Gwelltyn yfed

Gwelltyn yfed

Math	cocktail garnish, utensil
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae gwelltyn yfed yn aml ar lafar, ac mewn cyd-destun, gwelltyn neu o'r Saesneg strô, yn diwb ysgafn, sydd fel arfer wedi'i wneud o blastig, a ddefnyddir i sugno, ac yfed amlaf, hylif megis diod ysgafn. Gwneir rhai modelau o bambŵ yn Asia, i wrthsefyll y defnydd helaeth o blastig.

Fel rheol mae'n dod ar ffurf silindr, yn syth neu weithiau wedi'i groyw â cholfach acordion. Mae yna hefyd siapiau mwy mympwyol, gyda chromliniau a chyrlau.

Mae defnyddio gwellt i yfed sodas yn lleihau cyswllt y ddiod â'r dannedd, ac felly'n helpu i leihau'r risg o bydru dannedd.^[1]

Yn yr Undeb Ewropeaidd, pan fydd yn cael ei werthu gyda diod i'w gymryd i ffwrdd, mae'r gwellt yn cael ei ystyried yn becynnu (cyfarwyddeb Ewropeaidd 94/62 / EC nawr 2004/12) ac yn ddarostyngedig i'r cyfraniad "Green Dot". Mae hyn yn wir, er enghraifft, gyda'r holl welltiau mewn bag bach yn sownd ar ochr y briciau diod bach. Mae ymgais gan Senedd Cymru i leihau'r defnydd o wellt yfed plastig.

Yn ôl Horst Dornbusch, dyfeisiwyd y gwellt cyntaf gan y Swmeriaid yn y 4ydd mileniwm CC. OC, i yfed cwrw.^[2] Sêl yn dyddio o tua 3100 CC. Yn wir darganfuwyd OC ar safle hen ddinas Swmeriaidd Ur; mae'n cynrychioli dau ddyn sy'n defnyddio gwelltyn i yfed cwrw sydd wedi'i gynnwys mewn jwg. Roedd gwellt y dosbarthiadau uwch wedi'u gwneud o aur a lapis lazuli, fel yr un a ddarganfuwyd ym meddrod Puabi.

Mae'r ffordd hon o yfed yn dal i gael ei defnyddio gan rai grwpiau ethnig heddiw, er mwyn yfed eu cwrw traddodiadol. Mae Berlinwyr hefyd yn parhau i flasu eu cwrw Berliner Weiße trwy welltyn.

Patentodd yr Americanwr, Marvin C. Stone, y gwelltyn yfed modern, 8 1/2 modfedd o hyd^[3] a'i wneud o bapur, ym 1888, i fynd i'r afael â diffygion y gwellt glaswellt rhyg.^[4] Daeth ar y syniad wrth yfed sudd mintys ar ddiwrnod poeth yn Washington, DC;^[5] roedd blas y gwellt glaswellt rhyg yn cymysgu â'r ddiod ac yn rhoi blas glaswelltog iddo, a ddaeth o hyd iddo anfoddhaol.^[6] Clwyfodd bapur o amgylch pensil i wneud tiwb tenau, llithro'r pensil allan o un pen, a rhoi glud rhwng y stribedi.^[6] Yn ddiweddarach, fe wnaeth ei fireinio trwy adeiladu peiriant a fyddai’n cotio tu allan y papur â chwyr i’w ddal gyda’i gilydd, felly ni fyddai’r glud yn hydoddi mewn bourbon

Yn wag ac yn agored ar y ddau ben, mae'r gwellt wedi'i lenwi ag aer. Os yw'n socian mewn hylif, mae'r sugno yn y pen arall yn tynnu'r holl aer ynddo yn gyntaf, cyn sugno'r hylif ei hun. Dyma pam y dylai diamedr gwelltyn fod yn ddigon bach fel y gall ysgyfaint y defnyddiwr storio'r aer ynddo yn ystod yr ychydig eiliadau pan fydd yn yfed yr hylif.

