Тан (некъий)
Историн пачхьалкх | |
Импери Тан | |
---|---|
唐朝 | |
618 — 907
|
|
Коьрта гӀала |
Чанъань (618—904) Лоян (904—907) |
Мотт (меттанаш) | цийн |
Ахча | цянь |
Майда |
|
Бахархой |
50 000 000 (650) |
Урхаллин тайпа | абсолютан монархи |
Викиларми чохь медиафайлаш |
Импери Тан (618 шеран 18 июнь — 907 шеран 4 июнь, 唐朝, Танчао) — цийн импери, кхоьллина Ли Юана. Цуьнан кӀант, император Ли Шиминь, ахархойн гӀаттам охьатаӀийначул тӀаьхьа а сепаратистийн феодалан некъий прогрессиван политика лело буьйлабелча. Танан мур хилира хилира йуккъера бӀешерийн Цийчоьнан къагаран мур, нисса Тан мур ламастехь лору уггаре мехкан нуцкъалалла, иза хьалхайаьллера кхиарехь массо а хӀокху заманан дуьненан пачхьалкх.
Ли доьзало (李) кхоьллира некъий, цара дӀалецира Ӏедал йоьжначу хенахь импери Суй. Некъий Ӏедал, йоцучу заманна, император-аьзнис У Цзэтяна Ӏарш схьа а йаьккхина дитира, цуо кхайкхийра импери Чжоу, тӀаккха хилира законехь цхьаъ бен йоцу Цийчоьнан император-регент. Шина багарбарехь VII а, VIII а бӀешеран империн Тано маххадабо бахархойн бараман терахьца регистраци йина цӀера бахамца 50 млн стагца[2][3]. Йуккъера Ӏедал гӀелделлачу хенахь, правительствега нисса нах багар ца лучу хенахь IX бӀешарахь, лору, бахархой тӀекхетна оцу хенахь 80 млн стаг гергга[4][5].
Прогрессан а, цхьанаэшаралла а мур хьахарчу декъехь Тан муьран чекхбелира г\аттамца [[Ань Лушань|Ань Лушана] (755—763), хийцаделла йуккхъера Ӏедал муьран шолгӀачу декъехь дожалц. Хьалхара импери Суй санна, импери Тано гӀо лоцура пачхьакхан гӀуллакхан системин, цара гулбора Ӏелама-чинхой стандартан экзаменинийн гӀоьнца а, дарже цхьамма магича а. Айабалар тӀеман регионийн губернаторш, царех олура цзедуши, IX бӀешарахь дохийра и гражданийн низам. Цийн оьздангалла къегара, кхуьура Тан муьрехь; иза ламаста лору боккха мур цийн поэзин[6]. Уггаре гӀараваьлла Цийчоьнан ши поэт, Ли Бо а, Ду Фу а муьрера вара, дукхаха болу исбаьхьалчаш санна, масала Хань Гань, Чжан Сюань, Чжоу Фан. Оцу муьрера Ӏилманчаш йира хьал долу тайп-тайпана историн литератуау, ткъа кхин а энциклопедеш а, географин белхаш а. ТӀеэцар Стигланан Ханан титул танан императоро Тайцзуна кхин тӀе а шен императоран титулна дара «цхьаьна хеннахь паччахьалла лелор» Малхбален Азехь[7].
