Tang dinastia

Tang dinastia 唐
618 – 907
Monarkia
Tang dinastiaren lurrak 700 inguruan
Geografia
Hiriburua	Chang'an (618–904) Luoyang (904–907)
Biztanleria	IX. mendean 80.000.000
Azalera	715ean 5.400.000 km²
Kultura
Hizkuntza(k)	Txinera
Erlijioa	Budismoa (Txinatar zein Tibetarra), Taoismoa, Konfuzianismoa, Txinatar erlijioa
Historia
← Aurrekoa Sui dinastia Ondorengoa → Bost dinastiak

Tang dinastiak (mandarineraz [tʰǎŋ] ahoskatua; Txineraz: 唐朝), 618tik 907ra, nahiko era ordenatuan agindu zuen Txina osoan^[1].

618tik 907ra arte gobernatu zuen Txinako dinastia inperial bat izan zen, 690 eta 705 urteen arteko interregno batekin. Aurretik, Sui dinastia izan zuen, eta, ondoren, Bost Dinastien eta Hamar Erresumen aldia Txinako historian. Historialariek Txinako zibilizazioaren gailurtzat eta kultura kosmopolitaren urrezko arotzat hartzen dute^[2]. Bere lurraldea, lehen agintarien kanpaina militarren bidez eskuratua, Han dinastiakoarekin lehiatzen zen, eta bere hiriburua, Chang'an (gaur egun Xi'an), munduko hiririk jendetsuena zen bere garaian. Lǐ (李) familiak sortu zuen dinastia, Sui inperioaren gainbeheran eta bere kolapsoan boterea hartuz; 288 urte iraun zuen, 15 urtez bakarrik etenda Wu Zetian enperatrizak tronua hartu eta Wu Zhou dinastia aldarrikatu zuenean, eta Txinako enperatriz legitimo baten erregealdi bakarra bihurtu zen.

VII. eta VIII. mendeetako bi erroldatako erregistroen arabera eta etxebizitzen kopurua kontuan hartuta, 50 milioi biztanle inguru bizi zirela kalkulatzen da^[3][4].​​ Hala ere, IX. mendean, Gobernu zentrala hondatzen ari zela biztanleriaren errolda zehatzik egiteko gai izan ez, kalkuluen arabera uste da populazioa 80 milioi ingurura hazi zela ordura arte^[5][6][7]. Biztanle-oinarri handi harekin, dinastiak armada profesionalak bildu eta ehunka mila tropa batu ahal izan zituen botere nomadekin lehiatzeko eta Barne Asiaren domeinua eta Zetaren ibilbidean zehar merkataritza ibilbide aberatsak lortzeko. Erresuma eta estatu batzuek omenaldia egin zioten Tang gorteari, eta honek, berriz, zeharka kontrolatzen zituen hainbat eskualde konkistatu edo menperatu zituen protektoratu sistema baten bidez. Hegemonia politikoaz gain, Asiako ekialdeko auzo-estatuetan ere eragin kultural handia izan zuten, hala nola Japonia eta Korean.

Dinastiak aurrerapen eta egonkortasun aldi bat izan zuen, neurri handi batean, bere gobernuaren lehen erdian, An Lushanen matxinada suntsitzailera arte (755–763) eta, bigarren erdian, agintaritza zentralaren gainbehera arte. Aurreko Sui dinastiaren antzera, zerbitzu zibileko sistema bat mantendu zuen funtzionario akademikoak azterketa estandarizatuen eta kargurako gomendioen bidez errekrutatuz. IX. mendean, «jiedushi» izenez ezagututako eskualdeko gobernadore militarren sorrerak suntsitu zuen ordena zibil hori.

Kultura txinatarra are gehiago loratu eta heldu zen Tang aroan. Tradizioz, Txinako poesiaren garairik gorenentzat jotzen da.​ Txinako poeta ezagunenetako bi^[8], Li Bai eta Du Fu, garai horretakoak ziren, baita Han Gan, Zhang Xuan, Zhou Fang eta beste margolari ospetsu asko ere. Garai horretako ikerlariek literatura historiko ugari eta aberatsa bildu zuten, baita entziklopediak eta obra geografikoak ere. Tang Taizong enperadoreak, enperadore tituluaz gain, Zeruko Khan titulua hartzea Asiako ekialdeko aldibereko lehen erregealdia izan zen^[9].

