geroago, Errusiak, 1937tik urtero, orokorrean, noraezean dauden estazio eskifatu batzuk eraiki zituzten, eta, horietako batzuk, poloaren gainetik edo oso gertutik igaro izan dira. 2002az geroztik, errusiar talde batek ere urtero ezarri du base pribatu bat, Barneo, polotik gertu. Udaberriaren hasieran, aste batzuetan funtzionatzen du. 2000ko hamarkadan egindako ikerketek aurreikusten zuten Iparburua sasoiko izotzarik gabe gera zitekeela Artikoko izotza uzkurtzearen ondorioz, 2016tik[7][8] XXI. mendearen amaierara edo luzaroagoko denbora-eskalekin.

Iparburura iristeko saiakerak XIX. mendearen amaieran hasi ziren, «Farthest North» errekorra hainbat bider gaindituz. Iparburura iritsi zen lehen espedizio eztabaidaezina izan zen Norge baloi gidatuarena, 1926an, eremuaren gainetik hegan ibili zena 16 gizonekin, haien artean Roald Amundsen espedizio buru. Baita onartu zen ere, aurretik, hiru espedizio: Frederick Cook (1908, lurrez), Robert Peary (1909, lurrez) eta Richard E. Byrd (1926, airez) buru, polora iritsi zirela. Hala ere, kasu bakoitzean, espedizioen datuen ondoren egindako azterketak zalantzan jarri du haien aldarrikapenen zehaztasuna.

Lehorrez Iparburura iritsi ziren lehen pertsona egiaztatuak 24 laguneko sobietar talde batekoak izan ziren, 1948an, Aleksandr Kuznetsov-en Sever-2 Artikorako espedizioaren parte zirenak, lehenik hegan eta azken zatia oinez poloraino. Lehorrez iparburura iritsi zen lehen espedizio osoa izan zen Ralph Plaisted, Walt Pederson, Gerry Pitzl eta Jean-Luc Bombardierrena, 1968an, elur-motorrak erabiliz eta aire-laguntzarekin[9].

Definizio zehatza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurraren errotazio-ardatza –eta, hortaz, Iparburuaren posizioa– finkoa zela uste izan zen (Lurraren gainazalarenganako), harik eta, XVIII. mendearen hasieran, Leonhard Euler matematikariak aurreikusi zuen ardatza apur bat «ibil» zitekeela. XX. mendearen hasieran, astronomoek itxurazko «latitude-aldakuntza» txiki bat nabaritu zuten, izarren behaketatik Lurreko puntu finko batera zehaztuta. Aldakuntza horren zati bat poloak Lurraren gainazalaren lekualdatze bati egotz dakioke, metro gutxiko tartean. Lekualdaketak hainbat osagai periodiko eta osagai irregular ditu. 435 egun inguruko aldia duen osagaia identifikatzen da Eulerrek aurreikusitako zortzi hilabeteko ibilaldiarekin, eta gaur egun Chandlerren kulunka deitzen zaio aurkitzailearen ohorez. Lurraren ardatzaren eta Lurraren gainazalaren ebakitze-puntu zehatzari, une jakin batean, «berehalako poloa» deitzen zaio, baina «kulunka» dela eta, hori ezin da Iparburu (edo Hegoburu) finko baten definizio gisa erabili metro-eskalako doitasuna behar denean.

Desiragarria da Lurraren koordenatuen sistema (latitudea, longitudea eta kotak edo orografia) lur-forma finkoekin lotzea. Dena den, plaken tektonika eta isostasia kontuan hartuta, ez dago ezaugarri geografiko guztiak finkatzen dituen sistemarik. Hala ere, Lurraren Errotazio eta Erreferentzia Sistemen Nazioarteko Zerbitzua (IERS) eta Nazioarteko Astronomia Batasunak (IAU) Nazioarteko Lurreko Erreferentzia Sistema eta Markoa (ITRS) (izeneko esparrua definitu dute.

Esplorazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1900. urtearen aurretik

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gerardus Mercatorren 1595eko Iparburuko mapa
C.G. Zorgdragers Iparburuko mapa, 1720koa

Jada XVI. mendean, pertsona garrantzitsu askok zuzen uste zuten Iparburua itsaso batean zegoela, zeinari XIX. mendean Polinia edo Itsaso Polar Irekia deitzen zitzaion[10]. Beraz, urteko sasoi onetan, izotz-pusketatik igaro ahal izatea espero zen. Hainbat espedizio abiatu ziren bidea bilatzera, oro har, baleontziekin, dagoeneko erabiltzen zirenak iparraldeko latitude hotzetan.

Iparburura heltzeko asmo esplizituarekin abiatu zen lehen espedizioetako bat William Edward Parry itsas ofizial britainiarrarena izan zen, 1827an, 82° 45′ N latitudera iritsi zena. 1871n, Polaris espedizioa, Charles Francis Hall-ek zuzendutako AEBren polora iristeko saiakera, hondamendian amaitu zen. Polora iristeko Britainia Handiko Royal Navyk egindako beste saiakera bat, Albert H. Markham komandanteak zuzenduta eta Britainia Handiko Artikoko espedizioaren parte, orduko errekorra lortu zuen, 83° 20' 26" N, 1876ko maiatzean atzera egin baino lehen. 1879–1881 espedizio batek, George W. De Long AEBko itsas ofizialak zuzenduta, tragikoki amaitu zen, beren ontzia, USS Jeannette, izotzak zapaldu zuenean, tripulazioaren erdia baino gehiago hil zen, De Long barne.