Истори
[бӀаьра нисйан | нисйан]Ли некъий кхоьллира Ли Юана, воккха лаьттан долахо цийчоьнан къилбаседан дозанера, цигахь дехара къам табгач — китаиз йина тӀаьхье аренхой-тоба, шен заманахь амал йийцина малбелейовзархочо Л. Н. Гумилёвс. Цуо оцу этносан амал йелла, «цхьатерра гергара бу Цийчоьнан а, Йоккха Аренан а». Ли Юана шен кӀентаца Ли Ши-минца толам баьккхина гражданийн тӀамехь, бахьна хилира морса а, хьекъал доцу а политика тӀаьххьара суйн императоран Ян-дин («Нийсонан тӀом»), иза веллачул тӀехьа 618 шарах Ӏарш тӀе бевлла ЧанъаньгӀар некъийн цӀарца Гаоцзу. ТӀехьа уьш дӀа а баьхна Ӏедале веира Ли Шиминь, амма цуо кхоьллина некъий бисира, Ӏедалехь лаьттира 907 шо кхаччалц, жимачу йукъаметтигехь 690—705 шерашкахь (урхалла император-аьзнин У Цзэтянь, иза къастабо башха муьре Чжоу)[8].
VII бӀешо йуккъехь танан пачхьалкхан мехкан бекъарша малхбузехь йукъатуьйхира Малхбуза-тюркийн каганат, иза йаьржира Тянь-Шанан къилбаседа басешка кхаччалц таханлера гӀалин Урумчин малхбалехьа[9]. Тана терго йора Йуккъера Азин протекторатошна — Аньсина, Менхина, Куньлинна[10], Ӏалашйина йозуш хилар пачхьалкхаш Согдиана а, Тохаристан а къилбаседехь ОвхӀана[11]. Цу тӀе литературехь иштта ойла хаало, цуо шеконехь латтадо Йуккъера Ази фактехь йозуш хилар Тан имперех[12].
Идеологи
[бӀаьра нисйан | нисйан]Йуьхьанца дуйна Ли некъаша ставка йора цхьаьнанисдаран бакъ йолу цийн а, аренанан а йуьхьиган. Ша некъий кхоьллинарг, Л. Н. Гумилёвс вусту оцу меттигашкахь Македонин Искандарца, цунна дика довзура Евразин бай-аренан къаьмнаш, церан амалш а, Ӏадаташ а; иштта бара цунна гуонахьара нах а. Тан урхаллин хьалхар дакъа хилира жигара оьздангаллин хийцар шина регион йукъахь; бай-арено делира танан Цийчоьнна хьалхара эскар, иза дара беза дошлойн кепара, шен рогӀехь, кхерстачеран тӀаьхье Ӏехабелла йара цуьнан бахамах а, ширачу, хазчу оьздангаллех. Кхерстачарна танан император цхьана хеннахь вара хан/каган а цуьнга ниссачу къоман табгач; нисса иштта хетар, дӀайаздина эпитафехь тюркютийн ханан Кюль-Тегинан[13], иза хьахаво шех лаьцна а, шен къаьмнех лаьцна а «кулех» (вассалех, лайшах) табгачан каганан а, къоман табгачах а, цийчоьнан гражданех дац иза[8].
Цийчоь а, Бай-Аре а империн цхьаьнатохаран идей, танан императоран Ӏедал кӀелахь бӀешерашкахь билгала йоккхура чоьхьара а, арахьара а политика пачхьалкхан. Цуьнца цхьаьна, хан мел йолу (табгачийн) керто тӀеоьцура имперехь алсама болчу этносан цийшца (хань) цхьа ца мега хӀума санна, ткъа цуьнан политика «варварашца» йукъаметтигашца, масала, буддизман — дола дар. Л. Н. Гумилёвн хетарехь, нисса хьалхий-тӀехьий и ойла кхочушйаро «цхьана ца дозуш дерг цхьаьнадазоро» далийна Тан цӀеххьана хьаладагӀаре а, къагаре а, цул гӀийла доцуш чехка а, цӀий Ӏанош охьаэгаре[8].