Berrikuntza nabarmen asko gertatu ziren dinastiaren garaian, zurezko inprimaketaren garapena barne. Budismoak eragin garrantzitsua izan zuen Txinako kulturan, bertako sekta txinatarrek ospea irabazi zuten. Hala ere, 840ko hamarkadan, Tang-eko Wuzong enperadoreak budismoa jazartzeko politikak bultzatu zituen, gerora, haren eragina gutxituko zituenak. Dinastia eta gobernu zentrala gainbeheran sartuak ziren IX. mendearen bigarren erdian; nekazarien matxinadek ankerkeriak eragin zituzten, esaterako, 878-879ko Guangzhouko sarraskia. Dinastia 907. urtean kendu zuten, hainbat hamarkadatako krisiaren ostean. Pekingo ur-iturriak VII. edo VIII. mende inguruan sortu ziren, dinastiaren garaian.

Li Etxeak Han jatorri etnikoak zituen, eta Sui dinastian nagusi zen ipar-mendebaldeko aristokrazia militarrekoa zen^[10][11]. Tangen erregistro ofizialen arabera, Laozitik zetozen aitaren lerrotik: tradizionalki, taoismoaren sortzaile (bere izena Li Dan edo Li Er zen), Han dinastiako Li Guang jenerala eta Li Gao, Han-ek gobernatutako Mendebaldeko Liang erreinuaren sortzailea^[10][11]. Familia hori Longxi Li leinua gisa zen ezaguna, Li Bai Tang poeta nabaria ere barne hartzen zuena. Tang enperadoreek, hein batean, Xianbei jatorrikoak ziren; bada, Gaozu Tang enperadorearen ama, Dugu dukesa, Xianbei partekoa zen^[12][13]. Historiografia tradizionaletik kanpo, historialari moderno batzuek iradoki izan dute Tang familia inperialak genealogia aldatu zuela Xianbei ondarea ezkutatzeko^[14][15].

Gaozu enperadorea (jaiotzez Li Yuan) Tang dinastiaren sortzailea izan zen. Leheagon Tang-eko duke eta Taiyuan-eko (Shanxi modernoko hiriburua) gobernadore izan zen Sui dinastiaren erorketa garaian (581–618)^[10][16]. Li prestigioa eta esperientzia militarra zituen, eta Sui Yang enperadorearen anaia-lehengusu zen (ama biak Dugu ahizpak ziren)^[3]. Li Yuan matxinadan altxatu zen 617an, bere semearekin eta bere alaba militantea ere zen Pingyang printzesarekin batera (623an hila), zeinak bere tropak bildu eta agindu baitzituen. 617ko neguan, Li Yuan-ek Chang'an okupatu zuen, Yang enperadorea «Taishang Huang» (enperadore erretiratua) kargura alboratu, eta Yang You haur-enperadore txotxongiloaren erregeorde gisa jardun zuen^[17]. 618ko ekainaren 18an, Yuwen Huaji jeneralak Yang enperadorea hil zuela jakinarazi zenean, Li Yuanek Tang dinastia sortu berriko enperadore izendatu zuen bere burua^[17][18].

Gaozu enperadoreak 626. urtera arte gobernatu zuen, bere semea, Li Shimin Qingo printzeak, indarrez kendu zuen arte. Li Shiminek 18 urte zituenetik agintzen zituen tropak, arku eta gezi, ezpata eta lantzarekin trebezia zuen, eta bere zalditeria karga eraginkorrengatik zen ezaguna^[3][19]. Zenbakiz berea baino handiago zen armada baten aurka borrokan, Dou Jiande (573–621) garaitu zuen Luoyang-en, Hulaoko guduan, 621eko maiatzaren 28an^[20][21]. Eraila izatearen beldurrez, Li Shiminek segada egin, eta bere anaietako bi, Li Yuanji (603an jaioa) eta Li Jiancheng printze oinordekoa (589an jaioa), hil zituen Xuanwu ateko istiluetan, 626ko uztailaren 2an^[22]. Handik gutxira, bere aitak abdikatu egin zuen bere alde, eta Li Shimin tronura igo zen. Eskuarki, Taizong tenpluaren izenarekin ezagutzen da^[3].