Nansenen Fram ontzia Artikoko izotzetan

1895eko apirilean, Fridtjof Nansen eta Hjalmar Johansen esploratzaile norvegiarrek eskiekin polorantz jo zuten Nansenen Fram izotz-ontzitik irten ostean. Bikoteak 86° 14′ N latitudera iritsi ziren, saiakera bertan behera utzi eta hegoalderantz biratu baino lehen, azkenean Frantzisko Josefen Lurraldera iritsiz.

1897an, Salomon August Andrée ingeniari suediarra eta bi lagun Örnen (Arranoa) hidrogeno-globoan Iparburura iristen saiatu ziren, baina Kvitøyatik 300 km (190 mi) iparraldera erori ziren, Svalbard artxipelagoaren ipar-ekialde muturrean. Kvitøyara oinez joan ziren, baina bertan hil ziren istripua izan eta hiru hilabetera. 1930ean, espedizio horren aztarnak aurkitu zituen Norvegiako Bratvaag espedizioak.

Luigi Amadeo esploratzaile italiar eta Abruzzoetako dukeak eta Umberto Cagni Italiako Errege Armadako (Regia Marina) kapitainak bihurtutako Stella Polare ("Ipar izarra") baleontzian atera ziren Norvegiatik, 1899an. 1900eko martxoaren 11n, Cagnik izotzaren gaineko talde bat zuzendu zuen, eta 86° 34' latitudera iritsi zen apirilaren 25ean, errekor berria ezarriz eta 1895eko Nansenen emaitza 35-40 km (22-25 mi) gaindituz. Cagnik ozta-ozta lortu zuen kanpamendura itzultzea, eta bertan egon zen ekainaren 23ra arte. Abuztuaren 16an, Stella Polare ontzia Rudolf uhartea utzi, eta hegoalderantz abiatu zen, eta espedizioa Norvegiara itzuli zen.

1900-1940

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Pearyren lera taldea iparburua zela aldarrikatu zutenean, 1909an. Ezkerretik: Ooqueah, Ootah, Henson, Egingwah eta Seeglo[11]

Frederick Cook AEBko esploratzaileak esan zuen 1908ko apirilaren 21ean Iparburura bi inuitekin, Ahwelah eta Etukishook, iritsi zela, baina ezin izan zuen froga sinesgarririk aurkeztu, eta bere aldarrikapena ez da erabat onartua[12][13].

Iparburuaren konkista, urte askotan, Robert Peary AEBko Armadako ingeniariari egotzi zitzaion, 1909ko apirilaren 6an polora iritsi zela (Matthew Henson eta lau inuit gizonezko, Ootah, Seeglo, Egingwah eta Ooqueah lagunduta), esan baitzuen. Hala ere, Pearyren aldarrikapena oso eztabaidatua eta polemikoa izaten jarraitzen du. Bidaiaren azken etapan, Pearyrekin batera joan zirenak ez ziren nabigazioan trebatuak, eta, beraz, ezin izan zuten bere nabigazio-lana modu independentean baieztatu, batzuk baieztatzen baitute polora hurbildu ahala bereziki axolagabea izan zela[erreferentzia behar].

Azken laguntza-taldeak atzera egin ostean Pearyk esandako distantziak eta abiadurak izugarriak iruditzen zaizkio jende askori, ordura arte lortutakoaren ia hirukoitza baitziren. Pearyren egindako bidaiari buruzko errelatoak dio lerro zuzenean bidaiatu zuela Polora, baita itzuli ere ―zuen denbora-murritzarekin bat datorren estrategia bakarra―; kontraesanean dago Hensonen kontaketarekin, presio-gailurrak eta leku irekiak ekiditeko saihesbide bihurgunetsuei buruz hitz egiten baitu.

Wally Herbert esploratzaile britainiarrak, hasieran Pearyren aldekoa, 1989an Pearyren erregistroak ikertu zituen, eta esploratzaileen nabigazio-erregistroetan desadostasun handiak zeudela aurkitu zuen. Peary ez zela polora iritsi ondorioztatu zuen[14]. Hala ere, Pearyren aldeko iritzia 2005ean etorri zen berriz ere, Tom Avery esploratzaile britainiarrak eta lau lagunek Pearyren joaneko bidaia berregin zutenean egurrezko lera erreplikekin eta Kanadako txakur-eskimal taldeekin; 36 egun eta 22 ordutan, Iparburura iritsi ziren, Peary baino ia bost ordu azkarrago. Hala ere, Averyren 5 eguneko martxarik azkarrena 90 itsas miliakoa (170 km) izan zen, Pearyk esandako 135 itsas milia (250 km) baino nabarmen gutxiago. Averyk bere webgunean idatzi du: «Robert Peary, Matthew Henson eta 1909an Iparraldean ausartu ziren lau inuitenganako dudan miresmena eta errespetua izugarri hazi da Columbia Lurmuturretik abiatu ginenetik. Orain, nik neuk ikusi dudanean, nola bidaiatu zuen izotza zeharkatuz, inoiz baino sinetsiago nago Pearyk Iparburua benetan aurkitu zuela»[15].

