Jwg

Jwg
Math	vessel
Yn cynnwys	handle
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae jwg^[1] hefyd siwg^[2] yn fath o gynhwysydd a ddefnyddir yn gyffredin i ddal hylifau. Mae ganddo agoriad, weithiau'n gul, i arllwys neu yfed ohono, ac mae ganddo dolen (a elwir yn clust yn aml), a gwefus arllwys yn aml. Mae jygiau trwy gydol hanes wedi'u gwneud o fetel, cerameg, neu wydr, ac mae plastig bellach yn gyffredin.

Gelwir sawl math arall o gynwysyddion hefyd yn jygiau, yn dibynnu ar locale, traddodiad, a dewis personol. Gellir galw jygiau ar rai mathau o boteli, yn enwedig os oes ceg gul yn y cynhwysydd a bod ganddo handlen. Mae cau fel stopwyr neu gapiau sgriw yn gyffredin ar gyfer y pecynnau manwerthu hyn.

Etymoleg

Daw'r gair jwg o'r Saesneg. Ceir y confod cynharaf o'r gair yn y Gymraeg yn 1688 fel Sîwg yn llyfr Y Gymraeg yn ei Disgleirdeb, gol. Thomas Jones. Ceir y gair wedyn, efo fel "siwg" yn 1755. Gellir amau bod "jwg" yn fwy cyffredin na "siwg" bellach fel gair am y llestr yn y Gymraeg.^[2]

Cofnodir y gair jug gyntaf yn y Saesneg ar ddiwedd y 15g fel jygge neu jubbe. Nid yw o darddiad anhysbys, ond efallai ei fod yn dod o jug term ar gyfer morwyn, yn yr un cyfnod. Daw hyn yn ei dro o newid enwau personol cyffredin fel Joan neu Judith.^[3]

Yn Saesneg Gogledd America gelwir y jygiau bwrdd yn 'pitcher' fel rheol a gellir galw beth fyddai'n "bottle" yn Saesneg Prydain, yn "jug" yn yr Unol Daleithiau. Mae "jugs" hefyd yn slang am fronnau merched yn y Saesneg.^[4]

Hanes

Yng Ngwlad Groeg hynafol, yr amffor, jar grochenwaith fawr, oedd y prif gyfrwng storio a chludo ar gyfer hylifau fel olew a gwin, yn ogystal â grawn.

Un o'r prototeipiau hynaf yw'r enócoe, jwg ar gyfer gweini gwin gyda handlen fertigol a phowt arllwys hir, ac y gellir dod o hyd i'w dyluniad wedi'i etifeddu gan lawer o wahanol ddiwylliannau. Ym Môr y Canoldir, mae'r patrwm hwn yn ymddangos o'r Minoan Canol yng Nghreta (2000-1600 CC) a hyd at ddiwedd yr Oes Efydd Aegeaidd (13g CC). Mae crochenwyr Athen yn ei gynhyrchu o'r arddull Protogeometric (1050-900 CC). Disgrifiad o'r model "enocoe": "jwg gyda gwddf uchel a handlen fertigol, ceg trilobed sy'n caniatáu arllwys yn gyffyrddus a chorff â mwy o led yn ei hanner uchaf".</ref>

Jwg cwrw

Mewn rhai gwledydd, yn enwedig Seland Newydd ac Awstralia, mae "jwg" yn cyfeirio at gynhwysydd plastig wedi'i lenwi â dau beint (ychydig dros litr) o gwrw. Fel rheol mae'n cael ei weini ynghyd ag un neu fwy o gwydryn fach y mae'r cwrw yn cael ei yfed ohono fel arfer, er mewn rhai bariau myfyrwyr mae'n fwy cyffredin i'r cwrw gael ei yfed yn uniongyrchol o'r jwg, sydd fel arfer yn cael ei weini heb y gwydr sy'n cyd-fynd ag ef. Yn yr Unol Daleithiau, gellir galw hyn yn biser - er mai ychydig o geginwyr yr Unol Daleithiau sydd mor fach â litr, yn gyffredinol yn dal rhwng 64 a 128 owns hylif yr UD, tua 2-4 litr. Yn Seland Newydd ac Awstralia weithiau gall piser gyfeirio ato mesur llawer mwy o gwrw. ^[5]