Bi anaia hiltzeak eta bere aita kargutik kentzeak seme-alaben errukiaren balio konfuziarrarekin kontraesanean egon arren^[22], Taizongek bere kontseiluko kide jakintsuenen aholkuak entzuten zituen buruzagi gai bat zela erakutsi zuen^[3]. 628an, Taizong enperadoreak gerrako hildakoen omenezko ekitaldi budista bat egin zuen; 629an, monasterio budistak altxatu zituen gudu handienak gertatutako lekuetan, monjeek borrokaren bi aldeetan eroritakoen alde otoitz egin zezaten^[23].

Ekialdeko turkiarren aurkako Tang kanpainan, ekialdeko turkiar Khanerria suntsitua izan zen bere agintaria, Illig Qaghan, Li Jing (571–649) Tang militar ospetsuak (571–649) hartu ondoren, zeina, geroago, Tang dinastiako kantziler bihurtu baitzen. Garaipen horrekin, turkiarrek Taizong Khagantzat onartu zuten, Tian Kehan ​​tituluarekin eta «Zeruko Seme» titulu tradizionalarekin Txinako enperadore agintearekin^[24][25]. 649an, bere seme Li Zhik (Gaozong enperadore gisa) ordeztu zuen Taizong.

Tang zirkuituak (道; dào) 742an The Cambridge History of China-ren arabera

Tang mezulariak SogdianakoVarkhuman erregearekin Samarkandan (648–651) Afrasiab-eko horma-irudiak

Sogdianako Huteng dantzaria, VII. mendekoa, Xiuding tenpluko pagoda, Anyang, Henan

Tangtarrek mendebaldeko turkiarren aurkako kanpaina militarrak egin zituzten, mendebaldeko eta ekialdeko turkiarren arteko lehia baliatuz biak ahultzeko. Taizong enperadorearen eskutik, mendebaldeko eskualdeetan kanpainak egin ziren Gaochangen aurka 640an; Karasahren aurka 644an eta 648an, eta Kucharen aurka 648an. Gaozong enperadoreak mendebaldeko turkiarren aurkako gerrek jarraitu zituten, eta mendebaldeko Turkiar Khanerria, azkenean, Su Dingfang jeneralak Ashina Helu khagana garaitu ondoren bereganatu zuten, 657an. Garai horretan, Tang gorteak atzerriko lurraldeetako agintari ugariren bisitak jaso zituen. Horiek Aldizkako Eskaintzaren Erretratuetan irudikatu zituzten, ziurrenik Yan Libenek (601–673) margotuak^[26]

Gaozong enperadorearen gortean ezkontide xume gisa sartuta, Wu Zetian, azkenean, botere-posizio gorenera iritsi zen 690ean, Wu Zhou dinastia laburra ezarriz. Gaozong enperadoreak buru-isuri bat izan zuen 655ean, eta, Wu, gortean, emakumea erabaki asko hartzen hasi zen, kontseilariekin estatu-arazoak eztabaidatzen, zeinak aginduak jasotzen zituzten bera zuresi baten atzean eserita zegoelarik^[27]. Wu enperatrizaren seme nagusia, printze oinordekoa, bere agintea aldarrikatzen eta Wu enperatrizak onartzen ez zituen politikak defendatzen hasi zenean, bat-batean hil zen, 675. urtean. Askok susmoa hartu zuten Wu enperatrizak pozoitu zuela. Hurrengo oinordekoek profil baxuagoa mantendu bazuen ere, Wu-k, 680an, matxinada bat antolatu zuela leporatu zion; erbesteratu, eta bere buruaz beste egitera behartu zuten gero^[28].

Gaozong enperadorea 683an hil zen, eta Zhongzong enperadoreak hartu zuen bere oinordetza, Wuk bizirik zuen semerik zaharrena. Zhongzong saiatu zen emaztearen aita kantziler izendatzen: tronuan sei aste baino ez zeramala, Wu enperatrizak kargutik kendu zuen bere anaia gaztea ezarriz, Ruizong enperadorea^[28]. Horrek, 684an, Tang printze talde bat matxinatzea eragin zuen. Wuren armadek bi hilabeteren buruan zapaldu zituzten^[28]. Wu Zhou-ren Tianshou aldia aldarrikatu zuen 690eko urriaren 16an^[29], eta, hiru egun geroago, Ruizong enperadorea printze oinordeko izatera jaitsarazi zuen. Halaber, aitaren Li abizena uztera behartu zuen, Wu enperatrizaren mesedetan^[30]. Harrezkero, Txinako enperatriz bakar gisa gobernatu zuen.