Оьздангалла а, экономика а
[бӀаьра нисйан | нисйан]Машаро а, низмо а махкахь таро йина берриг къоман ницкъаш беркате хьовзо Цийчоьнна. Къегаш бара йуьртан бахам, пхьола, махлелор. Керла кхиамаш баьхна кӀадидаран, басаран гӀуллакхан, кхийра пхьегӀаш йаран, металлургин, кеманашдаран технологеш. Йерриг пачхьалкх къевлина лаьттан а, хинан а некъийн машано. Цийчоьно хӀиттийна экономикин а, оьздангаллин а уьйранаш Японца, Корейца, ХӀиндица, Персица, Ӏаьрбийчоьнца, кхечу пачхьалкхашца Тайцзун волуш.
Кухни
[бӀаьра нисйан | нисйан]Къилбаседин а, Къилбан а некъийн хьалхарочу хенахь (420—589), тарло кхин а хьалха хила, чай малар (Camellia sinensis) гӀарадаьллера Къилба Цийчохь. Чайне хьовсура мерза маларе санна, амма молхане саннаъ[14]. Тан некъийн хенахь чай синоним хилира массо а йукъараллехь йуткъачу хӀуманна. Поэто Лу Туна (790—835) чай дезарна лерина шен байташ. VIII бӀешерера авторо Лу Юйс (вевза Чайн цӀодархо) йазйина чай маларан говзаллех трактат, цунах аьлла Ча цзин[15].
Тан муьрера императорш
[бӀаьра нисйан | нисйан]Килсан цӀе | Долара цӀе | Урхаллин шераш | Шерашдагардаран а, шерийн а девиз |
---|---|---|---|
Исторехь уггаре лело кеп Тан + килсан цӀе | |||
Тан некъий (618—690) | |||
Гао-цзу 高祖 Gāozǔ |
Ли Юань 李淵 Lǐ Yuān |
618—626 | |
Тай-цзун 太宗 Tàizōng |
Ли Шиминь 李世民 Lǐ Shìmín |
627—649 | |
Гао-цзун 高宗 Gāozōng |
Ли Чжи 李治 Lǐ Zhì |
650—683 |
|
Чжун-цзун 中宗 Zhōngzōng |
Ли Сянь 李顯 Lǐ Xiǎn йа Ли Чжэ 李哲 Lǐ Zhé |
684 а, (705—710) а |
|
Жуй-цзун 睿宗 Rùizōng |
Ли Дань 李旦 Lǐ Dàn |
684—690 а, (710—712) а |
|
Чжоу некъий (690—705) | |||
Исторехь уггаре лело кеп доьзалан цӀе + лечу хенахь хилла цӀе | |||
У Цзэтянь 武則天 Wǔ Zétiān (йац официалан килсан цӀе) |
У Хоу 聖神 Shèng Shén |
690—705 |
|
Тан некъийн тӀаьхье (705—907) | |||
Чжун-цзун (中宗) (шолгӀа урхалла) |
Ли Сянь (李顯) йа Ли Чжэ (李哲) |
(684) 705—710 |
|
Велча тиллина цӀе Шао-ди 殤帝 Shàodì |
Ли Чунмао 李重茂 Lǐ Chóngmào |
710 |
|
Жуй-цзун 睿宗 Rùizōng |
Ли Дань 李旦 Lǐ Dàn |
(684—690), 710—712 |
|
Сюань-цзун 玄宗 Xuánzōng |
Ли Лунцзи 李隆基 Lǐ Lóngjī |
712—756 | |
Су-цзун 肅宗 Sùzōng |
Ли Хэн 李亨 Lǐ Hēng |
756—762 | |
Дай-цзун 代宗 Dàizōng |
Ли Ю 李豫 Lǐ Yù |
762—779 | |
Дэ-цзун 德宗 Dézōng |
Ли Ко 李适 Lǐ Guā |
780—805 | |
Шунь-цзун 順宗 Shùnzōng |
Ли Сун 李誦 Lǐ Sòng |
805 |
|
Сянь-цзун 憲宗 Xiànzōng |
Ли Чунь 李純 Lǐ Chún |
806—820 | |
Му-цзун 穆宗 Mùzōng |
Ли Хэн 李恆 Lǐ Héng |
821—824 | |
Цзин-цзун 敬宗 Jìngzōng |
Ли Чжань 李湛 Lǐ Zhàn |
824—826 | |