Poloaren gainetik egindako lehen hegaldia 1926ko maiatzaren 9an egin zuten Richard E. Byrd AEBko itsas ofizialak eta Floyd Bennett pilotuak hiru motorreko Fokker hegazkin batean. Nahiz eta bere garaian National Geographic Society-ko batzorde batek egiaztatu, baieztapen hori ahuldu egin da[16]; bada, aspaldi ezkutatutako Byrden egunkarian (1996an argitaratua) eguzki sestantearen datuak (NGS-ek inoiz egiaztatu ez dituenak) ez datoz bat bere 1926ko ekaineko txosten paraleloarekin 100 milia (160 km) baino gehiagotan[17]. Txosten sekretuaren ustezko ibilbidearen eguzki sestantearen datuak hain ziren zehatzak, ezen ustezko eguzki-behaketa gordin horiek guztiak kendu baitzituen bost hilabete geroago gizarte geografikoetara bidalitako txostenaren bertsiotik (jatorrizko bertsioa, berriz, 70 urtez ezkutatuta egon zen), 2000. urteko aurkikuntza eta Cambridgeko Unibertsitateak argitaratu zuena lehenengoz, azterketa zorrotz baten ondoren[18].

Poloaren lehen lorpen koherentea, egiaztatua eta zientifikoki sinesgarria 1926ko maiatzaren 12an izan zen, Roald Amundsen esploratzaile norvegiarrak eta AEBko bere babesle Lincoln Ellsworth Norge aireontzitik egindakoa[19]. Norge aireontzia, Norvegiakoa izan arren, Umberto Nobile italiarrak diseinatu eta pilotatu zuen. Hegaldia Norvegiako Svalbardetik abiatu zen, eta Ozeano Artikoa zeharkatu zuen, Alaskaraino. Nobilek, Norgeko hainbat zientzialari eta tripulatzailerekin, bigarren aldiz egin zuen hegan poloaren gainetik, 1928ko maiatzaren 24an, Italia aireontzian. Italia polotik itzultzerakoan erori zen, eta, tripulazioren erdia, galdu egin zen.

Beste hegaldi polar bat Tupolev ANT-25 hegazkin batean egin zen, Valery Chkalov, Georgy Baydukov eta Alexander Belyakovek osatutako eskifaiarekin, 1937ko ekainaren 19an Iparburuaren gainetik hegan egin baitzuten Sobietar Batasunetik AEBrainoko zuzeneko hegaldian, inolako geldialdirik gabe.

Izotz-estazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1937ko maiatzean, munduko Iparburuko lehen izotz-estazioa, Северный полюс-1 ("Iparburua-1"), ezarri zuten sobietar zientzialariek, Iparburutik 20 kilometrora (13 mi), lau hegazkin astun eta arin bat izotz gainean lurreratu ondoren. Espedizio kideek —Pyotr Shirshov ozeanografoa, Yevgeny Fyodorov meteorologoa, Ernst Krenkel irrati-operatzailea eta Ivan Papanin buruzagia[20]— ikerketa zientifikoak egin zituzten estazioan hurrengo bederatzi hilabeteetan. 1938ko otsailaren 19an, Taimyr eta Murman izotz-hausleek taldea jaso zutenean, haien estazioa 2.850 km zen lekuz aldatua, Groenlandiako ekialdeko kostaldera[21][22].

1940-2000

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1945eko maiatzean, RAFen Aries espedizioko Lancaster hegazkin bat izan zen Iparburu Geografiko eta Iparburu Magnetikoak gainditzen zituen Commonwealth-eko lehena. Hegazkina Royal Air Forceko David Cecil McKinleyk pilotatu zuen. 11 laguneko eskifaia zeraman, Royal Canadian Air Forceko Kenneth C. Maclure behaketa zientifiko guztien arduradun gisa. 2006an, Maclure leku batekin omendu zuten Kanadako Aviation Hall of Famen[23].

Pearyren aldarrikapen eztabaidatua alde batera utzita, Iparburuan oina jarri zuten lehen gizonak talde sobietar batekoak izan ziren[24], besteak beste, Mikhail Ostrekin eta Pavel Senko geofisikariak, Mikhail Somov eta Pavel Gordienko ozeanografoak[25], beste zientzialari eta hegaldi-tripulazioa (guztira, 24 pertsona)[26], Aleksandr Kuznetsoven Sever-2 espediziokoak (1948ko martxoa-maiatza)[27]. Ipar Itsasoko Ibilbidearen Zuzendaritza Nagusiak antolatu zuen[28]. Taldeak hiru hegazkin erabili zituen (Ivan Cherevichnyy, Vitaly Maslennikov eta Ilya Kotovek pilotatuak) Kotelni uhartetik Iparburura, eta bertan lurreratu zen 1948ko apirilaren 23an, 16:44ean (Moskuko ordua, UTC+04:00)[29]. Behin-behineko kanpamentu bat ezarri, eta hurrengo bi egunetan behaketa zientifikoak egin zituzten. Apirilaren 26an, espedizioa kontinentera itzuli zen.

Hurrengo urtean, 1949ko maiatzaren 9an[30], beste bi zientzialari sobietar (Vitali Volovich eta Andrei Medvedev)[31] Iparburura jausgailuz beren burua jaurti zuten lehenak izan ziren[32]. CCCP H-369 matrikulatutako Douglas C-47 Skytrain batetik egin zuten jauzi[33].