Luoyang jauregi inperialaren maketa Wu Zetianen erregealdian. Eraikuntza-proiektu handi asko Wu Zetianen garaian enkargatu ziren, hala nola Luoyang-eko Bright Hall (eskuinean) Wu Zetian-ek agindutakoa (jatorriz 93 m (305 oin) altu)^[31].

705eko otsailaren 20an, jauregi-kolpe batek otsailaren 22an bere kargua uztera behartu zuen Wu enperatriza. Hurrengo egunean, Zhongzong bere semeak boterea berreskuratu zuen; martxoaren 3an, Tang dinastia berrezarri zen, formalki. Handik gutxira hil zen Wu enperatriza^[32]. Hark bere agintea legitimatzeko, Hodei Handiaren Sutra izenez ezagutzen den dokumentu bat zabaldu zuen, non Maitreia Budaren berraragitze bat emakumezko monarka bat izango zela iragartzen zuen, mundutik gaixotasunak, kezkak eta hondamendiak uxatzen zituena^[33][34]. Idatzizko karaktere berrikusi ugari sartu zituen hizkuntzan, nahiz eta bere heriotzaren ondoren jatorrizko formetara itzuli ziren^[35]. Dudarik gabe, bere ondarearen zatirik garrantzitsuena ipar-mendebaldeko aristokraziaren hegemonia murriztea izan zen, Txinako beste klan eta eskualdeetako pertsonei Txinako politikan eta gobernuan ordezkaritza handiagoa izatea ahalbidetuz^[36][37].

Chang'an-eko Antzar Basatiaren Pagoda Handia, 652an eraikia eta Wu Zetianek 704an konpondu zuena.

The Antzar Basatiaren Pagoda Txikia, 709. urtean eraikia, Chang'an-eko Dajianfu tenpluaren ondoan zegoen, non monje budistak biltzen ziren sanskrito testuak txinerara itzultzeko^[38].

Wuren erregealdian eta ondoren emakume asko nabarmendu ziren gortean, besteak beste, Shangguan Wan'er (664–710), Wuren bulego pribatuaz arduratzen zen poeta, idazle eta konfiantzazko funtzionarioa^[39]. 706an, Zhongzong Tang enperadorearen emazteak, Wei enperatrizak (710ean hila), gobernuko bulegoak bere arrebarekin eta bere alabekin betetzeko konbentzitu zuen bere senarra, eta, 709an, emakumeei beren semeei herentziazko pribilegioak uzteko eskubidea ematea eskatu zuen. (lehen gizonezkoen eskubidea baino ez zena)^[40]. Wei enperatrizak, azkenean, Zhongzong pozoitu zuen, eta, ondoren, hamabost urteko semea jarri zuen tronuan, 710ean. Bi aste geroago, Li Longji (geroago Xuanzong enperadorea) jauregian sartu zen jarraitzaile batzuekin, eta Wei enperatriz eta bere taldekoak hil zituen. Ondoren, bere aita, Ruizong enperadorea (710–712 izan zen errege), tronuan ezarri zuen^[41]. Zhongzong enperadorea Wei enperatrizaren mende bazen, Ruizong ere Taiping printzesaren mende zegoen^[42]. Hori Taiping printzesaren estatu kolpeak porrot egin zuenean amaitu zen, 712an, eta Ruizong enperadoreak Xuanzong enperadorearen aurrean abdikatu zuen^[41][40].