Ym Mhrydain yn y rhannau hynny o'r wlad lle mae dewis rhwng tancard peint (20 owns hylif) a gwydraid syth o gwrw, gellir galw tancard yn dancard neu "jwg".^[6] Efallai y bydd jwg o gwrw hefyd yn cyfeirio at jwg sy'n cynnwys symiau mwy (maint peintiau fel arfer), ond os gwerthir jwg fawr bydd yn cael ei hysbysebu felly yn y dafarn ac mae hyn yn helpu i leihau dryswch. Mae'r mwg Toby yn fath penodol ymhlith mygiau cwrw. Mae'n cynrychioli dyn ar ei eistedd sy'n dal jwg mewn un llaw a phibell yn y llall ac wedi'i wisgo mewn dillad o'r 18g: cot llaes a het tricorn. Mae'r tricorn yn ffurfio sianel ar gyfer arllwys cwrw, fel arfer gyda chaead symudol. Datblygwyd y jwg toby wreiddiol gan grochenwyr Swydd Stafford fel Ralph Wood "the Younger" yn yr 1760au.^[7] Mae ei boblogrwydd i fod i sbarduno datblygiad tebyg yn y jygiau Delft yn yr Iseldiroedd ac yn ddiweddarach mewn gwledydd eraill.

Yn Ewrop, mae diwylliannau sy'n gysylltiedig â chwrw, fel gwledydd â thraddodiad Brydeinig, a'r ymerodraethau yr Almaen ac Ymerodraeth Awstro-Hwngari, wedi datblygu modelau clasurol o jwg ceramig gydag un dolen a chyfeintiau amrywiol hyd at un litr. Mae gwreiddioldeb eu dyluniadau wedi eu gwneud yn eitem casglwr ac mewn rhai lleoliadau daearyddol mae'r darnau hyn wedi cyrraedd gwerth deunyddiau amgueddfa.

Yn y model Germanaidd Canol Ewropeaidd, mae gan fath penodol o jwg gaead metel colfachog i gadw tymheredd y cwrw. Mae'n ymddangos yn aml mewn bywydau llonydd a phaentio genre o'r Iseldiroedd o'r 17g a'r 18g. Gellir gweld enghreifftiau yn y golygfeydd tafarn a baentiwyd gan Adriaen ac Isaak van Ostade, Jan Steen, Adriaen Brouwer a Teniers, ac mewn rhai paentiadau dewr gan Gerard ter Borch.

Jygiau Cymreig

Golygfa faint a wyneb lled wastad ochr jwg ei fod yn lestr defnyddiol iawn ar gyfer addurno a chynnwys delweddau neu negeseuon amrywiol - gan gynnwys rhai Cymreig (tiriniau) neu negeseuon Cymraeg a gwladgarol. Bydd sawl mudiad a sefydliad Cymreig yn manteisio ar ymarferoldeb siwg - ac felly'n declyn defnyddiol i'w berched - a'r cyfle i gyfleu neges. Yn ei plith gwelwyd jwg Merched y Wawr ^[8] a jwg cain gyda delwedd Robin Goch a'r geiriad Cymraeg "Nadolig Llawen" arno ar werth yn siop y Llyfrgell Genedlaethol sy'n hyrwyddo'r neges, codi incwm ac yn rhan o normaleiddio'r Gymraeg.^[9]^[10]

Crochenwaith Nant Garw

Cynhyrchwyd jygiau (a llestri eraill) cain gan Grochendy Nantgarw ar ddechrau'r 19g.^[11] Roedd Crochendy Nantgarw yn ffatri porslen, a fu hefyd yn gwneud mathau eraill o grochenwaith yn ddiweddarach, a leolir yn Nantgarw ar lan ddwyreiniol Camlas Morgannwg, 8 milltir (13 km) i'r gogledd o Gaerdydd.

Crochenwyr Cymreig

Bydd crochenwyr Cymreig, megis Lowri Davies yn cynhyrchu pob math o lestri gan gynnwys siwgiau sy'n gain ac yn defnyddio motiffs Cymraeg a Chymerig.^[12]