Neidio i'r cynnwys

Jericho

Oddi ar Wicipedia
Jericho
Mathdinas, tell Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlYarikh Edit this on Wikidata
Poblogaeth23,220 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • c. 96 g CC (tua) Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Pisa, Campinas, Kragujevac, Ilion, Calipatria, Iași, Lærdal Municipality, Eger, San Giovanni Valdarno, Lyon, Alessandria, Naoned, Santa Bárbara d'Oeste, Osmangazi Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Arabeg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirLlywodraethiaeth Jericho Edit this on Wikidata
GwladBaner Palesteina Palesteina
Arwynebedd59 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr−275 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau31.8561°N 35.4631°E Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]

Jericho (Arabeg: أريحا‎ Arīḥā[ʔaˈriːħaː] (Ynghylch y sain ymagwrando); Hebraeg Yeriḥo) yn ddinas Balesteinaidd yn y Lan Orllewinol. Mae wedi'i lleoli yn Nyffryn Iorddonen, gydag Afon Iorddonen i'r dwyrain a Jeriwsalem i'r gorllewin. Dyma sedd weinyddol Llywodraethiaeth Jericho ac mae'n cael ei llywodraethu gan Awdurdod Cenedlaethol Palesteina (y PLO).[1] Yn 2007, roedd ganddi boblogaeth o 18,346.

Yn dilyn ymyrraeth Prydain, atodwyd y ddinas yn rhan o Wlad Iorddonen rhwng 1949 a 1967 ac mae wedi cael ei feddiannu gan Israel ers 1967; trosglwyddwyd rheolaeth weinyddol Palesteina i Awdurdod Palestina ym 1994.[2][3] Credir ei bod yn un o'r dinasoedd hynaf yn y byd a cheir tystiolaeth i bobl fyw yma ers 9g CC.[4][5][6] Hi hefyd yw' ddinas gyda'r wal amddiffynnol hynaf y gwyddys amdani yn y byd, ac mae'r wal yn nodedig mewn caneuon poblogaidd hyd heddiw..[7] Cafwyd hyd i dros 20 o aneddiadau dynol yn Jericho, sy'n dyddio'n ôl 11,000 o flynyddoedd (9000 CC),[8][9] bron i ddechrau cyntaf y cyfnod Holosen yn hanes y Ddaear.[10][11] Credwyd bod gan Jericho y tŵr carreg hynaf yn y byd hefyd, ond mae gwaith cloddio yn Tell Qaramel yn Syria, gerllaw, wedi darganfod tyrau cerrig sydd hyd yn oed yn hŷn.[12][13]

Gwelir llawer o ffynhonnau yn y ddinas ac o'i chwmpas, sydd wedi denu pobl i fyw yn yr ardal,t am filoedd o flynyddoedd.[14] Disgrifir Jericho yn y Beibl Hebraeg fel "dinas y coed palmwydd".

Mae'r ddau enw Arabeg (ʼArīḥā) a Hebraeg (Yeriẖo) yn tarddu o'r gair Canaan Reah sy'n golygu arogl da neu o bosib 'lleuad' (Yareaẖ)

Credir yn gyffredinol bod enw Jericho yn Hebraeg, Yeriẖo, yn deillio o'r gair Canaaneaidd reaẖ ("persawrus"), ond damcaniaeth arall yw ei fod yn tarddu o'r gair Canaaneaidd am 'lleuad' (Yareaẖ) neu enw'r duw lleuad (Yarikh), yr oedd y ddinas yn ganolfan addoli gynnar iddo.[15]

Hanes ac archaeoleg

[golygu | golygu cod]
Cerflun 'Yr Hynafiad', Jericho, c. 7000 CC.[16]

Hanes cloddiadau

[golygu | golygu cod]

Archwiliwyd y safle gan Charles Warren ym 1868. Cloddiodd Ernst Sellin a Carl Watzinger Tell es-Sultan a Tulul Abu el-'Alayiq rhwng 1907 a 1909, ac ym 1911, a chloddiodd John Garstang rhwng 1930 a 1936. Gwnaethpwyd archwiliadau helaeth gan ddefnyddio technegau mwy modern gan Kathleen Kenyon rhwng 1952 a 1958. Cynhaliodd Lorenzo Nigro a Nicolò Marchetti gloddiadau ym 1997–2000. Er 2009 ailddechreuwyd y prosiect archeolegol cloddio ac adfer Eidalaidd-Palestina gan Brifysgol Rhufain "La Sapienza" a'r sefydliad Palesteinaidd MOTA-DACH, dan gyfarwyddyd Lorenzo Nigro a Hamdan Taha, a Jehad Yasine.[17] Bu Alltaith Eidalaidd-Palestina wrthi'n cloddio am 13 tymor mewn 20 mlynedd (1997–2017), gyda rhai darganfyddiadau mawr, fel Twr A1 yn nhref Isaf ddeheuol yr Oes Efydd Ganol a Phalas G ar ochrau dwyreiniol Bryn y Ffynnon yn edrych dros ffynnon 'Ain es-Swltan sy'n dyddio o'r Efydd Cynnar III.

Oes y Cerrig: Dywedwch wrth es-Swltan a'i wanwyn

[golygu | golygu cod]

Roedd yr anheddiad cynharaf a gloddiwyd wedi'i leoli yn y Tell es-Swltan (neu 'Fryn y Swltan') a leolir heddiw rhyw gwpl o gilometrau o'r ddinas bresennol. Yn Arabeg a Hebraeg, mae'r gair tell yn golygu "twmpath" - mae haenau o olion byw (cartrefi pobl) - un ar ben y llall) wedi cronni'n dwmpath dros amser, fel sy'n gyffredin i aneddiadau hynafol yn y Dwyrain Canol ac Anatolia. Jericho yw'r model ar gyfer y cyfnodau Neolithig A (PPNA) a'r Cyn-grochenwaith a B Neolithig B (PPNB).