USS Skate Alpha deriba estazioan, 1958

1952ko maiatzaren 3an, Joseph O. Fletcher AEBko Aire Armadako teniente koronelak eta William Pershing Benedict tenienteak, Albert P. Crary zientzialariarekin batera, prestatutako Douglas C-47 Skytrain bat lehorreratu zuten Iparburuan. Mendebaldeko iturri batzuek poloan eginiko lehen lehorreratzea zela uste zuten[34] sobietarren lehorreratzeak oso ezagunak egin ziren arte.

Estatu Batuetako Armadako USS Nautilus (SSN-571) itsaspekoak 1958ko abuztuaren 3an gurutzatu zuen Iparburua. 1959ko martxoaren 17an, USS Skate (SSN-578) poloan azaleratu zen gaineko izotza hautsiz, hori egiten zuen lehen itsasontzia bihurtuz[35].

Ipar poloaren gainazaleko lehen konkista konfirmatua Ralph Plaisted, Walt Pederson, Gerry Pitzl eta Jean Luc Bombardier-ek egin zuten; izotz gainetik elur-motorretan bidaiatuz, 1968ko apirilaren 19an iritsi ziren. Estatu Batuetako Aire Indarrek, modu independentean, baieztatu zuten euren posizioa.

1969ko apirilaren 6an, Britainia Handiko Trans-Arctic Expedition-eko Wally Herbert eta Allan Gill, Roy Koerner eta Kenneth Hedges bidelagunek izan ziren Iparburura oinez iristen ziren (txakur-taldeen eta airetik jaurtitako laguntzarekin bada ere) lehen gizonak. Aurrera jarraitu zuten Ozeano Artikoko lehen gainazaleko gurutzaldia osatu arte, (ardatz luzeenetik, Barrow (Alaska), Svalbarderaino, inoiz errepikatu ez den balentria[36][37]). Plaisted-ek aire-garraioa erabiltzeari buruzko iradokizunak direla eta (gero, faltsuak zirela frogatu zen), iturri batzuek baieztatzen dute gainazaleko edozein bide erabiliz Herberten espedizioa izan zela Iparburura iresten lehena[36]. 1980ko hamarkadan, Weldy Phipps eta Ken Lee, Plaisteden pilotuek, zinpeko aitorpenak sinatu zituzten, aire-garraio laguntza hori ez zela eman baieztatzen[38]. Esaten da ere Herbert izan zela helezintasun-polora iritsi zen lehen pertsona[39].

Arktika izotz-hausle sobietarra, Iparburura iritsi zen gainazaleko lehen ontzia, 1977

1977ko abuztuaren 17an, Arktika propultsio nuklearreko izotz-hausle sobietarrak gainazaleko lehen ontzi-bidaia egin zuen Iparburura.

1982an, Ranulph Fiennes eta Charles R. Burton izan ziren denboraldi bakarrean Ozeano Artikoa gurutzatzen lehenak. 1982ko otsailaren 17an, Crozier lurmuturretik (Ellesmere uhartea) irten ziren, eta 1982ko apirilaren 10ean iritsi ziren Iparburu Geografikora. Oinez eta elur-motorrez ibili ziren. Polotik, Svalbard aldera joan ziren, baina, izotzaren izaera ezegonkorra zela eta, izotz ertzean amaitu zuten zeharkaldia 99 egunez izotz-puska baten gainean, noraezean hegoalderantz ibili ondoren. Azkenean, MV Benjamin Bowring espedizio-ontzira oinez joan, eta 1982ko abuztuaren 4an igo ziren 80:31 N eta 00:59 W posizioan. Bidaia horren ondorioz, 1979–1982 hiru urteko Transglobe espedizioaren atal bat osatu zuena, Fiennes eta Burton bihurtu ziren, Iparburu eta Hegoburua zeharkatuz, munduari ingurabidea burutu zuten lehen pertsonak, azaleko bidaiak eginez soilik[40]. Lorpen horrek, gaur egun arte, zalantzarik gabekoa izaten jarraitzen du. Espedizioko eskifaian Bothie deituriko Jack Russell terrier txakur bat zegoen; beraz, bi poloak bisitatu zituen lehen txakurra izan zen[41].

1985ean, Sir Edmund Hillary (Everest mendiaren gailurra zapaldu zuen lehen gizona) eta Neil Armstrong (ilargian hanka jarri zuen lehen gizona) Iparburuan lurreratu ziren motor biko eski-hegazkin txiki batean[42]. Horrela, Hillary izan zen bi poloetan eta Everesteko gailurrean egondako lehen gizona.

1986an Will Steger, zazpi taldekiderekin, txakur leran eta hornikuntzarik gabe, polora iritsi zen lehena izan zen.

USS Gurnard (SSN-662) Ozeano Artikoaren izotz azpian lan egin zuen 1984ko irailetik azarora, ontzi biki batekin, USS Pintado (SSN-672) eraso itsaspekoarekin. 1984ko azaroaren 12an, Gurnard eta Pintado Iparburuan elkarrekin azaleratzen ziren hirugarren itsaspeko bikote bihurtu ziren. 1990eko martxoan, Gurnard Artikoko eskualdera zabaldu zen Ice Ex '90 jarduteetan, eta, bakarrik, Bering itsasoko neguko urpeko laugarren igarobidea bete zuen. Gurnard apirilaren 18an azaleratu zen Iparburuan, USS Seahorserekin (SSN-669).[erreferentzia behar]

1986ko maiatzaren 6an, USS Archerfish (SSN 678), USS Ray (SSN 653) eta USS Hawkbill (SSN-666) Iparburuan azaleratu ziren, Iparburuan azaleratzen zen itsaspeko lehen hirukotea.