Tang dinastia bere gorenera iritsi zen Xuanzong enperadorearen 44 urteko erregealdian, gorte inperialaren barnean oparotasun ekonomikoaren eta bizimodu atseginen urrezko aro gisa adierazi dena^[43][37]. Xuanzong agintari aurrerakoi eta onbera gisa agertzen zen; 747an, heriotza-zigorra kendu zuen. Aurretik, hiltze guztiak enperadoreak onartu behar zituen; 730ean, 24 hiltze baino ez ziren izan^[44]. Xuanzong-ek, politika-erabakiei buruz, bere ministroen adostasunaren aurrean makurtu egin zen, eta ahaleginak egin zituen gobernu-ministerioak alderdi politiko ezberdinekin modu justuak jokatzeko^[42]. Zhang Jiuling (673–740) bere konfuziar kantziler zintzoak deflazioa murrizteko eta diru-eskaintza handitzeko lan egin zuen txanpon pribatuen erabilerari eutsiz, eta bere oinordeko aristokratiko eta teknokratikoak, Li Linfuk (753an hila) gobernuaren monopolioaren alde egin zuen txanponak jaulkitzerakoan^[45]. 737. urtearen ondoren, Xuanzongen Li Linfurengan zuen konfiantzarik handiena, aspaldiko kantzilerrengan, zeinak txinatar ez ziren jeneralak enplegatzen zituen atzerri politika oldarkorragoa defendatzeko. Politika horrek, azkenean, Xuanzongen aurkako erabateko matxinada-baldintzak sortu zituen^[46].

Tang Inperioa botere gorenean egon zen VIII. mendearen erdialdera arte, An Lushan matxinadak (755–763) inperioaren oparotasuna suntsitu zuenean. 744az geroztik, An Lushan erdi sogdianar eta erdi turkiarra zen Tang komandantea zen, Mantxuriako Khitandarren aurkako borrokan esperientzia eta 744an garaipena lortu zuena, baina Khitanen aurkako kanpaina gehienek ez zuten arrakastarik izan^[47]. Hebein ardura handia eman zioten, eta, horri esker, 100.000 soldadu baino gehiagoko armada batekin matxinatu zen. Luoyang harrapatu ondoren, Yan estatu berri bezain iraupen laburreko baten enperadore izendatu zuen bere burua. Guo Ziyi Tang jeneralak (697–781) garaipen goiztiarrak lortu bazituen ere, hiriburuan armadarako errekrutatu berriak ez ziren An Lushanen muga-beteranoen pareko; Gorteak Chang'anetik ihes egin zuen. Oinordekoek Shanxin eta Xuanzong-en tropak biltzen ari zela Sichuanera ihes egin zuen, eta, 756an, Uigur Khaganaren laguntza eskatu zuen. Moyanchur Khagan uigurra oso poztu zen eskaera horrekin, eta bere alaba Txinako mandatari diplomatikoarekin ezkondu zuen behin iritsi zenean, eta berarentzat Txinako printzesa bat jasoz andregai gisa. Uigurrek Tang hiriburua matxinoengandik berreskuratzen lagundu zuten, baina uko egin zioten bertatik alde egiteari tangtarrek zetan izugarrizko zerga ordaindu arte. Tangtarrei arabiar abbastarrek ere lagundu zieten matxinada zapaltzen^[48][49][50]. An Lushan matxinadan, 760an, Tian Shengong-ek atzerriko merkatari arabiar eta persiar musulmanen sarraski bat burutu zuen, Yangzhouko sarraskia^[51][52]. Tibetarrek aukera aprobetxatu, eta Txinaren kontrolpean zeuden eremu asko eraso zituzten, eta, 842an, Tibeteko Inperioa eta ondoren Qochoren Uigur Erresuma erorita, tangtarrek ez ziren 763. urtearen ondoren Erdialdeko Asia birkonkistatzeko moduan egon^[48][53]. Hain izan zen handia galera, non, mende erdi geroago, jinshi azterketarako hautagaiek tangtarren gainbeheraren arrazoiei buruzko saiakera bat idatzi behar zuten^[54]. 757an, An Lushan bere eunuko batek hil bazuen ere, arazo eta matxinada hedatuen garai horrek jarraitu zuen, 763an, Shi Siming matxinoa bere semeak hil zuen arte^[55].