Helwyr-gasglwyr Natufian, c. 10,000 BCE

[golygu | golygu cod]

Mae'n ymddangos bod adeiladu epipaleolithig (c. 20,000 Cyn y Presenol hyd at 10,000 CP) ar y safle yn rhagddyddio dyfeisio amaethyddol, gydag adeiladu strwythurau diwylliant Natufian yn cychwyn yn gynharach na 9000 CC, dechrau'r epoc Holsen yn hanes daearegol.[6]

Ceir yn Jericho dystiolaeth o anheddiadau dynol yn dyddio'n ôl i 10,000 CC , os nad hŷn. Yn ystod cyfnod oer a sychder Dryas Iau, roedd yn amhosibl byw yn barhaol mewn unrhyw leoliad. Fodd bynnag, roedd gwanwyn Ein es-Sultan yn yr hyn a fyddai’n dod yn Jericho yn faes gwersylla poblogaidd i grwpiau helwyr-gasglwyr Natufiaidd, a adawodd lawer o offer microlith siâp cilgant ar eu hôl.[18] Tua 9600 BCE, mae'r sychder ac oerni'r Dryas Iau wedi dod i ben, gan ei gwneud yn bosibl i grwpiau Natufiaidd i ymestyn eu harhosiad, gan arwain yn y pen draw i fyw ynddynt drwy gydol y flwyddyn ac anheddu parhaol.

Cyn-grochenwaith Neolithig, c. 9500–6500 BCE

[golygu | golygu cod]
Datgelwyd sylfeini annedd yn Tell es-Swltan yn Jericho

Rhennir y Neolithig Cyn-Grochenwaith yn Jericho yn Neolithig A a Chyn-grochenwaith Neolithig B.

Datblygodd yr anheddiad parhaol cyntaf ar safle Jericho ger ffynnon (neu nant) Ein es-Sultan rhwng 9,500 a 9000 CC.[19][20] Wrth i'r byd gynhesu, daeth diwylliant newydd yn seiliedig ar amaethyddiaeth i'r amlwg, y mae archeolegwyr wedi ei alw'n " Cyn-Grochenwaith Neolithig A " (wedi'i dalfyrru'n PPNA). Roedd diffyg crochenwaith yn ei ddiwylliannau, ond roedd yn cynnwys y canlynol:

  • anheddau crwn bach (fel y Celtiaid ar yr un pryd)
  • claddu'r meirw o dan lawr adeiladau
  • dibynnu ar hela hela gwyllt
  • tyfu grawnfwydydd gwyllt neu ddomestig

Yn Jericho, adeiladwyd anheddau crwn o frics clai a gwellt a adawyd i sychu yn yr haul, a gafodd eu plastro ynghyd â morter mwd. Roedd pob tŷ yn mesur tua 5 metr (16 tr) ar draws, ac roedd to gyda gwiail a mwd drosto. Roedd aelwydydd (lle tân) wedi'u lleoli yn y cartrefi a'r tu allan iddynt.[21]

Erbyn tua 9400 CC, roedd y dref wedi tyfu i fwy na 70 o anheddau. 

Tŵr 8000 BCE Jericho ar safle Tell es-Swltan

Gelwir y cyfnod Cyn-Swltan (tua 8350 - 7370 CC)  weithiau'n Sultanian ('Oes Newydd y Cerrig' yng Nghymru). Mae safle'r aneddiadau'n 40,000 metr sgwâr (430,000 tr sg) a hwnnw wedi ei amgylchynu gan wal garreg dros 3.6 metr (12 tr) o uchder a 1.8 metr (5tr) o drwch. Oddi mewn i'r wal, ceir tŵr carreg dros 8.5 metr (28 tr) gyda grisiau mewnol, o 22 gris, eto wedi eu gwneud o garreg.[22][23][24] Y twr hwn, a'r tyrrau hŷn a gloddiwyd yn Tell Qaramel yn Syria[12][13] yw'r hynaf erioed i gael eu darganfod.

Efallai i'r wal wedi bod yn amddiffyniad rhag dŵr llifogydd, gyda'r twr yn cael ei ddefnyddio at ddibenion seremonïol yn ogystal ag amddiffynnol.[25] Adeiladwyd y wal a'r twr yn ystod y cyfnod Neolithig A (PPNA) Cyn-Grochenwaith tua 8000 CCC.[26][27] Ar gyfer y tŵr, mae dyddiadau carbon a gyhoeddwyd ym 1981 a 1983 yn nodi iddo gael ei adeiladu tua 8300 CC a gwyddom ei fod yn parhau i gael ei ddefnyddio tan c. 7800 CC.[24] Byddai'r wal a'r tŵr wedi cymryd cant o ddynion mwy na chan diwrnod i'w adeiladu,[25] gan awgrymu rhyw fath o drefniadaeth gymdeithasol eith soffistigedig. Roedd y dref yn cynnwys tai brics llaid crwn, ond eto dim cynllunio strydoedd.[28] Mae dadl o hyd ynghylch hunaniaeth a nifer trigolion Jericho yn ystod y cyfnod PPNA, gydag amcangyfrifon yn mynd mor uchel â 2,000–3,000, ac mor isel â 200–300.[9][25] Mae'n hysbys bod y boblogaeth hon yn tyfu gwenith emmer, haidd a chodlysiau dof ac wedi hela anifeiliaid gwyllt.