1987ko apirilaren 21ean, Shinji Kazama japoniarra motozikletan Iparburura iritsi zen lehena izan zen[43][44].

1987ko maiatzaren 18an, USS Billfish (SSN 676), USS Sea Devil (SSN 664) eta HMS Superb (S 109) Iparburuan azaleratu ziren, Iparburuko nazioarteko lehen azalera.

1988an, 13 laguneko talde batek (9 sobietar eta 4 kanadiar) Artikoa gurutzatu zuten eskiez, Siberiatik Kanadako iparraldera. kanadarretako bat, Richard Weber, Ozeano Artikoko bi aldeetatik polora iristen zen lehena izan zen.

1990eko Alemaniako Iparburuko lehen espedizioko parte-hartzaileak Giessen Unibertsitatea
Alemaniako Iparburuko Ski-Doo 1990 espedizioa, tokiko ikerketarako

1990eko apirilaren 16an, Giessen Unibertsitateko talde batek zuzendutako alemaniar-suitzar espedizio bat Iparburu Geografikora iritsi zen izotz, elurra eta airearen kutsadura aztertzeko. Hartutako laginak Kanadako Geological Survey-ekin eta Alfred Wegener Institute for Polar and Marine Research-ekin aztertu ziren, lankidetzan. Laginak biltzeko beste geldialdi batzuk urte anitzeko itsas izotzetan egin ziren 86° N-n, Columbia lurmuturrean eta Ward Hunt uhartean[45].

1990eko maiatzaren 4an, Børge Ousland eta Erling Kagge laguntzarik gabe Iparburura iritsi ziren lehen esploratzaileak izan ziren, Kanadako Ellesmere uhartetik 800 km-ra, 58 eguneko eski-ibilaldi baten ostean[46].

1991ko irailaren 7an, Polarstern ikerketa-ontzi alemaniarra eta Oden izotz-hausle suediarra Iparburura iritsi ziren lehen ohiko motordun ontzi gisa[47]. Zientifikoen eta bi tripulazioen taldeek lagin ozeanografiko eta geologikoak hartu zituzten, eta lagun arteko sokatira eta futbol partida bat jokatu zituzten izotz plaka bate gainean. Polarsternek posizioa berreskuratu zuen zehazki 10 urte geroago[48], Healyrekin.

1998, 1999 eta 2000. urteetan, Lada Niva Marshs (BRONTOk (Lada/Vaz-en produktu esperimentalen dibisioak) egindako gurpil handiko bertsio bereziak) Iparburura eraman zituzten[49][50]. 1998ko espedizioa jausgailuz jauzi egin, eta Iparbururainoko bidea osatu zuen. 2000. urteko espedizioa Errusiako ikerketa-base batetik abiatu zen, polotik 114 km ingurura, eta 20-15 km/h-ko batez besteko abiadura aldarrikatu zuen, -30 °C-ko batez besteko tenperaturan.

XXI. mendea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
USS Charlotte Iparburuan, 2005ean

Ibilbide polarretan egiten diren hegazkin komertzialen hegaldiak Iparburua ikusgai den distantziara igaro daitezke. Adibidez, Chicagotik Pekinerako hegaldi bat 89° N latituderaino hurbil daiteke, nahiz eta haize nagusien ondorioz, itzulerako bidaiak Bering itsasartea zeharkatu behar duten. Azken urteotan, Iparbururako bidaiak airez (helikopteroz edo izotz gainean prestatutako pista batean lurreratuz) edo izotz-hausle bidez nahiko ohikoak bihurtu dira, eta turista talde txikien eskura daude abenturazko oporretako enpresen bidez ere. Azken urteotan, sarri egin dira jausgailu-jauziak Iparburura. 2002az geroztik, urtero, polotik distantzia gutxira, airez ezarri da Barneoko aldi baterako Errusiako kanpamentua, eta jaramon egiten die ikertzaile zientifikoei eta turismo-taldeei. Kanpalekutik polorainoko bidaiak izotz gainez edo helikopteroz antolatu daitezke.

Iparburuaren urpeko esplorazioaren lehen saiakera, Andrei Rozhkov Errusiako suhiltzaile eta urpekariak egin zuen Moskuko Estatu Unibertsitateko Urpekaritza Klubaren laguntzarekin, 1998ko apirilaren 22an, baina hilda amaitu zuen. Iparburuko hurrengo urpekaritza-saiakera, urpekaritza klub berak antolatu zuen hurrengo urtean, eta arrakasta lortu zuen 1999ko apirilaren 24an. Urpekariak Michael Wolff (Austria), Brett Cormick (Erresuma Batua) eta Bob Wass (AEB) izan ziren[51].

2005ean, Estatu Batuetako Armadako USS Charlotte (SSN-766) itsaspekoa 155 cm-ko (61 in) izotza puskatuz azaleratu zen Iparburuan, eta 18 ordu eman zituen bertan[52].

