Albaniako historia

Albaniako historia Europako historiaren parte da. Europako hegoaldeko herrialde bat da, Balkanetako penintsularen mendebaldean kokatuta, Adriatiko eta Joniko itsasoetara irekia. Herrialdeak Montenegrorekin egiten du muga iparraldean, Kosovorekin ipar-ekialdean, Mazedoniako Errepublikarekin ekialdean eta Greziarekin hegoaldean.

Albaniak 1912ko azaroaren 28an lortu zuen independentzia. Estatu subiranoa da 1920tik gaur arte. Orain Albaniako Errepublika du izena.

Lurraren okupazioa Erdi Paleolitoan gertatu zen, Europarentzat duela 300.000 urte inguru hasi eta duela 40.000 urte amaitu zen garaian. Dozena bat aztarnategi arkeologiko baino gehiagotan aurkitu dira giza okupazio horren aztarnak, batez ere Sarandë eta Shkodër inguruetan.

Neolito garaikoak diren giza presentziaren aztarnak (K.a. 6.000-3.000). C.), berriz, aberatsagoak dira. Cakran (Fier eta Vlorë artean), Kannik eta Maliq (Korçë eskualdea) paduren indusketek artzaintza eta nekazaritza zibilizazioetako biztanleak aurkitu dituzte, baita ehun eta zeramika frogak ere. Maliqeko aztarnategian aurkitu zituzten zibilizazio baten lekuko diren objektuek hiri lakutarrez osatutako gizartea izan zela erakusten dute. Dagoeneko 6.100 eta 5.900 A. artean. K. a. Albania Zeramika_kardialaren Kulturaren parte zen.

Albania osoan aurkitutako hil tumuluek (Shkodërtik Greziako mugaraino, Vlorëtik igaroz), brontzea oso presente dagoen zibilizazio bat erakusten dute, eta badirudi trantsizio bat egin duela historiaurreko lehen herrien eta iliriar bezala deskribatutakoen artean. Horri jarraitu zion burdinaren zibilizazioa hileta-tumuluen indusketak ere egiaztatzen du. Izan ere, Ilirian kristau aroaren hasiera arte erabili zen praktika. Neolitoaren amaieran, iliriarrek abeltzaintza praktikatzen zuten eta mahatsa eta olibondoa landatzen zituzten. Politeistak ziren eta elementu naturalak gurtzen zituztela zirudien.

Antzinate klasikoan, hainbat tribu iliriar bizi ziren Albanian, hala nola ardiarrak, albaniarrak, amantiniak, enkeleiarrak, taulantiarrak eta beste asko, baina baita traziar eta greziar tribuak ere; gainera, iliriar kostaldean, baziren greziar kolonia ezberdinak ere. Adriatikoko kostaldean zeuden greziar kolonia horiekin iliriarrek etengabeko liskarrak zituzten. Barnealdean, tribuak bakartuta bizi ziren mendialdeetan. Mazedoniarrekin hainbat borroka izan zituzten, Filipo II.ak menderatu zituen arte K.a. 358 urtean. Bere seme Alexandro Handiak albaniar tropak sartu zituen bere armadan, Asiarako espedizioetan parte hartu zutenak. Hil eta beren lurraldeak sakabanatu ondoren, iliriarrek mazedoniarrak kanporatu zituzten. Batik bat pirateria-ekintzen ondorioz, Erromatarrekin liskarrak areagotu ziren eta gerra ilirikoak hasi ziren (229, 2019, 168 K.a. urteetan). Azkenean, lurraldea erromatar probintzia bihurtu zen. K.a. III. mendean, Erromak bereganatzen hasitako eremea Dalmazia, Mazedonia eta Mesia Goikoa probintzietako erromatarren parte bihurtu zen. Garai horretakoa da, hain zuzen, Egnatia Bidearen eraikuntza, Adriatikoko kostaldea Tesalonikarekin lotzeko.