B Neolithig Cyn-Crochenwaith B (PPNB, cyfnod o tua 1.4 milenia)
[golygu | golygu cod]

Mae'r canlynol yn nodweddion diwylliannol Neolithig B Cyn-grochenwaith B, am y cyfnod rhwng 7220 a 5850 CC (er bod dyddiadau carbon-14 yn brin ac yn gynnar):

  • Amrywiaeth estynedig o blanhigion yn cael eu tyfu
  • Dofi defaid (o bosib)
  • Ymddangosiadol cwlt sy'n cynnwys cadw penglogau dynol, gan ailadeiladu nodweddion yr wyneb ee drwy ddefnyddio plastr, a llygaid o gregyn mewn rhai achosion
Arwynebedd y cilgant ffrwythlon, tua 7500 CC, gyda'r prif safleoedd. Roedd Jericho yn safle mwyaf blaenllaw yn y cyfnod Neolithig Cyn y Crochenwaith. Nid oedd ardal Mesopotamia ei hun wedi'i setlo eto gan bobl.

Claddwyd y meirw o dan lloriau'r tai, neu yn llenwad rwbel adeiladau segur. Mae yna sawl claddedigaeth lluosog (mwy nag un person). Nid yw'r holl sgerbydau'n gyfan, a all bwyntio at amser dod i gysylltiad cyn eu claddu. Roedd un storfa o benglogau'n cynnwys saith penglog. Tynnwyd yr ên, a gorchuddiwyd yr wynebau â phlastr; defnyddiwyd cregyn fel llygaid. Cafwyd hyd i gyfanswm o ddeg penglog a chafwyd hyd i benglogau fel hyn wedi'u modelu yn Tell Ramad a Beisamoun hefyd.

Ymhlith y darganfyddiadau eraill roedd fflintiau, fel pennau saethau (gyda hollt yn un o'r ochrau ochr), llafnau mân, siap cryman, crafwyr, ychydig o fwyelli tranchet ac obsidian gwyrdd o ffynhonnell anhysbys. Roedd yno hefyd freuan i felino haidd neu wenith a cherrig morthwyl, ac ychydig o fwyelli carreg wedi'u gwneud o garreg werdd. Ymhlith yr eitemau eraill a ddarganfuwyd roedd powlenni wedi'u cerfio o galchfaen meddal, troellennau gwerthyd wedi'u gwneud o gerrig a phwysau gwŷdd, sbatwla a driliau, ffigurau plastr anthropomorffig a ffigurynnau clai theriomorffig, yn ogystal â gleiniau cregyn a malachit.

Ar ddiwedd y 4ydd mileniwm CC, meddiannwyd Jericho yn ystod Neolithig 2  ac mae cymeriad cyffredinol yr olion ar y safle yn ei gysylltu'n ddiwylliannol â safleoedd Neolithig 2 (neu PPNB) yn y grwpiau Gorllewin Syria ac Ewffrates Canol. Sefydlir y cyswllt hwn trwy bresenoldeb adeiladau brics llaid hirsgwar a lloriau plastr sy'n nodweddiadol o'r oes.

Yr Oes Efydd

[golygu | golygu cod]

Dilynwyd olyniaeth o aneddiadau o 4500 CC ymlaen.

Jar terracotta coch, Cyfnod Efydd Hynafol 3500–2000 CC, Tell es-Swltan, Jericho hynafol, Beddrod A IV. Amgueddfa Louvre AO 15611.

Yr Oes Efydd Gynnar

[golygu | golygu cod]

Yn yr Efydd Cynnar IIIA (tua 2700 - 2500/2450 CC; Sultan IIIC1), cyrhaeddodd yr anheddiad ei anterth tua 2600 CC.[22]

Yn ystod Efydd Cynnar IIIB (tua 2500 / 2450–2350 BCE; Sultan IIIC2) roedd Palas G ar Bryn y Nant (neu Fryn y Ffynnon) a waliau dinas.

Yr Oes Efydd Ganol

[golygu | golygu cod]

Parhaodd pobl i fy yn Jericho drwy gydol yr Oes Efydd Ganol. Amgylchynwyd y ddinas gan waliau amddiffynnol helaeth wedi'u cryfhau â thyrau hirsgwar, ac roedd ganddi fynwent helaeth gyda beddrodau siafft fertigol a siambrau claddu tanddaearol; gall yr offrymau angladd cywrain yn rhai o'r rhain adlewyrchu ymddangosiad brenhinoedd lleol. [29] Dinistriwyd Jericho yn yr Oes Efydd Ddiweddar, ac ar ôl hynny nid oedd bellach yn ganolfan drefol.

Oes yr Haearn

[golygu | golygu cod]

Arhosodd Tell es-Swltan yn wag o ddiwedd y 15g i'r 10fed-9g CC, pan ailadeiladwyd y ddinas.[30][31] Ni oroesodd llawer o'r ddinas newydd hon oddigerth i dŷ pedair ystafell ar y llethr ddwyreiniol.[32] Erbyn y 7g roedd Jericho, unwaith eto'n dref helaeth, ond dinistriwyd y dref yng ngoresgyniad y Babilonaidd Jwda ar ddiwedd y 6g.[30]

Aeth Jericho o fod yn ganolfan weinyddol i Yehud Medinata ("Talaith Jwda") o dan lywodraeth Persia i wasanaethu fel ystâd breifat i Alecsander Fawr rhwng 336 a 323 CC ar ôl iddo goncro'r rhanbarth.  Yng nghanol yr 2g CC roedd Jericho o dan lywodraeth Helenistig yr Ymerodraeth Seleucaidd, pan adeiladodd y cadfridog Bacchides o Syria nifer o gaerau i gryfhau amddiffynfeydd yr ardal o amgylch Jericho yn erbyn y gwrthryfel gan y Macabeeiaid.[33] Yn ddiweddarach, cafodd un o'r caerau hyn, a adeiladwyd wrth fynedfa Wadi Qelt, ei hail-gryfhau gan Herod Fawr, a'i enwodd yn Kypros ar ôl ei fam.[34]