2007ko uztailean, Lewis Gordon Pugh erresistentzia igerilari britainiarrak 1 km-ko (0,62 mi) igeriketa bete zuen Iparburuan. Haren balentria, berotze globalaren ondorioak nabarmen uzteko egina, izotz-pusken artean irekitako ur garbietan egin zen[53]. Horren ondoren, 2008ko amaieran, Iparburura kayak batean arraunez iritsi nahi izan zuen, polora ur garbia iritsiko zela iragarri baitzuten, baina iragarpena ez zen bete, eta espedizioa bertan behera utzi zuten, hirugarren egunean izotz lodian itsatsita geratu zenean.

2007ko irailera arte, Iparburua 66 aldiz izan zen bisitatua gainazaleko itsasontzi ezberdinetik: 54 aldiz izotz-hausle sobietar eta errusiarrek, 4 aldiz Suediako Odenek, 3 aldiz Alemaniako Polarsternek, 3 aldiz USCGC Healyk eta USCGC Polar Seak eta behin CCGSk Louis S. St-Laurent eta Vidar Viking suediarrak[54].

2007. urteko Iparburuko hondora arteko jaitsiera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Errusiar MIR urperagailua, Iparburuaren azpian dagoen itsas hondora tripulatutako lehen jeitsieran erabili ziren bi ibilgailuetako bat.

2007ko abuztuaren 2an, Arktika 2007 espedizio zientifiko errusiarrak Iparburuko ozeanoaren hondora tripulatutako lehen jaitsiera egin zuen, 4,3 km-ko sakonera (2,7 mi), Errusiak 2001ean Ozeano Artikoko hondoko hedadura handi bati plataforma kontinental hedatuari laguntzeko ikerketa programaren baitan, zeinak Ozeano Artikoko hondoaren zati handi bat aldarrikatzen baitu. Jaitsiera bi MIR urperagailutan egin zen, eta Artur Chilingarov polo-esploratzaile sobietar eta errusiarrak zuzendu zuen. Bisita-ekintza sinboliko gisa, Errusiako bandera ozeanoaren hondoan kokatu zen, zehazki poloan[55][56][57].

Espedizioa, The New York Timesen arabera, Artikoan, Errusiari eragin nagusi bat emateko asmoz egindako azken ahalegina izan zen[58].

MLAE 2009 Espedizioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2009an, Errusiako Itsas Armadako Izotz-bizidun Automobil Espedizioa (MLAE-2009) (Vasily Elagin buru zela eta Afanasy Makovnev, Vladimir Obikhod, Alexey Shkrabkin, Sergey Larin, Alexey Ushakov eta Nikolay Nikulshin taldearekin) Iparburura iritsi zen pertsonalizatutako bi bidaiatan. Presio baxuko pneumatikodun lur orotako 6 x 6 ibilgailu egin zituen. Ibilgailuak, Yemelya-1 eta Yemelya-2, Vasily Elagin errusiar mendizale, esploratzaile eta ingeniariak diseinatu zituen. 2009ko apirilaren 26an, 17:30ean (Moskuko ordua) iritsi ziren Iparburura. Espedizioak Errusiako Estatuko Abiazioaren laguntza partzaila izan zuen. Errusiako Errekorren Liburuak lehorretik Iparburu Geografikora ibilgailuan egindako lehen bidaia arrakastatsutzat aitortu zuen.

MLAE 2013 Espedizioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2013ko martxoaren 1ean, Errusiako Itsas Armadako Izotz-bizidun Automobil Espedizioa (MLAE 2013) Vasily Elagin buru zela, eta Afanasy Makovnev, Vladimir Obikhod, Alexey Shkrabkin, Andrey Vankov, Sergey Isayev eta Nikolay Kozlov-ek osaturiko bi presio baxuko pneumatikodun lur orotako 6 x 6 ibilgailurkin, Yemelya-3 eta Yemelya-4, Golomyanny uhartetik (Severnaya Zembla uhartedia) Iparburura abiatu ziren, Ozeano Artikoko izotz jitoan zehar. Ibilgailuak apirilaren 6an iritsi ziren polora, eta, gero, Kanadako kostalderantz jarraitu zuten.

Kostaldera, 2013ko apirilaren 30ean iritsi ziren (83° 08' N eta 75° 59' W Ward Hunt uhartea), eta, 2013ko maiatzaren 5ean, espedizioak Resolute Bay-n (NU) amaitu zuen. Errusiako mugaren (Severnaya Zemlya artxipelagoko Machtovyi uhartea, 80° 15' N eta 97° 27' E) eta Kanadako kostaldearen arteko bideak (Ward Hunt uhartea, 83° 08' N eta 75° 59'  W) 55 egun behar izan zituen; ~2.300 km-ko izotz jitoan, denera 4.000 km inguru. Espedizioa guztiz autonomoa izan zen, eta ez zuen kanpoko hornikuntzarik erabili. Espedizioak Errusiako Geografia Elkarteak laguntza izan zuen[59].