710etik aurrera, jiedushi izeneko eskualdeko gobernadore militarrak, pixkanaka, gobernu zentralaren boterea zalantzan jartzen joan ziren^[56]. An Lushan matxinadaren ostean, jiedushiek Hebein hartutako botere autonomoa eta agintaritza zentralaren kontroletik kanpo gelditu ziren. 781 eta 784 artean, egungo Hebei, Henan, Shandong eta Hubei-n matxinada batzuen ostean, gobernuak ofizialki onartu behar izan zuen jiedushien herentziazko gobernua akreditaziorik gabe. Tang gobernua gobernadore horien eta haien armaden mendean zegoen babeserako eta tokiko matxinadak zapaltzeko. Horren truke, gobernu zentralak, gobernari horiei, beren armada mantentzeko, zergak biltzeko eta baita haien titulua oinordekoei transmititzeko eskubideak aitortuko zizkien^[57]. Denbora pasa ahala, gobernadore militar horiek, apurka-apurka, azterketen bidez lortutako funtzionario zibilen protagonismoa kentzen joan ziren, eta agintaritza zentraletik autonomoago bihurtu ziren. Gobernadore militar boteretsu horien agintea 960. urtera arte iraun zuen, Song dinastiaren ordena zibil berri bat ezarri zen arte. «Lur bera» sistema alde batera utzita, jendeak, libreki, lurrak erosi eta saltzeko aukera zuen; txiro asko zorpetu ziren horregatik, eta beren lurrak aberatsei saltzera behartuta egon ziren, eta horrek ondare handien hazkunde esponentziala ekarri zuen^[48]. 755. urtearen ondoren, lur-esleipen-sistemaren hausturarekin, Txinako estatu zentralak ia ez zuen esku hartu nekazaritza kudeaketan, eta zerga-biltzaile gisa jardun zuen gutxi gorabehera milurteko batez, kasu batzuk salbu, hala nola Song-ek lurren nazionalizazioa, zeinak huts egin zuen XIII. mendean Mongoliarekin izandako gerran^[58].

Kalamitate naturalen eta jiedushien autonomia aldarrikatze faktoreez gain, Huang Chaoren (874–884) matxinada batek Txinako iparraldea eta hegoaldea suntsitu zituen, hamarkada oso bat behar izan zen zapaltzeko, eta Chang'an eta Luoyangen arpilatzea eragin zuen^[59]. 878–879 urteetan, Huangen armadak sarraski bat eragin zuen Guangzhouko hegoaldeko portuan atzerriko merkatari arabiar eta persiar musulman, zoroastroar, judu eta kristauen aurka^[60]. Erdi Aroko Txinako iturri batek esan zuen Huang Chaok 8 milioi pertsona hil zituela. Tangtarrek ez zuten inoiz burua altxatu Huang-en matxinadatik, eta horrek bidea ireki zuen, gero, Tangen suntsiketarako. Armada txikien tamainako bidelapur talde handiek landa hondatu zuten Tang dinastiaren azken urteetan. Gatza kontrabandoan sartu zuten, merkatarien eta konboien aurka segadak antolatu zituzten, eta harresitutako hainbat hiri ere setiatu zituzten^[61]. Hirien arpilatze eta eunuko eta funtzionario taldeen arteko liskar hiltzaileen artean, familia aristokratikoen maila gorena eta lur-aberastasunaren eta kargu ofizialen zati handi bat pilatu zutenak suntsitua edo baztertua gertatu zen, hein handi batean^[62][63].

Tang dinastiaren azken bi hamarkadetan, aginte zentrala apurka-apurka erortzeak Li Keyong eta Zhu Wen militar aurkarien gorakada ekarri zuen Txinako iparraldean^[64]. Tang indarrek Huang-en matxinada garaitu zuten Shatuo aliatuen laguntzarekin (gaur egun, Shanxi den herri turkiarra), Li Keyong buru zela. Jiedushi egin zuten, eta, geroago, Jingo printzea, Tang gorteak Li abizen inperiala eman zion^[65]. Zhu Wen, jatorriz Huang Chao matxinoaren menpeko teniente gisa aritu zen gatz-kontrabandista, Tang indarren aurrean errenditu zen. Huang garaitzen lagunduz, Zhu Quanzhong (Leialtasun Perfektuaren Zhu) izena eman zioten, eta, azkar, Xuanwu Zirkuituko gobernadore militarraren sustapen sorta bat eman zioten^[66][67].

901ean, Kaifeng bere botere-oinarritik, Zhu Wen-ek Chang'an Tang hiriburuaren kontrola hartu zuen, eta, horrekin batera, familia inperialarena^[68]. 903rako, Tang dinastiako Zhaozong enperadorea hiriburua Luoyangera mugitzera behartu zuen, tronua berarentzat hartzeko prestatzen. 904an, Zhu-k Zhaozong enperadorea hil zuen Tang dinastiako enperadorearen seme gaztearekin ordezkatzeko, Ai enperadorea. 905ean, Zhu-k Ai enperadorearen anaiak erail zituen, baita funtzionario asko eta He enperatriz alarguna ere. 907an, Tang dinastia amaitu zen; Zhu-k Ai kendu eta tronua beretzat hartu zuenean (hil ostean, Ondoko Liangeko Taizu enperadorea izenez ezagutua). Ondoko Liang ezarri zuen, zeinak Bost dinastien eta hamar erresumen garaia inauguratu baitzuen. Urtebete beranduago, Zhu-k kendutako Ai enperadorea hil arte pozoitu zuen^[66].