Вэнь-цзун 文宗 Wénzōng |
Ли Ан 李昂 Lǐ Áng |
826—840 | |
У-цзун 武宗 Wǔzōng |
Ли Янь 李炎 Lǐ Yán |
840—846 | |
Сюань-цзун 宣宗 Xuānzōng |
Ли Чэнь 李忱 Lǐ Chén |
846—859 | |
И-цзун 懿宗 Yìzōng |
Ли Цуй 李漼 Lǐ Cǔi |
859—873 | |
Си-цзун 僖宗 Xīzōng |
Ли Сюань 李儇 Lǐ Xuān |
873—888 | |
Чжао-цзун 昭宗 Zhāozōng |
Ли Е 李曄 Lǐ Yè |
888—904 | |
велча тиллина цӀе Ай-ди 哀帝 Āidì или Чжао Сюань-ди 昭宣帝 Zhāoxuāndì |
Ли Чжу 李柷 Lǐ Zhù |
904—907 |
Хьажа иштта
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Ян Янь
- Цийчохь дина суьртийн исписка
- Ли Сысюнь — цийн исбаьхьалча, некъийн векал, цийн суртдилларехь башха жанр — сийна-баьццара пейзаж йинарг .
- Сань-цай
- Тан империн чинхой
- Ди Жэньцзе («Суьдхо Ди»)
- Тан империн лакхара пачхьакхан меженаш
- Жайна Тан
Билгалдахарш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- ↑ Adshead 2004, С. 72.
- ↑ Ebrey, Walthall & Palais, 2006, p. 91.
- ↑ Ebrey, 1999, pp. 111, 141.
- ↑ Du, 1998, p. 37.
- ↑ Fairbank & Goldman, 2006, p. 106.
- ↑ Yu, 1998, pp. 73–87.
- ↑ Skaff, 2012, p. 127.
- ↑ 1 2 3 Л. Н. Гумилёв: Древние тюрки.// М.: 1967. 504 с.
- ↑ Попова И. Ф. Танский Китай и Центральная Азия . Бабротека: независимая электронная библиотека. libbabr.com. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 20 апрель. Архивйина 2019 шеран 26 мартехь
- ↑ Victor Cunrui Xiong. Historical Dictionary of Medieval China. — Rowman & Littlefield, 2017-04-06. — С. 45. — 1006 с. — ISBN 9781442276161. (Архивйина 2022 шеран 7 апрелехь).
- ↑ Мишель Хоанг. Чингисхан . www.e-reading.club. ТӀекхочу дата: 2019 шеран 20 апрель. Архивйина 2019 шеран 20 апрелехь
- ↑ Гафуров Б. Г. Древнейшая, древняя средневековая история. — Вторая книга. — Душанбе: Дониш, 1989. — С. 23—26.
- ↑ Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. // М.-Л.: 1951. 451 с.
- ↑ Ebrey, 1999, p. 120.
- ↑ Ebrey, 1999, p. 95.
Литература
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Ганиев Р. Т. Восточно-тюркское государство в VI—VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0.
- Adshead, S. A. M. T'ang China: The Rise of the East in World History. — New York: Palgrave Macmillan, 2004. — ISBN 1-4039-3456-8.
- Andrew, Anita N., Rapp, John A. Autocracy and Cina's Rebel Founding Emperors: Comparing Chairman Mao and Ming Taizu. — Lanham: Rowman & Littlefield, 2000. — ISBN 0-8476-9580-8.
- Bai, Shouyi. A History of Chinese Muslim (Vol. 2). — Beijing: Zhonghua Book Company, 2003. — ISBN 978-7-101-02890-4.