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
    Datu klimatikoak (Groenlandiako Eguraldi-Behategia)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) -13 -14 -11 -6 3 10 13 12 7 9 0.6 0.7 13
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) -29 -31 -30 -22 -9 0 2 1 0 -8 -25 -26 -14.8
Batez besteko tenperatura (ºC) -31 -32 -31 -23 -11 -1 1 0 -1 -10 -27 -28 -16.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -33 -35 -34 -26 -12 -2 0 -1 -2 -11 -30 -31 -18.1
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -47 -50 -50 -41 -24 -12 -2 -12 -31 -21 -41 -47 -50
Hezetasuna (%) 83.5 83.0 83.0 85.0 87.5 90.0 90.0 89.5 88.0 84.5 83.0 83.0 85.8
Iturria: Weatherbase[60]


Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindia: Hiztegi Batua.
  2. ↑ a b Ibon Sarasola: Zehazki hiztegia.
  3. ↑ a b Elhuyar gaztelania-euskara hiztegia.
  4. ↑ Russian sub plants flag at North Pole Archived 22 December 2008 at the Wayback Machine, Reuters, 2 August 2007
  5. ↑ Андерсон, Уильям Роберт (1965). ""Наутилус" у Северного полюса". Воениздат. Archived from the original on 2 May 2013. Retrieved 12 January 2012.
  6. ↑ (Ingelesez) Ha, Academie De Droit International De La. (1968-12-01). Recueil Des Cours, Collected Courses 1962. Martinus Nijhoff Publishers ISBN 978-90-286-1442-0. (Noiz kontsultatua: 2024-06-11).
  7. ↑ Black, Richard (8 April 2001). New warning on Arctic sea ice melt Archived 19 November 2018 at the Wayback Machine. BBC
  8. ↑ Ljunggren, David (5 March 2009). Arctic summer ice could vanish by 2013: expert Archived 14 August 2021 at the Wayback Machine. Reuters
  9. ↑ Magazine, Smithsonian. "Who Discovered the North Pole?". Smithsonian Magazine. Archived from the original on 5 January 2023. Retrieved 30 December 2022.
  10. ↑ Wright, John K.. (1953). «The Open Polar Sea» Geographical Review 43 (3): 338–365.  doi:10.2307/211752. ISSN 0016-7428. (Noiz kontsultatua: 2024-06-11).
  11. ↑ At the North Pole, 6–7 April 1909: Newfoundland and Labrador Heritage Web. Heritage.nf.ca.
  12. ↑ Bryce, Robert (1997). Cook and Peary: the Polar Controversy Resolved. Stackpole.
  13. ↑ Henderson, B. (2005). True North. W W Norton & Company. ISBN 0-393-32738-8
  14. ↑ «Sir Wally Herbert - Obituaries, News - The Independent» web.archive.org 2008-12-24 (Noiz kontsultatua: 2024-06-11).
  15. ↑ Tom Avery website Archived 22 January 2015 at the Wayback Machine. Retrieved May 2007
  16. ↑ The North Pole Flight of Richard E. Byrd: An Overview of the Controversy Archived 13 October 2007 at the Wayback Machine, Byrd Polar Research Center of the Ohio State University. See also DIO Archived 14 February 2012 at the Wayback Machine Vol. 10 [2000]
  17. ↑ Did Byrd Reach Pole? His Diary Hints 'No' Archived 13 November 2013 at the Wayback Machine. The New York Times. (9 May 1996). Retrieved 2012-07-04.
  18. ↑ D. Rawlins Polar Record (Scott Polar Research Institute) vol. 36 pp. 25–50.
  19. ↑ Tierney, John. (7 September 2009) Who Was First at the North Pole? Archived 2 November 2014 at the Wayback Machine. Tierneylab.blogs.nytimes.com. Retrieved 2012-07-04.
  20. ↑ (Ingelesez) «North Pole Drifting Stations (1930s-1980s)» Beaufort Gyre Exploration Project (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  21. ↑ (Ingelesez) «Arctic Heroes #2 - North Pole 1 | Science 2.0» www.science20.com 2014-08-27 (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  22. ↑ TERENCE ARMSTRONG. (1958). THE RUSSIANS IN THE ARCTIC. ESSENTIAL BOOKS (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  23. ↑ «Legion Magazine : News From The Editor» web.archive.org 2007-10-25 (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  24. ↑ Mills, William James (2003). Exploring polar frontiers: a historical encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-422-0. Retrieved 9 January 2012.
  25. ↑ "Советские граждане были доставлены на точку Северного полюса, где, образно говоря, проходит земная ось". Вокруг Света. Archived from the original on 23 April 2013. Retrieved 8 January 2012.
  26. ↑ "Concise chronology of approach to the poles". Scott Polar Research Institute (SPRI). February 2001. Archived from the original on 16 May 2017. Retrieved 9 January 2012.
  27. ↑ "Высокоширотная воздушная экспедиция "Север-2" (1948 г.)". ФГБУ "Арктический и антарктический научно-исследовательский институт" (ФГБУ "ААНИИ"). 2005–2008. Archived from the original on 3 February 2010. Retrieved 9 January 2012.
  28. ↑ Уфаркин, Николай Васильевич. "Черевичный Иван Иванович". Патриотический интернет проект "Герои Страны". Archived from the original on 2 February 2012. Retrieved 12 January 2012.