Ekialdeko Erromatar Inperioaren barnean, Albania, bizantziarren mende egon zen VII. mendeko migrazio eslaviarretara arte. IX. mendean, Bulgariako Inperioan sartu zen. Albania ez zen Bulgaria eta etenaldiekin, Bizanzioren orbitan mantendu zen XIII. mendera arte. Aurretik Bisigodoen eta ostrogodoen inbasioak eta erasoak jasan zituen, Justinianok garaitu zituen arte; gero hungariarrak, bulgariarrak eta agaroak iritsi ziren, eta X. mendean bulgariarrak itzuli ziren. Albaniako Erresuma, edo Regnum Albaniae, Karlos Anjoukoak sortu zuen lurralde albaniarrean, 1271n Epiroko Despotatutik konkistatu zuena. "Albaniako errege" titulua hartu zuen 1272ko otsailean. Erresuma Durazzoko eskualdetik (Durrës) hegoaldera hedatzen zen kostaldetik Butintoraino. Karlos, gainera, Siziliako erregea zen. Siziliako matxinada usurpatzaile frantsesen aurka 1281 eta 1302 artean, Siziliako Bezperak deiturikoak, Siziliarekin amaitu zen Aragoiko Koroaren orbitan eta, ondorioz, Albaniako Erresumaren ahultasunean. Carlos Topiak, albaniar gerlari buruzagiak, erreinua konkistatzeko aprobetxatu zuen 1368an; erresuma hori hainbat printzerritan zatituta geratu zen: Albaniako Printzerria — Carlos Topiaren feudoa —, Dukagjini — hiriburua Lezhën zuena —, Castriota — hiriburua Eskutari —, Gjirokastër — hiriburua Gjirokastër — eta Berat — hiriburua izen bereko hirian —). Garai horretan Karlos II.a Nafarroakoaren erregealdian, 1366an, Luis Evreuxekoa, anaia, Joana Durazzorekin ezkondu zen, eta Italian bizi zen. 1368an, Joana Durazzokoak bere estatuak galdu zituen, Carlos Topia/Karl Thopia albaniarrak (1335/40-1388), serbiarren aurka Anjoutarren aliatu izandakoak, konkistatuta. Hori zela eta, ehun bat borrokalari Tuteratik Tortosara joan ziren txalupetan Ebro ibaiatik, eta handik Italiako Brindisi portura itsasoratu ziren, Apuliara. Konpainiak 1376an birkonkistatu zuen Durazzo, Luis d 'Evreuxen aginduetara, denbora gutxira Apulian hil zena, Albaniako kostaldearen parean. Alarguna Roberto d'Artoisekin ezkondu zen eta horrek nafarrak aztoratu zituen. Bizirik irauteko, Greziako hainbat jauntxoren zerbitzura jarri behar izan zuten. ^[1]. Erdi Aroan, Arbër Printzerria eta Albaniako Erdi Aroko Erresuma izenez ezagutzen zen Siziliako batasuna ezarri zen. Eremu batzuk Veneziako Erresumaren eta, geroago, serbiar inperioaren parte bihurtu ziren. XIV. mendearen erdialdetik XV. mendearen amaiera arte, gaur egungo Albaniako zatirik handiena albaniar printzerriak izan ziren nagusi, albaniar printzerriak Otomandar Inperioaren inbasio azkarrean erori zirenean.

XIV. mendearen amaieran eta XV. mendearen hasieran, Otomandar Inperioa Albaniaren zati batez jabetu zen bere hedapen balkanikoan. Konkista zaila izan zen. Albaniako domeinu otomandarra Savrako batailaren ondoren hasi zen 1385ean, tokiko buruzagi gehienak otomandar basailu bihurtu zirenean. Otomandarrek, euren goarnizioak, 1415eko Albaniako hegoalde osoan eraiki zituzten, eta 1431ko Albania gehienaren gaineko jurisdikzio formala ezarri zuten. Albaniarrek 1444an beren lurraldeen kontrola berreskuratu zuten, urte horretan Lezhëko Liga sortu zelarik, hasiera batean Jorge Castriotaren eta, hil ondoren, Lekë Dukagjiniren gobernupean zegoena. Otomandar agintearen aurkako borrokan nabarmena izan zen Skanderbeg printzearen altxamendua 1444-1466 urteen artean. Otomandarrek harrapatutako azken herriak Shkodër 1479an eta Durrës 1501ean izan ziren. Ondorioz, goi mailako albaniar familia asko erbesteratu ziren, batik bat Italiara. Lurraldean geratu zirenak shkipetar izena hartu zuten beraien burua izendatzeko -arranoen kabia euskaraz- eta egun bertakoek Albania izendatzeko erabiltzen duten izena da hain zuzen. Guztira, lurraldea otomandarren mende egon zen XVIII. eta XIX. mendeetan, albaniar jaunak ezarritako eten batzuekin, Rumelia probintziaren zati gisa, mentalitate autonomoa bazuten ere. Gaur egun Albaniako Errepublikari dagokion lurraldeak, Otomandar Inperioaren zati izaten jarraitu zuen, Balkanetako gerretan independentzia aldarrikatu zen arte 1912an.