- Benn, Charles. China's Golden Age: Everyday Life in the Tang dynasty(ингалс.). — Oxford University Press, 2002. — ISBN 0-19-517665-0.
- Bernhardt, Kathryn. The Inheritance Right of Daughters: the Song Anomaly? (en) // Modern China. — 1995. — Iss. July. — P. 269—309.
- Brook, Timothy. The Confusions of Pleasure: Commerce and Culture in Ming China. — Berkeley: University of California Press, 1998. — ISBN 0-520-22154-0.
- Ebrey, Patricia Buckley. The Cambridge Illustrated History of China. — Cambridge: Cambridge University Press, 1999. — ISBN 0-521-66991-X.
- Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. East Asia: A Cultural, Social, and Political History. — Boston: Houghton Mifflin, 2006. — ISBN 0-618-13384-4.
- Fairbank, John King; Goldman, Merle. China: A New History. — 2nd enlarged. — Cambridge: MA; London: The Belknap Press of Harvard University Press, 2006. — ISBN 0-674-01828-1.
- Gascoigne, Bamber; Gascoigne, Christina. The Dynasties of China: A History. — New York: Carroll and Graf Publishers, an imprint of Avalon Publishing Group, 2003. — ISBN 0-7867-1219-8.
- Graff, David Andrew. Dou Jiande's dilemma: Logistics, strategy, and state (en) // Hans van de Ven Sinica Leidensia, Warfare in Chinese History. — Leiden: Koninklijke Brill, 2000. — P. 77—105. — ISBN 90-04-11774-1.
- Nishijima, Sadao. The Economic and Social History of Former Han (en) // Denis Twitchett, Michael Loewe Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220. — Cambridge: Cambridge University Press, 1986. — P. 545—607. — ISBN 0-521-24327-0.
- Schafer, Edward H. The Golden Peaches of Samarkand: A study of T'ang Exotics. — 1st paperback. — Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1985. — ISBN 0-520-05462-2.
- Yu, Pauline. Charting the Landscape of Chinese Poetry (en) // Chinese Literature: Essays, Articles, Reviews (CLEAR). — 1998. — Iss. 20. — P. 71—87. — DOI:10.2307/495264.
- Du, Wenyu. Tang Song Jingji Shili Bijiao Yanjiu: Comparative Study of Tang and Song Dynasty's Economic Strength. — Researches in Chinese Economic History. — 1998. — ISBN 1002-8005.
- Skaff, Jonathan Karam. Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, 580–800 (en). — Oxford University Press, 2012. — ISBN 0-19-999627-8.
- Taenzer, Gertraud. Changing Relations between Administration, Clergy and Lay People in Eastern Central Asia: a Case Study According to the Dunhuang Manuscripts Referring to the Transition from Tibetan to Local Rule in Dunhuang, 8th–11th Centuries: Transfer of Buddhism Across Central Asian Networks (7th to 13th Centuries) / Carmen Meinert. — Leiden; Boston: Brill, 2016. — P. 19–56. — ISBN 90-04-30741-4.
- Woods, Frances. Did Marco Polo go to China?. — United States: Westview Press, 1996. — ISBN 0-8133-8999-8.
- Tang, Zhiba. The influence of the sail on the development of the ancient navy = Proceedings of the International Sailing Ships Conference in Shanghai. — United States: Westview Press, 1991. — ISBN 0-8133-8999-8.
- Sun, Guangqi. History of Navigation in Ancient China. — Beijing: Ocean Press, 1989. — ISBN 7-5027-0532-9.
- Shen, Fuwei. Cultural flow between China and the outside world. — Beijing: Foreign Languages Press, 1996. — ISBN 7-119-00431-0.
- Reischauer, Edwin O. Notes on T'ang Dynasty Sea Routes (en) // Harvard Journal of Asiatic Studies. — 1940. — Iss. 5. — P. 142—164. — DOI:10.2307/2718022.