  29. ↑ Loginov, Dmitri. "Великий полярный водоворот просыпается". Archived from the original on 11 November 2013. Retrieved 9 January 2012.
  30. ↑ "Volovich Vitaly Georgievich". Polar World. Archived from the original on 18 December 2008. Retrieved 9 January 2012.
  31. ↑ Barlow, John Matthew (29 July 2010). "The Cold War in the Arctic" (PDF). Canadian Defence and Foreign Affairs Institute (CDFAI). Archived from the original (PDF) on 5 June 2013. Retrieved 9 January 2012.
  32. ↑ "Arctic Aerial Exploration". Archived from the original on 18 August 2016. Retrieved 9 January 2012.
  33. ↑ Safronov, Ivan Jr. (29 July 2009). "Десантников отправят на Северный полюс". Коммерсантъ. Archived from the original on 19 January 2012. Retrieved 9 January 2012.
  34. ↑ «Aviation History Facts: May» web.archive.org 2007-06-07 (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  35. ↑ Jensen, Joel FIRST SUBMARINE TO SURFACE AT THE NORTH POLE Archived 8 April 2022 at the Wayback Machine. militaryhonors.sid-hill.us
  36. ↑ a b «'Greatest polar explorer' Sir Wally Herbert dies - Times Online» web.archive.org 2011-05-23 (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  37. ↑ Bob Headland (15 June 2007). Sir Wally Herbert, The Guardian.
  38. ↑ Ramstad, C.J. & Pickering, Keith (2011). First to the Pole. North Star Press. ISBN 978-0-87839-446-3
  39. ↑ Sir Wally Herbert Archived 26 April 2012 at the Wayback Machine. Polarworld.co.uk. Retrieved 4 July 2012.
  40. ↑ Dimery, Rob (18 August 2015). "1982: First Surface Circumnavigation via both Geographical Poles". Guinness World Records. Archived from the original on 18 October 2022. Retrieved 18 October 2022.
  41. ↑ (Ingelesez) Jensen, Gregory. (1985-01-06). «Made 50,000-Mile Journey With Expedition : Bothie, the Only Dog to Visit Both Poles» Los Angeles Times (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  42. ↑ (Ingelesez) Bruhns, Sarah. (2013-08-27). «When Neil Armstrong and Edmund Hillary Took a Trip to the North Pole» Atlas Obscura (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  43. ↑ «North and South Pole successful» web.archive.org 2016-03-04 (Noiz kontsultatua: 2024-06-12).
  44. ↑ "Japanese Is First to Reach North Pole by Motorcycle". Associated Press. 21 April 1987. Archived from the original on 7 November 2018. Retrieved 10 December 2012.
  45. ↑ Schmitt, Elisabeth (7 June 1990). "Eisige Ruhe – grandios, überwältigend und bedrohlich (Bericht über Nordpol-Expedition)" [Icy calm – grandiose, overwhelming and threatening (report on North Pole expedition)] (PDF). JLU Uni-Forum (in German). 1990 (3): 7. Archived (PDF) from the original on 20 January 2022.
  46. ↑ First people to reach the north pole Archived 28 January 2012 at the Wayback Machine. Guinnessworldrecords.com. Retrieved 4 July 2012.
  47. ↑ Fütterer, D. et al. (1992) "The Expedition ARK-VIII/3 of RV Polarstern in 1991", Reports on Polar and Marine Research, Bremerhaven, 107, hdl:10013/epic.10107.d001
  48. ↑ Thiede, J. et al. (2002) "POLARSTERN ARKTIS XVII/2 Cruise Report: AMORE 2001 (Arctic Mid-Ocean Ridge Expedition)", Reports on Polar and Marine Research, Bremerhaven, 421, hdl:10013/epic.10426.d001
  49. ↑ "Lada Oddities" Archived 4 March 2016 at the Wayback Machine. ladaniva.co.uk.
  50. ↑ Rosloot, Hans "Amphihans". "The Amphiclopedia Vi to Wa" Archived 2 April 2015 at the Wayback Machine. amphibiousvehicle.net.
  51. ↑ Cormick, Brett (February 2000). "Diving the top of the world". Diver. Archived from the original on 24 March 2012. Retrieved 9 January 2012.
  52. ↑ «USS Charlotte Achieves Milestone During Under-Ice Transit» web.archive.org 2008-12-01 (Noiz kontsultatua: 2024-06-13).
  53. ↑ Swimmer rises to Arctic challenge Archived 22 May 2009 at the Wayback Machine, BBC news (15 July 2007).
  54. ↑ Банько, Юрий (19 September 2007). "Вчера и сегодня мы – первые. А завтра?". Российская газета. Archived from the original on 19 January 2012. Retrieved 9 January 2012.
  55. ↑ (in Russian) «Академик Федоров» – выходит из порта Санкт-Петербург в экспедицию «Арктика-2007». Press release of the AARI (9 July 2007).
  56. ↑ Russia plants flag under N Pole Archived 13 October 2007 at the Wayback Machine, BBC News (2 August 2007).
  57. ↑ (in Russian) News video of the Russian descent at the North Pole Archived 23 December 2008 at the Wayback Machine
  58. ↑ Russia’s North Pole Obsession Archived 13 October 2007 at the Wayback Machine, The New York Times (2 August 2007).
  59. ↑ "Diary of MLAE-2013" Archived 23 October 2013 at the Wayback Machine. yemelya.ru.
  60. ↑ (Ingelesez) Weatherbase. CLOSEST DATA FOR NORTH POLE - 440 MI/709 KM, GREENLAND. .

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Iparburua&oldid=9910575"(e)tik eskuratuta