Zhu Wen-en etsaia, Li Keyong, 908an hil zen, Tang dinastiarenganako leialtasunagatik enperadore titulua inoiz aldarrikatu gabe. Bere seme, Li Cunxuk, (Zhuangzong enperadoreak) Jingo Printze titulua heredatu zuen bere aitaren Zhu-ren aurkako etsaitasunarekin batera. 923an, Li Cunxu-k Tang dinastia «berrezarria» aldarrikatu zuen, Ondoko Tang dinastia, urte berean Ondoko Liang dinastia bota aurretik. Hala ere, Txina hegoaldea hainbat erresuma txikitan banatuta gelditu zen, Txinaren zatirik handiena Song dinastiaren mendean (960-1279) bateratu zen arte. Khitan herriko Liao dinastiaren Txinako ipar-ekialdeko eta Mantxuriako zati batzuen gaineko kontrola ere garai horretan sortu zen. 905ean, Abaoji buruzagiak Li Keyong-ekin aliantza militar bat eratu zuen Zhu Wen-en aurka, baina khitanak Ondoko Tang-en aurka jarri ziren Ondoko Jingo Shi Jingtang buruzagi Shatuori, 936an, Ondoko Tang botatzen lagunduz^[69].

Chang-an izan zen, halaber, Tang dinastiaren hiriburua. Garai hartan, hiri handia bihurtu zen Chang-an; hala, adibidez, plano erregularra eratzen zuten kale zuzenak zituen. Enperadorearen jauregia eta administrazioko bulegoak iparraldean zeuden. Hirian, tenplu budistez gain, beste erlijio batzuetako eraikuntzak ere baziren, meskitak eta mazdeismoaren jarraitzaileen tenpluak, adibidez.

Tang dinastiako eskulturan, eragin handia izan zuen Indiako Gupta dinastiako arte moldeak. Nolanahi ere, aurreko aldietan bezala, Txinako artisten obrek ezaugarri bereziak zituzten. Eskulturak aurreko aldian ezaugarri izan zuen zurruntasuna eta simetria galdu zuen, eta, aitzitik, adierazkortasuna eta naturaltasuna irabazi zuen. Haitzuloetako tenpluetan, buden eskultura asko egin zen; arropen azpian, gorputzaren forma antzematen zitzaien orain eskulturei, eta arropen izurrek, aurreko eskulturen simetria zurrunik gabe, uhin modukoak egiten zituzten. Orduko buden eskultura gehienak Longmen, T'ien-lung-shan eta Tung-huaneko haitzuloetako tenpluetan daude. Garai horretako obra adierazgarriena Longmeneko Fen-shien-sy haitzulo tenpluko bederatzi estatua erraldoiak dira, 672-675 bitartean eginak, eta bederatzi horietatik ikusgarriena irairocana budarena da, 13 metro altu.

Haitzulo tenpluetakoez gainera, beste zenbait lan ere gorde dira, Tang dinastiaren garaian, eskulturak lortu zuen bikaintasunaren lekukoa. Harrizko eskultura bat, Bodhisattua, 706. urtekoa (Pennsylvaniako Unibertsitateko museoa) eta brontze urreztatuko buda bat (New Yorkeko Metropolitan Museum) dira aipagarrienak.