Albaniako lehen estatu independentea Albaniako Independentzia Adierazpenaren bidez sortu zen Serbiako Erresumaren okupazio labur baten ondoren.^[2] Albaniako kontzientzia nazionalaren eraketa XIX. mendearen amaieratik dator, eta, Otomandar Inperioan, nazionalismoaren gorakadaren fenomeno zabalagoaren parte izan zen.

Albaniako Printzerria (1914-1925) izenez ezagutzen den iraupen laburreko estatu monarkikoari. Lehenengo Mundu Gerra amaitzean, italiarrek okupatu zuten Albania, protekturatu gisa. 1920 urtean Tiranan gobernu bat eratu zen. Horrekin Italiak hitzartu zuen Saseno uhartea bere esku geratuko zela berme gisa. Abertzale talde bat batzartuta, Ahmed Zoguk gidatuta, 1912an ezarritako forma monarkikoari eustea eta erregeordetza bat eratzea erabaki zuten. Zoguk hartu zuen Kontseiluaren lehendakaritza, eta Mustafa Kemalen kanpainan oinarritutako europeizazio-kanpaina bat garatzera bultzatu zuen. 1924ko maiatzean, berriz, matxinada bat sortuta, Zogu herrialdetik bota eta Jugoslavian babestu zen. Abenduan itzuli zen. 1925eko urtarrilaren 31n Errepublika ezarri zuen eta zazpi urterako hautatu zuten presidente.^[3].

Are laburragoa izan zen Albaniako Lehen Errepublikak (1925-1928) hartu zion oinordekotza. Berriz monarkia ezarri zen, Albaniako Erresumak (1928-1939), Zog I.a Albaniakoa erregea izendatuta ordezkatu baitzuen errepublika, zehazki Bigarren Mundu Gerra baino lehen, Italiaren babes ekonomikoaren pean.

Ardatzeko botereak erori ondoren, Albania estatu komunista bihurtu zen, Albaniako Herri Errepublika Sozialista, eta Enver Hoxha nagusitu zen (1985ean hil zen) bere iraupen gehienean. Hoxharen oinordeko politikoak, Ramiz Aliak, estatu Hoxhaistaren desintegrazioa gainbegiratu zuen 1980ko hamarkadaren amaieran, Ekialdeko Blokearen kolapso zabalaren garaian.

Erregimen komunista 1990ean erori zen, eta Albaniako Lan Alderdi ohia garaitua izan zen hauteskundeetan, 1992ko martxoan, kolapso ekonomikoaren eta gizarte ezinegonen artean. Egoera ekonomiko ezegonkorrak diaspora albaniar bat sortu zuen, batez ere Italiara, Greziara, Suitzara, Alemaniara eta Ipar Amerikara 1990eko hamarkadan. Krisia 1997ko Albaniako istiluetan iritsi zen bere gorenera. XXI. mendearen hasierako urteetan, baldintza ekonomiko eta politikoen hobekuntzari esker, Albaniak NATOko kide osoaren estatusa lortu zuen 2009an. Herrialdea Europar Batasunean sartzeko eskaera egiten ari da. bbbbb

• Sasha Tsenkova, Doris Andoni. (2017). Etxebizitza sozialerako lankidetzak eraikitzea: etxebizitza beharrak gero eta handiagoak eta Albaniako hirientzako irtenbide eraginkorra. Etxebizitzaren analisi kritikoa, 4(2), or. 39-53

• Albaniaren konkista filma, (Alfonso Ungría, 1983)