Ceinewydd

Ceinewydd

Ceinewydd o'r awyr ym Mehefin 2024.
Math	tref, cyrchfan lan môr, cymuned
Poblogaeth	891
Daearyddiaeth
Sir	Ceredigion
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.212864°N 4.358989°W
Cod SYG	W04000395
Cod post	SA45
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Elin Jones (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Ben Lake (Plaid Cymru)
Statws treftadaeth	Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Tref fechan a chymuned ar arfordir Ceredigion, Cymru, yw Ceinewydd (hefyd weithiau Cei Newydd, "Y Cei" ar lafar; Saesneg: New Quay). Roedd ganddi 1,082 o drigolion yng Nghyfrifiad 2011, a 41% ohonynt yn siarad Cymraeg (i lawr o 47% yn 2001). Mae'r A486 yn ei chysylltu â Llandysul a Chaerfyrddin. Saif hanner ffordd rhwng Aberystwyth ac Aberteifi.

Bychan iawn oedd y pentref yma cyn i John a Lewis Evans brynnu "Ystâd Neuadd" yn 1791. Dim ond tri thŷ a chwe bwthyn oedd ar yr ystâd a oedd yn 1,200 cyfer. Hen fferm oedd ar y safle ble mae Gwesty Pen Wig heddiw. Felly, mae'n bentref eithaf diweddar – nid oes golwg ohoni ar fapiau tan canol y 18g – ond yn fuan dechreuodd dyfu fel pentref pysgota ac yna fel atyniad twristaidd boblogaidd. Does dim dwywaith fod smyglo hefyd wedi chwarae rhan bwysig o'r economi leol ar yr adeg hon. Tua chanol y 19eg ganrif, daeth Ceinewydd yn borthladd pwysig yn darparu calch i'r ffermydd lleol. Adeiladwyd sawl llong yno hefyd. Ond gyda dyfodiad y rheilffordd i'r trefi cyfagos, daeth diwedd i bwysigrwydd y pentref. Bellach, twristiaeth yw diwydiant pennaf Ceinewydd. Mae rhai o'r ffermydd yn dyddio i'r 16g neu cyn hynny; nodir "Crawgal" a "Chefn Gwyddil" yn arolwg 1587 a "Phen Coed" a "Phenrhiwpistyll" wedi eu codi ar ddechrau'r 17g. Yn y pentref, yn wreiddiol, Penygeulan (neu Rhes Glanmor, heddiw) oedd y rhes cyntaf o dai, a'r rheiny'n fythynod clom, to gwellt, a Glyngoleu sydd ar y bryn i'r dwyrain o'r môr. Mae'r rhan fwyaf o dai heol Glyngoleu, bellach, wedi'u bwyta gan donnau'r môr. Codwyd Dolau, Wellington Place a'r tai ar waeld Heol yr Eglwys cyn codi'r cei yn 1835.

Ceir yma ddwy eglwys hynafol: Llanllwchhaearn a Llanina. Cysegrwyd y cyntaf i sant Gwyddelig a'r ail i Ina, merch Ceredig, llywodraethwr Ceredigion yn y 6g. Mae'r ddwy eglwys yn cael eu nodi ar fapiau mor gynnar â 1644.

Bu yma gychod pysgota ers canrifoedd ac yn 1748 comisiynwyd Lewis Morris i lunio siart o arfordir bae Ceredigion. Yn y 1690au roedd harbwr bychan o'r enw Penpolion yn bod (ger Gorsaf y Bad Achub heddiw), sef morglawdd syml wedi ei wneud o bolion pren, drwy eu cnocio'n ddyfn i'r ddaear.

Gan fod yr harbwr yn llawer nes i Lundain nag Aberdaugleddau, bu adeg pan ystyriwyd ei throi'n harbwr enfawr, gan y medrai cychod o gryn faint ddod i mewn i'r harbwr ar chwarter llanw a gwnaed nifer o ymdrechion i'r perwyl. Fodd bynnag yn 1834 codwyd y pier presennol, wedi'i gynllunio gan Daniel Beynon: 456 troedfedd o hyd ar dair lefel. Costiodd £4,722 a ffurfiwyd Cwmni Harbwr Cei Newydd yn y Llew Du, yn Llambed yn 1835. Roedd gan y cwmni awdurdod dros y arfordir o ynys Lochtyn (ger Llangrannog i fyny i Graig Ddu yng Nghei Bach.

Roedd Cei Newydd yn hafan i smyglwyr am ran helaeth o'r 18g, a cheir llawer o dystiolaeth fod yr Awdurdodau (y "Refeniw" fel y'i gelwid) yn cadw llygad barcud ar y pentref oherwydd y contraband. Yn ystod Rhyfel Napoleon codwyd treth neu doll ar lawer o nwyddau gan gynnwys te a oedd a threth o bedwar swllt y pwys. Nwyddau eraill a oedd yn cael eu trethu'n uchel oedd gwin, halen, gwirodydd a thybaco. Roedd y dreth ar halen yn eithriadol o amhoblogaidd gan ei fod yn cael ei ddefnyddio i biclo neu gadw pysgod yn ffres. Fel y dangosodd yr hanesydd Geraint Jenkins, yn 1704 cyrhaeddodd 3 chwch yn llawn halen (a phedair arall ar y ffordd) ac roedd yno 150 o ddynion gyda 200 o geffylau'n eu gwagio. O'r Iwerddon a Ffrainc y deuai'r contraband, fel rheol.

Ceir rhwydwaith o ogofâu ger Heol yr Eglwys (ochor 'Penwaig') a dyllwyd yn benodol i guddio contraband. Efallai ma'r smyglwr enwocaf oedd Siôn Cwilt a cheir ysgol gynradd gerllaw sy'n dwyn ei enw. Gwisgai got cwilt clytwaith, o liw coch, a storiai newyddau mewn hen fwthyn ar dir sy'n cael ei adnabod heddiw fel Banc Siôn Cwilt ger Synod Inn; roedd hefyd yn gyfrifol am eu dosbarthu ledled yr ardal. Ymddengys ei enw fel 'John Qwilt' yng nghofrestr y plwyf yn Eglwys Llanina.

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[1][2][3][4]

• Myra Evans, Atgofion Ceinewydd (Cymdeithas Lyfrau Ceredigion, Aberystwyth, 1961). Atgofion yr awdures am fywyd gwerin 'y Cei' ar droad yr 20g.
• Cei Newydd: Hanes Trwy Luniau gan Roger Bryan; Llanina Books; 2012.

• Safle dwristiaeth Ceinewydd Archifwyd 2012-09-02 yn y Peiriant Wayback
• Cyngor Tref Ceinewydd Archifwyd 2007-10-08 yn y Peiriant Wayback