Tang dinastiako errege familiako kideen eta funtzionario nagusien hogeita hamar bat hilobietako horma irudi asko gorde dira. Horma irudiok balio artistiko handikoak izateaz gainera, garrantzi handiko dokumentu historikoa dira, Chang-an hiriko gorteko bizitza erakusten baitute. Hilobi pintura horietan, bestalde, aldaketa bat gertatu zen, berrikuntza bat. Hilobiak zeuden gelako sabai gangaduna zeruaren irudiekin apaintzeko ohitura zegoen Han aroaz geroztik. Hormetako goiko ertza eta zenbait sabai friso loredunez eta txoriz beteriko hodei itxurako bolutez apaintzen ziren, baina pareta gehienak irudi naturalistez margotzen ziren nobleen jarduera eta hilaren etxeko eguneroko bizitza azaltzeko. Hilobiaren egituran, horma pintura horiek maisutasunez tartekatzea eta egokitzea izan zen berrikuntza. Han dinastiako hilobietan ere irudikatu ziren guardiak, funtzionarioak, lantegiak eta eraikuntzak, baina, haietan ez bezala, Tang dinastiako hilobietan, osotasunaren konposizioaren mendean jarri ziren irudiok. Jauregien kanpoaldeko irudiak dira batzuk, eta barrukoak beste batzuk; arkitektura egiturak antzeratzeko zirrimarra jarraituek eta pertsonak tamaina naturaleko irudikatzeko moduak areago nabarmentzen zuten jauregi barrenaren ideia. 745. urte inguruan, gai berri bat azaldu zen lehenengo aldiz pinturotan: gizonak edo emakumeak, bakoitza zuhaitz baten aurrean jarrita, marra lodiz mugaturiko tauletan margotuak, bionbo baten atalak izango balra bezala. Bestalde, izugarri ugaldu ziren lore eta txori irudiak, eta dekorazioaren funtsezko gai bilakatu ziren.

Txinako horma pintura lehortutako estuko geruza baten gainean egiten zen. Aurrez buztinezko geruzak zabaltzen ziren horman, buztina lastoarekin nahastuta lehenbizi eta kalamuarekin nahastuta gero. Horien gainean, karezko geruza bat zabaltzen zen, eta berniz zurgatzaile bat, gero, tintaz eta pigmentu mineralez marrazten uzten zuena gainean. Margolariak irudi barrenaren zirriborroa egiten zuen lehenbizi, eta kolore leunak banatzen zituen. Gero, tintaz berregiten zituen hazpegiak eta jantzien tolesak. Pintura lana oso geruza mehea eta hauskorra zen, eta estukoak hormari atxikitzen zion neurrian irauten zuen osorik.

Pigmentu mineralek, argiaren babes, beren freskotasun guztia gorde dute.

Paper edo zeta gaineko paisaia pinturetan, Wang Wei poeta eta margolariak (699-759) txuri-beltzeko teknika monokromoa asmatu, eta txinatar pintura irauli zuen.

Tang dinastiaren lehenengo aldian sortu ziren kaligrafiako hiru maisu nagusiak: Ou Yang-hsiin (557-641), Yii Shih-nan (558- 638) eta Ch'u chu-liang (596-658). Maisu handi horiek ezin gehiagoraino hobetu zuten kai idazkera, pintzelkada soilduz eta lerro bakoitzeko elementu soberak baztertuz.

Tang aroaren erdialdean, Chang-Hsii kaligrafiagilea nabarmendu zen, tsao edo etzaneko idazkeran bereziki.

• Bai Juyi
• Li Po
• Wang Wei
• Du Fu
• Liu Zongyuan
• Xue Tao
• Yu Xuanji
• Meng Jiao
• He Zhizhang
• Meng Haoran

• 
  Wu enperatriza (Wu Zetian), Txinan ofizialki aitortutako bi milurteko baino gehiagoko bakarra.
• 
  Gaozu
• 
  Tang dinastiako emakumea
• 
  Zeramikazko irudiak
• 
  Fengxian tenplua
• 
  Tang Dinastaa zaldi hilobi-irudiak
• 
  Musikariak gameluan
• 
  Buda
• 
  BUda
• 
  Guanyin harria
• 
  Irudiak
• 
  Tang-Dinastiako Poemen Antologia
• 

• Txinako historia

• Abramson, Marc S.. (2008). Ethnic Identity in Tang China. University of Pennsylvania Press ISBN 978-0-8122-4052-8..
• Schafer, Edward H.. (1967). The Vermilion Bird: T'ang Images of the South. University of California Press ISBN 978-0-520-01145-8..
• Wang, Zhenping. (2013). Tang China in Multi-Polar Asia: A History of Diplomacy and War. University of Hawaii Press ISBN 978-0-8248-3644-3..

• Arqueólogos demuestran que el cannabis era un alimento básico en la antigua China (NAIZ,2022)
• El tesoro de la dinastía Tang (National Geographic, ES)