Gellir defnyddio gwellt hefyd i anadlu aer. Yn yr achos hwn, mae'n troi'n beipen chwythu a gall anfon taflegrau wedi'u gosod ar ddiwedd y gwellt, neu hyd yn oed y deunydd pacio unigol sy'n amgylchynu rhai gwellt. Mae pwysau'r aer sy'n cael ei chwythu gan y person yn diarddel y gwrthrych.

Y cwmni blaenllaw ym maes cynhyrchu gwellt yw'r cwmni Ffrengig Be, a grëwyd ym 1832, ac sy'n cynhyrchu mwy na 6 biliwn o welltiau'r flwyddyn. Mae'r mwyafrif o'r gwneuthurwyr eraill yn Asia.

Offeryn ymarferol yw gwellt, ond mae'r llygredd y mae'n ei achosi yn enfawr. Dim ond am 20 munud ar gyfartaledd ^[7] y defnyddir yr affeithiwr gwydr tafladwy hwn. Oherwydd ei faint bach, gwellt yw un o'r gwrthrychau plastig sydd i'w cael leiaf mewn caniau sbwriel.^[8] Mae'r gwastraff hwn yn un o'r 10 math mwyaf cyffredin o wastraff a geir ar arfordiroedd morol. Yn wir, mae'r offer hwn yn ysgafn iawn, mae i'w gael felly ym myd natur, fel yn y cefnforoedd, lle mae'n cymryd sawl mil o flynyddoedd cyn diflannu'n llwyr. Mae'r gwasgariad hwn mewn natur yn achosi perygl gwirioneddol i anifeiliaid sy'n gallu amlyncu un ohonynt yn hawdd.

Yn ogystal, hyd yn oed os rhoddir y gwellt yn y biniau cywir, maent yn aml yn rhy fach i'w hailgylchu ac felly maent yn pasio trwy'r peiriannau.6, mae gwahanol gymdeithasau'n ymgyrchu i ddileu'r cynnyrch ac mae'r Senedd wedi pleidleisio erbyn 2021 yn Ffrainc, dylai gwellt plastig ddiflannu o arwynebau masnachol a chael ei wahardd. I ddisodli hyn, dylai ymddangos bod siwgr, dur gwrthstaen neu welltiau bambŵ yn cyfyngu ar ddifrod i'r amgylchedd7.

Yn 2010, roedd y 10 allyrrydd mwyaf o lygredd plastig cefnforol (gan gynnwys gwellt plastig), o'r mwyaf i'r lleiaf, yn Tsieina, Indonesia, Philippines, Fietnam, Sri Lanka, Gwlad Thai, yr Aifft, Malaysia, Nigeria, a Bangladesh.^[9]

Mae cynhyrchu gwellt yfed plastig yn cyfrannu ychydig at y defnydd o betroliwm, ac mae'r gwellt a ddefnyddir yn dod yn rhan fach o lygredd plastig byd-eang wrth eu taflu, y rhan fwyaf ar ôl un defnydd.^[10]

Roedd y ddelwedd o welltyn plastig a ddadleolwyd i ffroen crwban môr a ymledodd yn gyflym ar draws pob math o gyfryngau hefyd yn sbarduno drychiad ymwybyddiaeth ynghylch perygl posibl gwellt plastig ar gyfer bywyd morol. [25] Mae'r gwyddonydd a uwchlwythodd y fideo yn nodi mai tyniad emosiynol y ddelweddaeth, yn hytrach nag arwyddocâd y gwellt plastig ei hun yn y llanast plastig, a barodd wylwyr mor uchel.^[11]

Mae un grŵp eiriolaeth gwrth-wellt wedi amcangyfrif bod tua 500 miliwn o welltiau yn cael eu defnyddio bob dydd yn yr Unol Daleithiau yn unig - 1.6 gwellt y pen ar gyfartaledd bob dydd.^[12] Beirniadwyd yr ystadegyn hwn fel un anghywir, oherwydd cafodd ei amcangyfrif gan Milo Cress, a oedd yn 9 oed ar y pryd, ar ôl cynnal arolwg o wneuthurwyr gwellt. ^[13] Dyfynnwyd y ffigur hwn yn eang gan sefydliadau newyddion mawr.^[14] Amcangyfrifodd y cwmni ymchwil marchnad Freedonia Group mai'r nifer oedd 390 miliwn. [53] Amcangyfrifodd cwmni ymchwil marchnad arall Technomic fod y nifer yn 170 miliwn, er bod y nifer hwn yn eithrio rhai mathau o welltiau.^[14]