Gweddillion o balas Herod

Cyfnod Mwslimaidd cynnar

[golygu | golygu cod]
Mosaig Arabeg Umayyad o Balas Hisham yn Jericho

Daeth Jericho, a enwyd ar y pryd yn "Ariha" mewn amrywiad Arabeg, yn rhan o Jund Filastin ("Ardal Filwrol Palesteina"), rhan o dalaith fwy Bilad al-Sham. Cofnododd yr hanesydd Mwslimaidd Musa b. 'Uqba (bu farw 758) fod y caliph Umar ibn al-Khattab wedi alltudio Iddewon a Christnogion Khaybar i Jericho (a Tayma).[35]

Erbyn 659, roedd yr ardal honno wedi dod o dan reolaeth Mu'awiya, sylfaenydd llinach Umayyad. Y flwyddyn honno, dinistriodd daeargryn Jericho.[36] Ddegawd yn ddiweddarach, ymwelodd y pererin Arculf â Jericho a'i ganfod yn adfeilion, ei holl drigolion "Canaanite truenus" bellach wedi'u gwasgaru mewn trefi sianti o amgylch glan y Môr Marw.[37]

Mae adeiladau brenhinol a briodolir i'r degfed caliph Umayyadaidd, Hisham ibn Abd al-Malik (r. 724-743) ac a elwir yn Balas Hisham, wedi'i leoli yn Khirbet al-Mafjar, tua 1.5 cilometr (1 mi) i'r gogledd o Tell es-Swltan. Mae'n fwy na thebyg i'r "castell anialwch" yma (neu'r qasr) gael ei adeiladu gan Caliph Walid ibn Yazid (rheol 743-744), a lofruddiwyd cyn iddo allu cwblhau'r gwaith adeiladu.[38] Mae olion dau fosg, cwrt, brithwaith ac eitemau eraill i'w gweld yn y fan a'r lle heddiw. Dinistriwyd y strwythur anorffenedig i raddau helaeth mewn daeargryn ym 747.

Ffynnodd y ddinas tan 1071 gyda goresgyniad y Twrciaid Seljuk, ac yna terfysgoedd gwaedlyd y Croesgadau. 

Cyfnod y Croesgadwr

[golygu | golygu cod]

Yn 1179, ailadeiladodd y Croesgadwyr Fynachlog San Siôr o Koziba, ar ei safle gwreiddiol 10 cilometr (6 mi) o ganol y dref. Fe wnaethant hefyd adeiladu dwy eglwys arall a mynachlog wedi'i chysegru i Ioan Fedyddiwr, ac maent yn cael y clod am gyflwyno y gwaith puro siwgr i'r ddinas.[39] Mae safle Tawahin es-Sukkar ("melinau siwgr") yn dal gweddillion adeiladau cynhyrchu siwgr y Croesgadwyr. Yn 1187, cafodd y Croesgadwyr eu diarddel gan luoedd Ayyubid Saladin ar ôl eu buddugoliaeth ym Mrwydr Hattin, ac yn araf, dirywiodd y dref.[22]

Cyfnodau Ayyubid a Mamluk

[golygu | golygu cod]
Map o'r Jericho o'r 14eg ganrif ym Mibl Farchi

Yn 1226, dywedodd y daearyddwr Arabaidd Yaqut al-Hamawi am Jericho, "mae ganddo lawer o goed palmwydd, hefyd llawer o blanhigion siwgr, a bananas. Gwneid y siwgwr gorau o'r holl siwgr yn nhir Ghaur yma yn Jericho." Yn y 14g, ysgrifennodd Abu al-Fida yn bod mwyngloddiau sylffwr yn Jericho, "yr unig rai ym Mhalesteina".[40]

Cyfnod Otomanaidd

[golygu | golygu cod]
Delwedd cerdyn post yn darlunio Jericho ar ddiwedd y 19g neu ddechrau'r 20g

16g

[golygu | golygu cod]

Ymgorfforwyd Jericho yn yr Ymerodraeth Otomanaidd ym 1517 gyda Palesteina i gyd, ac ym 1545 cofnodwyd refeniw o 19,000 Akçe.[41] Prosesodd y pentrefwyr indigo fel un ffynhonnell refeniw, gan ddefnyddio crochan yn benodol at y diben hwn a fenthycwyd iddynt gan yr awdurdodau Otomanaidd yn Jeriwsalem.[42] Yn ddiweddarach y ganrif honno, ni throsglwyddwyd refeniw Jericho i'r Haseki Swltan Imaret.[43]

Yn 1596 ymddangosodd Jericho yn y cofrestrau treth dan yr enw Riha, sef yr enw Arabeg. Roedd ganddi boblogaeth o 51 o aelwydydd, pob un yn Fwslim. Talwyd cyfradd dreth sefydlog o 33.3% ar gynhyrchion amaethyddol, gan gynnwys gwenith, haidd, cnydau haf, gwinllannoedd a choed ffrwythau, geifr a chychod gwenyn, byfflo dŵr, yn ogystal â refeniw achlysurol arall; cyfanswm o 40,000 Akçe. Roedd yr holl refeniw yn cael ei drosglwyddo i Waqf.[44]

17g

[golygu | golygu cod]

Disgrifiodd y teithiwr o Ffrainc Laurent d'Arvieux y ddinas ym 1659 fel un "bellach yn anghyfannedd, ac yn cynnwys tua hanner cant o dai tlawd yn unig, mewn cyflwr gwael... Mae'r gwastadedd o gwmpas yn hynod ffrwythlon; mae'r pridd yn ganolig; ond mae'n cael ei ddyfrio gan sawl nant, sy'n llifo i'r Iorddonen. Er gwaethaf y manteision hyn dim ond y gerddi cyfagos i'r dref sy'n cael eu garddio." [45]

19g

[golygu | golygu cod]
Dyfrbontydd o amgylch Jericho o Arolwg PEF o Balesteina 1871-1877