- Eberhard, Wolfram. A History of China. — New York: Cosimo, 2005. — ISBN 1-59605-566-7.
- Chen, Yan. Maritime Silk Route and Chinese-Foreign Cultural Exchanges. — Beijing: Peking University Press, 2002. — ISBN 7-301-03029-5.
- Bowman, John S. Columbia Chronologies of Asian History and Culture. — New York: Columbia University Press, 2000.
- Huters, Theodore. From Writing to Literature: The Development of Late Qing Theories of Prose. — Harvard Journal of Asiatic Studies. — New York: Columbia University Press, 1987. — P. 51–96.
- Harper, Damian. China. — Footscray, Victoria: Lonely Planet, 2005. — ISBN 1-74059-687-9.
- Wright, Arthur F. Buddhism in Chinese History. — Stanford: Stanford University Press, 1959.
- Song, Yingxing. T'ien-Kung K'ai-Wu: Chinese Technology in the Seventeenth Century. — University Park: Pennsylvania State University Press, 1966.
- Twitchett, Denis; van de Ven, Hans. Tibet in Tang's Grand Strategy // Warfare in Chinese History. — Leiden: Koninklijke Brill, 2000. — P. 106–179. — ISBN 90-04-11774-7.
- Richardson, H.E. A Corpus of Early Tibetan Inscriptions. — Royal Asiatic Society. — Hertford: Stephen Austin and Sons, 1985.
- Liu, Zhaoxiang. History of Military Legal System. — Beijing: Encyclopedia of China Publishing House, 2000. — ISBN 7-5000-6303-2.
- Kitagawa, Hiroshi; Tsuchida, Bruce T. The Tale of the Heike. — Tokyo: University of Tokyo Press, 1975. — ISBN 7-5000-6303-2.
- Kang, Jae-eun. The Land of Scholars: Two Thousand Years of Korean Confucianism / translated by Suzanne Lee. — Paramus: Homa & Sekey Books, 2006. — ISBN 1-931907-37-8.
- Gernet, Jacques. A History of Chinese Civilization. — 2nd. — New York: Cambridge University Press, 1996. — ISBN 0-521-49781-7. — DOI:10.2277/0521497817.
- Cui, Mingde. The History of Chinese Heqin. — Beijing: Renmin Chubanshe, 2005. — ISBN 7-01-004828-4.
- Beckwith, Christopher I. The Tibetan Empire in Central Asia. — Princeton: Princeton University Press, 1987. — ISBN 0-691-02469-1.
- Whitfield, Susan. The Silk Road: Trade, Travel, War and Faith. — Chicago: Serindia, 2004. — ISBN 1-932476-13-2.
- Xue, Zongzheng. Turkic peoples (突厥史). — Beijing: 中国社会科学出版社, 1992. — ISBN 7-5004-0432-3.
- Stein, R.A. Tibetan Civilization. — 1st. — Chicago: Stanford University Press, 1972. — ISBN 0-8047-0806-7.
- Graff, David Andrew. Medieval Chinese Warfare, 300–900. — New York; London: Routledge, 2002. — ISBN 0-415-23954-7.
- Gernet, Jacques. Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276. — Stanford: Stanford University Press, 1962. — ISBN 0-8047-0720-6.
- Howard, Michael C. Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: The Role of Cross Border Trade and Travel. — Jefferson, NC: McFarland & Company, 2012. — ISBN 0-7864-9033-2.
- Liu, Xinru. The Silk Road: Overland Trade and Cultural Interactions in Eurasia // Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History. — Philadelphia: American Historical Association, Temple University Press, 2001. — P. 151–179. — ISBN 1-56639-832-9.
- Sen, Tansen. Buddhism, Diplomacy, and Trade: The Realignment of Sino-Indian Relations, 600–1400. — Manoa: Asian Interactions and Comparisons, a joint publication of the University of Hawaii Press and the Association for Asian Studies, 2003. — ISBN 0-8248-2593-5.