Roedd gwellt plastig yn gyfanswm o 5–7.5% o'r holl wastraff a gasglwyd o draethau yn ystod Digwyddiad Glanhau Rhyngwladol 2017, a gynhaliwyd gan Ocean Guardvancy, gan ei wneud yn ffynhonnell halogiad fach, ond eto'n cael ei ystyried yn hawdd ei osgoi. [25] Yn gyfan gwbl, maent yn 0.022% o'r gwastraff plastig sy'n cael ei ollwng i gefnforoedd.^[15]

Fel sawl gwlad ar draws y byd, mae gan Gymru leisiau sy'n galw am wahardd a pheidio defnyddio gwellt yfed plastig. Anogir pobl i beidio prynu gwellt plastig gan grwpiau fel 'Moroedd Gwyllt Cymru'.^[16] Mae mudiad fel Meic yn galw am 'Gwrthod y Gwelltyn' ac yn awgrymu wrth bobl sut mae defnyddio llai o blastig.^[17] Bu i Senedd Cymru drafod gwahardd gwellt plastig yn 2020 a chafwyd ymchwil ar y pwnc.^[18] Bu hefyd trafodaeth ar wastraff plastig gan aelodau Senedd Ieuenctid Cymru yn 2019.^[19] Yng Ngorffennaf 2020 lansiodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad ar ei chynlluniau i wahardd plastig sy'n gallu cael eu defnyddio unwaith yn unig.^[20]

Gwelir yfwyr, yn enwedig pobl ifainc, yn yfed diodydd, yn aml coctêl ond hefyd cwrw a gwirod neu win drwy welltyn. Mae rhagdybiaeth ddi-sail y bydd yfed diod alcoholig trwy welltyn yn gwneud i'r yfwr feddwi'n gyflymach. Mae'n debyg bod dau reswm am hyn: Ar y naill law, mae'r ddiod yn cael ei chludo trwy'r geg mewn sipiau bychain trwy'r gwelltyn yfed, fel y gall rhan fwy o'r alcohol fynd i'r gwaed trwy'r mwcosa yn y geg. Ar y llaw arall, mae alcohol yn cael ei ddadelfennu i raddau yn y stumog gan yr ensym alcohol dehydrogenase. Fodd bynnag, ni all y broses ddiraddio hon weithio i'r alcohol sy'n mynd yn uniongyrchol i'r gwaed trwy'r mwcosa yn y geg.^[21] Mae trydydd rhagdybiaeth yn honni bod mwy o anweddau alcohol yn cael eu hanadlu â gwellt a'u hamsugno'n gyflymach trwy'r ysgyfaint. Does dim sicrwydd i un o'r theorïau yma, er, efallai gellid dadlau bod yfed alcohol drwy welltyn yn golygu bod yr yfwr yn yfed yn amlach ac felly'n meddwi yn gynt.^[22]

• Bombilla: Yn yr Ariannin, Uruguay, a'r hyn sydd heddiw yn Dde Brasil a De Chile ac yn Tarija a Paraguay hynny yw Côn Deheuol cyfandir De America, mae'r bombilla yn fath o welltyn metal gyda hidlydd ar gyfer yfed diod traddodiadol mate.

Caiff y pen gyda'r rhidyll ei drochi yn y ddiod, sy'n fath o de, gan sicrhau bod yr yfwr yn mwynhau'r maté heb lyncu brigau'r glaswellt sydd wedi trwytho yn y dŵr berw.

• Fideo 'Ffeil: Gwahardd Gwellt Plastig?' (2018, yn Gymraeg)
• Fideo, 'Arctig: Môr o Blastig? / Arctic: A Sea of Plastic?'
• Fideo, 'Plastig Ffantastig' am ail-gylchu gan Gyngor Torfaen'
• Erthygl, 'How plastic drinking straws are made'