Yn y 19g, roedd ysgolheigion, archeolegwyr a chenhadon Ewropeaidd yn ymweld yn aml.[22] Ar y pryd roedd mewn cyflwr gwael, yn debyg i ranbarthau eraill yn y gwastadeddau a'r anialwch.[46] Adroddodd Edward Robinson (1838) fod 50 o deuluoedd yn Jericho, sef tua 200 o bobl.[47] Adroddodd Titus Tobler (1854) tua 30 o gytiau gwael, y talodd eu preswylwyr gyfanswm o 3611 kuruş mewn treth.[48] Adroddodd Abraham Samuel Herschberg (1858–1943) hefyd ar ôl ei deithiau 1899–1900 yn y rhanbarth o ryw 30 o gytiau gwael a 300 o drigolion.[49] Bryd hynny, Jericho oedd preswylfa llywodraethwr Twrcaidd y rhanbarth. Prif ffynonellau dŵr y pentref oedd ffynnon o'r enw Ein al-Sultan, wedi'i goleuo. "Ffynnon Swltan", mewn Arabeg ac Ein Eliseus, "Ffynnon Eliseus", mewn Hebraeg, a ffynhonnau Wadi Qelt.[46]

Mae James Silk Buckingham (1786-1855) yn disgrifio yn ei lyfr yn 1822 sut roedd pentrefwyr gwrywaidd er-Riha, yn ysbeilio yn steil y Bedowiniaid. Y menywod a'r plant oedd yn trin y tir a welodd, tra bod y dynion yn treulio'r rhan fwyaf o'u hamser yn marchogaeth trwy'r gwastadeddau ac yn "lladrata ac yn ysbeilio", sef eu prif weithgaredd, a'r gweithgaredd mwyaf proffidiol.[50]

Dangosodd rhestr pentref Otomanaidd o tua 1870 fod gan Riha, Jericho, 36 o dai a phoblogaeth o 105, er bod y cyfrif poblogaeth yn cynnwys dynion yn unig.[51][52]

Gwnaed y cloddiad archaeolegol cyntaf yn Tell es-Sultan ym 1867.[22]

1900–1918

[golygu | golygu cod]

Cafodd mynachlogydd Uniongred Gwlad Groeg 'San Siôr o Choziba' ac 'Mynachlog Ioan Fedyddiwr' eu hadnewyddu a'u cwblhau ym 1901 a 1904.[22]

Jericho, Gwesty'r Jordan, 1912

Cyfnod Mandad Prydain

[golygu | golygu cod]
Jericho 1938

Yn ystod yr Ail Ryfel Byd adeiladodd y Prydeinwyr gaerau yn Jericho gyda chymorth y cwmni Solel Boneh, a chafodd pontydd eu rigio â ffrwydron i baratoi ar gyfer goresgyniad posib gan luoedd cynghreiriol yr Almaen.[53] Ar ôl cwymp yr Ymerodraeth Otomanaidd ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf, daeth Jericho o dan lywodraeth Prydain.

Yn ôl cyfrifiad Palestina yn 1922, roedd gan Jericho 1,029 o drigolion, yn cynnwys 931 o Fwslimiaid, 6 Iddew a 92 o Gristnogion;[54] lle'r oedd 45o'r Cristnogion yn Uniongred, 12 yn Gatholigion Rhufeinig, 13 yn Gatholigion Groegaidd (Catholigion Melkite), 6 Catholig Syriaidd, 11 Armeniaid, 4 Copt ac 1 Eglwys Loegr.[55]

Yn 1927, tarodd daeargryn ac effeithio ar Jericho a dinasoedd eraill. Bu farw tua 300 o bobl,[56] ond erbyn cyfrifiad 1931 roedd y boblogaeth wedi cynyddu i 1,693 o drigolion, mewn 347 o dai.[57]

Cyfnod dan reolaeth Gwlad Iorddonen

[golygu | golygu cod]

Daeth Jericho dan reolaeth Gwlad Iorddonen ar ôl Rhyfel Arabaidd-Israel 1948. Cyhoeddodd Cynhadledd Jericho, a drefnwyd gan y Brenin Abdullah ac a fynychwyd gan dros 2,000 o gynrychiolwyr Palesteina ym 1948, "Ei Fawrhydi Abdullah yn Frenin holl Balesteina" a galwodd am "uno Palestina a Trawsiorddonen fel cam tuag at undod Arabaidd llawn". Yng nghanol 1950, atododd Gwlad Iorddonen yn ffurfiol y Lan Orllewinol a Jericho, a daeth y bobl yn ddinasyddion Gwlad Iorddonen.[58]

Yn 1961, roedd poblogaeth Jericho wedi tyfu i 10,166,[59] gyda dros 9,000 yn Fwslimiaid.[60]

1967

[golygu | golygu cod]
Map y Cenhedloedd Unedig 2018 o'r ardal, yn dangos trefniadau meddiannaeth Israel

Meddiannodd Israel Jericho gyda'i fyddin ers Rhyfel Chwe Diwrnod 1967 ynghyd â gweddill y Lan Orllewinol. Hon oedd y ddinas gyntaf a roddwyd i reolaeth Awdurdod Palestina yn unol â Chytundebau Oslo.[61] Cytunwyd ar hunanreolaeth gyfyngedig Palesteina yn Jericho yng Nghytundeb Gaza-Jericho ar 4 Mai 1994. Rhan o'r cytundeb oedd "Protocol ar Gysylltiadau Economaidd", a lofnodwyd ar 29 Ebrill 1994.[62] Mae'r ddinas wedi ei hynysu gan Ddyffryn yr Iorddonen, sydd yn Ardal A y Lan Orllewinol, tra bod yr ardal gyfagos wedi'i dynodi fel un yn Ardal C o dan reolaeth filwrol lawn Israel. Mae pedwar rhwystr ffordd yn ei hamgylchynu, gan gyfyngu ar symudiad poblogaeth Palesteiniaid yn Jericho a thrwy'r Lan Orllewinol.[63]

Yn 2001 symudodd Israel ei byddin i fewn i Jericho, gan ei meddiannu.[61] Torrwyd ffos 2 fetr, ddofn ac adeiladwyd ffens o amgylch rhan fawr o'r ddinas i reoli'r Palesteiniaid i fewn ac allan o Jericho.

Yn 2009, fe wnaeth Prif Weinidog Awdurdod Palestina Salam Fayyad ac Ysgrifennydd Gwladol Cynorthwyol Unol Daleithiau'r America David Johnson sefydlu Canolfan Hyfforddi Gwarchodlu’r Arlywydd Palesteinaidd yn Jericho, ar gost o $9.1 miliwn am gyfleuster hyfforddi ar gyfer lluoedd diogelwch Awdurdod Palesteina ac fe'i adeiladwyd gyda chyllid yr UD.[64]

Daearyddiaeth a'r amgylchedd

[golygu | golygu cod]
Car cebl Jericho

Mae Jericho wedi'i leoli 258 metr (846 tr) islaw lefel y môr mewn gwerddon yn Wadi Qelt yn Nyffryn Iorddonen, sy'n ei gwneud y ddinas isaf yn y byd.[5][22][65] Mae ffynnon gyfagos Ein es-Swltan yn cynhyrchu 3.8 m 3 (1,000 galwyn) o ddŵr y funud, gan ddyfrhau rhyw 2,500 acr (10 km2) trwy sawl sianel cyn llifo i mewn i Afon Iorddonen, 6 milltir i ffwrdd.[22][65]

Ardal Adar Pwysig

[golygu | golygu cod]

Ceir safle 3,500 hectr yn cwmpasu dinas Jericho a'i hamgylchedd uniongyrchol, sydd wedi cael ei gydnabod fel Ardal Adar Pwysig (IBA) gan BirdLife International oherwydd ei fod yn cynnal poblogaethau o'r Ffrancolin du, yr hebog lanner ,y cudyll coch bach a cholfan y Môr Marw.[66]

Hinsawdd

[golygu | golygu cod]

Y glawiad blynyddol yw 204 milimetr (8 mod), sydd fel arfer yn arllwys yn ystod misoedd y gaeaf a dechrau'r gwanwyn. Mae'r tymheredd ar gyfartaledd yn 11 gradd Canradd (52 gradd F) yn Ionawr a 31 gradd canradd (88 gradd F( yng Ngorffennaf. Yn ôl dosbarthiad hinsawdd Köppen, mae gan Jericho hinsawdd anialwch poeth (BWh). Mae pridd llifwaddodol cyfoethog a dŵr ffynnon toreithiog wedi gwneud Jericho'n lle deniadol ar gyfer anheddu ers 11,000 o flynyddoedd CP.[65]

Economi

[golygu | golygu cod]
Marchnad Jericho, 1967

Ym 1994, llofnododd Israel a'r Palesteiniaid gytundeb economaidd a alluogodd Palesteiniaid yn Jericho i agor banciau, casglu trethi a chymryd rhan mewn allforio a mewnforio i baratoi ar gyfer hunanreolaeth.[67]

Twristiaeth

[golygu | golygu cod]

Yn 2010, cyhoeddwyd mai Jericho, gyda'i agosrwydd at y Môr Marw, oedd y gyrchfan fwyaf poblogaidd ymhlith twristiaid Palesteina.[68]

Yn 1998 casino am gost o $150 miliwn yn Jericho gyda chefnogaeth Yasser Arafat.[69] Mae'r casino bellach ar gau, er bod y gwesty yn yr adeilad ar agor i westeion.

Twristiaeth archaeolegol

[golygu | golygu cod]

Mae gan y safleoedd archaeolegol yn Jericho, a gerllaw, botensial uchel i ddenu twristiaid, gan gynnwys:

Amaethyddiaeth

[golygu | golygu cod]

Mae amaethyddiaeth yn ffynhonnell incwm arall, gyda llwyni banana yn oddeutu'r ddinas.[2]

Ysgolion a sefydliadau crefyddol

[golygu | golygu cod]

Ym 1925, agorodd mynachod Cristnogol ysgol ar gyfer 100 o ddisgyblion a ddaeth yn Ysgol Terra Santa. Mae gan y ddinas 22 o ysgolion y wladwriaeth a nifer o ysgolion preifat.[70]

Gofal Iechyd

[golygu | golygu cod]

Yn Ebrill 2010, cynhaliodd Asiantaeth yr Unol Daleithiau dros Ddatblygu Rhyngwladol (USAID) seremoni arloesol ar gyfer adnewyddu Ysbyty Llywodraethol Jericho. Mae USAID wedi darparu $ 2.5 miliwn ar gyfer y prosiect hwn.[71]

Chwaraeon

[golygu | golygu cod]

Mae'r tîm chwaraeon Hilal Areeha yn chwarae pêl-droed cymdeithas yn Adran Gyntaf y Lan Orllewinol. Chwaraeir gemau cartref yn Stadiwm Rhyngwladol y gwyliwr sy'n dal 15,000 o wylwyr.[72]

Panorama o Jericho

Gefeilldrefi

[golygu | golygu cod]

Mae Jericho wedi'i efeillio â:[73]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]
  • Chwarel danddaearol hynafol, Dyffryn Jordan, rhyw 5 km i'r gogledd o Jericho
  • al-Auja, Jericho, pentref Palestina i'r gogledd o Jericho
  • Brwydr Jericho, stori Feiblaidd
  • Dinasoedd yn Llyfr Josua
  • Palasau gaeaf brenhinol Hasmonaidd, Hasmonean a Herodian mewn gwirionedd, yn Tulul Abu al-'Alayiq i'r de o Jericho priodol
  • Hanes crochenwaith ym Mhalestina
  • Jawa, Jordan, yr anheddiad proto-drefol hynaf o'r Iorddonen (diwedd y 4ydd mileniwm CC - yr Oes Efydd Gynnar)
  • Mevo'ot Yericho, anheddiad Israel ychydig i'r gogledd o Jericho
  • Wal Jericho, y wal gerrig Neolithig, ca. 10,000 mlwydd oed, wedi'i gloddio yn Tell es-Sultan
  • Twr Jericho, y twr carreg Neolithig, c. 10,000 mlwydd oed, wedi'i gloddio yn Tell es-Sultan

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Kershner, Isabel (6 Awst 2007). "Abbas hosts meeting with Olmert in West Bank city of Jericho". The New York Times. United States. Cyrchwyd 16 Tachwedd 2016.
  2. ↑ 2.0 2.1 "The lost Jewish presence in Jericho".
  3. ↑ Palestinian farmers ordered to leave lands Al Jazeera. 29 Awst 2012
  4. ↑ Gates, Charles (2003). "Near Eastern, Egyptian, and Aegean Cities", Ancient Cities: The Archaeology of Urban Life in the Ancient Near East and Egypt, Greece and Rome. Routledge. t. 18. ISBN 0-415-01895-1. Jericho, in the Jordan River Valley in the West Bank, inhabited from ca. 9000 BC to the present day, offers important evidence for the earliest permanent settlements in the Near East.
  5. ↑ 5.0 5.1 Murphy-O'Connor, 1998, p. 288.
  6. ↑ 6.0 6.1 Freedman et al., 2000, p. 689–671.
  7. ↑ Michal Strutin, Discovering Natural Israel (2001), p. 4.
  8. ↑ Akhilesh Pillalamarri (18 April 2015). "Exploring the Indus Valley's Secrets". The diplomat. Cyrchwyd 18 April 2015.
  9. ↑ 9.0 9.1 "Jericho – Facts & History".
  10. ↑ "What is the oldest city in the world?".
  11. ↑ "The world's 20 oldest cities".
  12. ↑ 12.0 12.1 Anna Ślązak (21 Mehefin 2007). "Yet another sensational discovery by Polish archaeologists in Syria". Science in Poland service, Polish Press Agency. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 Hydref 2011. Cyrchwyd 23 Chwefror 2016.
  13. ↑ 13.0 13.1 R.F. Mazurowski (2007). "Pre- and Protohistory in the Near East: Tell Qaramel (Syria)". Newsletter 2006. Polish Centre of Mediterranean Archaeology, Warsaw University. Cyrchwyd 23 Chwefror 2016.
  14. ↑ Bromiley, 1995, p. 715
  15. ↑ Schreiber, 2003, p. 141.
  16. ↑ Rice, Patricia C.; Moloney, Norah (2016). Biological Anthropology and Prehistory: Exploring Our Human Ancestry (yn Saesneg). Routledge. t. 636. ISBN 9781317349815.
  17. ↑ "Tell es-Sultan/Jericho". lasapienzatojericho.it. Cyrchwyd 6 Tachwedd 2018.
  18. ↑ Mithen, Steven (2006). After the ice: a global human history, 20,000–5000 BCE (arg. 1st Harvard University Press pbk.). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. t. 57. ISBN 0-674-01999-7.
  19. ↑ "Prehistoric Cultures". Museum of Ancient and Modern Art. 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2018-08-03. Cyrchwyd 5 Medi 2013.
  20. ↑ "Ancient Jericho: Tell es-Sultan". UNESCO World Heritage Centre. 2012. Cyrchwyd 5 Medi 2013.
  21. ↑ Mithen, Steven (2006). After the Ice: A Global Human History, 20,000–5000 BCE (arg. 1st Harvard University Press pbk.). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. t. 54. ISBN 0-674-01999-7.
  22. ↑ 22.0 22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 22.6 22.7 Ring et al., 1994, p. 367–370.
  23. ↑ Mithen, Steven (2006). After the Ice: A Global Human History, 20,000–5000 BCE (arg. 1st Harvard University Press pbk.). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. t. 59. ISBN 0-674-01999-7.
  24. ↑ 24.0 24.1 Barkai, Ran; Liran, Roy (2008). "Midsummer Sunset at Neolithic Jericho". Time and Mind: The Journal of Archaeology, Consciousness and Culture 1 (3): 279. doi:10.2752/175169708X329345.
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 Akkermans, Peter M. M; Schwartz, Glenn M. (2004). The Archaeology of Syria: From Complex Hunter-Gatherers to Early Urban Societies (c. 16,000–300 BCE). Cambridge University Press. t. 57. ISBN 978-0521796668.
  26. ↑ O'Sullivan, Arieh (14 Chwefror 2011). "World's first skyscraper sought to intimidate masses". The Jerusalem Post. Cyrchwyd 6 Tachwedd 2018.
  27. ↑ Kathleen M. Kenyon; Thomas A. Holland (1981). Excavations at Jericho: The architecture and stratigraphy of the Tell: plates, p. 6. British School of Archaeology. ISBN 978-0-9500542-3-0.
  28. ↑ "Old Testament Jericho". 20 Chwefror 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 Chwefror 2008. Cyrchwyd 31 Mawrth 2011.
  29. ↑ Kuijt 2012, t. 167.
  30. ↑ 30.0 30.1 Jacobs 2000.
  31. ↑ Dever, William G. (1990) [1989]. "2. The Israelite Settlement in Canaan. New Archeological Models". Recent Archeological Discoveries and Biblical Research. US: University of Washington Press. t. 47. ISBN 0-295-97261-0. Cyrchwyd 7 Ionawr 2013. (Of course, for some, that only made the Biblical story more miraculous than ever—Joshua destroyed a city that wasn't even there!)
  32. ↑ Negev, Avraham; Gibson, Shimon, gol. (2001). Jericho. New York and London: Continuum. t. 259. ISBN 0-8264-1316-1. Cyrchwyd 26 Gorffennaf 2021. (Snippet view).
  33. ↑ 1 Maccabees 9:50
  34. ↑ Murphy-O'Connor, 1998, pp. 289–291.
  35. ↑ Several hadith collections: e.g. Bukhari, Sahih as translated Muḥammad Muḥsin Khân, The Translation of the Meanings of Sahih al-Bukhari (India: Kitab Bhavan, 1987) 3.39.531 and 4.53.380, and Muslim Sahih trans. Abdul Hamid Siddiqui (Lahore: Kazi Publications, 1976) 10.3763.
  36. ↑ The Maronite Chronicle, written during Mu'awiya's caliphate. Note that for propaganda reasons it dates the earthquake to the wrong year: Andrew Palmer, The Seventh Century in the West-Syrian Chronicles (Liverpool: Liverpool University Press, 1993), 30, 31, 32.
  37. ↑ "The Pilgrimage of Arculf in the Holy Land", De Locis Sanctis as translated by Rev. James Rose MacPherson (W. London: BD. 24, Hanover Square, 1895), ch. I.11.
  38. ↑ Jerome Murphy-O’Connor, The Holy Land: An Oxford Archaeological Guide from Earliest Times to 1700, Oxford University Press 2008, pp. 342–344.
  39. ↑ Hull, 1855.
  40. ↑ al-Hamawi and Abu-l Fida quoted in Le Strange, 1890, p. 397
  41. ↑ Singer, 2002, pp. 50, 52
  42. ↑ Singer, 2002, p. 120
  43. ↑ Singer, 2002, p. 126
  44. ↑ Hütteroth and Abdulfattah, 1977, p. 114
  45. ↑ Graham, 1836, p. 122
  46. ↑ 46.0 46.1 Ben-Arieh, Yehoshua. "The Sanjak of Jerusalem in the 1870s" Archifwyd 2020-07-22 yn y Peiriant Wayback. In Cathedra, 36. Jerusalem: Yad Yitzhak Ben Zvi. 1985. pp. 80–82
  47. ↑ Robinson and Smith, 1841, vol. 2, p. 280
  48. ↑ Titus Tobler, Topographie von Jerusalem und seinen Umgebungen, Berlin, 1853–1854, p. 642
  49. ↑ A. s. Hershberg, In the Land of the East, Vilna 1899, p. 469
  50. ↑ van der Steen, Eveline (2014). "Raiding and robbing". Near Eastern Tribal Societies During the Nineteenth Century: Economy, Society and Politics Between Tent and Town. Routledge. ISBN 9781317543473.
  51. ↑ Socin, 1879, p. 159
  52. ↑ Hartmann, 1883, p. 124, noted 34 houses
  53. ↑ Friling and Cummings, 2005, p. 65.
  54. ↑ Barron, 1923, Table VII, Sub-district of Jericho, p. 19
  55. ↑ Barron, 1923, Table XIV, p. 45
  56. ↑ "Israel hit by fifth minor quake in a week". Ya Libnan. 22 Hydref 2013. Cyrchwyd 27 December 2013.
  57. ↑ Mills, 1932, p.45
  58. ↑ Benvenisti, 1998, pp. 27–28.
  59. ↑ Government of Jordan, 1964, p. 13
  60. ↑ Government of Jordan, Department of Statistics, 1964, pp. 115–116
  61. ↑ 61.0 61.1 Prusher, Ilene R. (14 Medi 2004). "At 10th anniversary, a far poorer Palestinian Authority".
  62. ↑ Simons, Marlise (30 April 1994). "Gaza-Jericho Economic Accord Signed by Israel and Palestinians". The New York Times. Jericho (West Bank); Middle East; Gaza Strip. Cyrchwyd 31 Mawrth 2011.
  63. ↑ Ġānim, Asʻad (2010), Palestinian Politics After Arafat: A Failed National Movement, Indiana University Press, p. 35, ISBN 9780253354273
  64. ↑ "Training Center for Palestinian Authority Security Forces Opens in Jericho". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 Chwefror 2013.
  65. ↑ 65.0 65.1 65.2 Holman (15 Medi 2006). The Holman Illustrated Study Bible-HCSB. Broadman & Holman. t. 1391. ISBN 1586402765.
  66. ↑ "Jericho". BirdLife Data Zone. BirdLife International. 2021. Cyrchwyd 26 Chwefror 2021.
  67. ↑ Simons, Marlise (30 April 1994). "Gaza-Jericho Economic Accord Signed by Israel and Palestinians". The New York Times.
  68. ↑ AFP, By Gavin Rabinowitz, in Bethlehem for. "Palestinians aim to push tourism beyond Bethlehem".
  69. ↑ "Walls going up in Jericho – construction of casino-hotel Palestinians, Israelis have role in project". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-03-04. Cyrchwyd 2021-08-19.
  70. ↑ "HOLY LAND/ Jericho: A small Christian community and their school". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 Medi 2017. Cyrchwyd 28 Awst 2012.
  71. ↑ "USAID to Renovate the Jericho Governmental Hospital". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 Mawrth 2011.
  72. ↑ "World Stadiums – Stadiums in Palestine". worldstadiums.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-09-15. Cyrchwyd 2021-08-19.
  73. ↑ "العلاقات التي تربط مدينة أريحا بالمدن الأجنبية". jericho-city.ps (yn Arabeg). Jericho. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-12-06. Cyrchwyd 2020-05-30.

Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Jericho&oldid=12831631"