Roma

şeer Roma/Rum/Urum italyanca Roma Bayraq Tuğra Memleket İtaliya Region Latsio Provintsiya Roma Coğrafik koordinatalar Koordinatlar: 41°54′00″ ş. e. 12°30′00″ ş. b. / 41.9° ş. e. 12.5° ş. b. (G) (O) (Я)41.9, 12.541°54′00″ ş. e. 12°30′00″ ş. b. / 41.9° ş. e. 12.5° ş. b. (G) (O) (Я) İdare başı Roberto Gualtieri[d][1] Meydanlıq 1.287 km² Yükseklik 21 m (deñizge nisbeten) Eali 2.748.109 kişi (2023 yanvar 1)[2] Eali sıqlığı 2134,69 kişi/km² Saat quşağı UTC+1, yaz vaqtında UTC+2 Telefon kodu 06 Poçta indeksleri 00100 (generico), 00121 - 00199 ISTAT kodu 058091 Resmiy sayt http://www.comune.roma.it/ şeer künü iyün 29 Roma/Rum/Urum Vikianbarda Roma/Rum/Urum

Alme sol, possis nihil urbe Roma visere maius

— Goratsiy, Carmen saeculare, 11–12

Roma (italyanca Roma) ya da Rum[a] (qırımtatar arap urufatında: رومه‎) ve Urum[a] (qırımtatar arap urufatında: اوروم‎) — İtaliyanıñ paytahtı ve eñ büyük şeeri. Latsio regionınıñ memuriy merkezi ve vilâyet sastusına saip Roma territorial birlemini teşkil ete. Tiber^(en) özeni yalısındadır. Roma territoriyasınıñ bir qısmı Vatikan kvazidevletine aittir.

M.e. 753 senesi qurulğan Roma Avropanıñ eñ qadimiy şeerlerinden biri, qadimiy bir tsivilizatsiyanıñ paytahtıdır. Atta antiklik devirlerde (m.e. III asır) Romağa «Ebediy Şeer» (latince Roma Aeterna, Urbs Aeterna) dey ediler. Romanı birincilerden biri romalı şairi Albius Tibull (m.e. I asır) öz ekinci elegiyasında böyle adlandırğan edi. Romanıñ «ebediyligi» aqqında ğayeler qadimiy Roma tsivilizatsiyası yıqılğan soñ bile çoqça saqlanıp qaldı, bu ise uyğun epitetni zemaneviy tillerge ketirdi.

Romağa «yedi bayırdaki şeer» de deyler. Başta qasabalar Palatin bayırında yerleşkenler, soñra qomşu bayırlar Kapitolium ve Kvirinal yerleştirildi. Biraz soñra soñki dört bayırda (Keliya, Aventina, Eskilin ve Viminale) qasabalar peyda oldı.

Roma merkeziy İtaliyanıñ Latsio regionında Tiber (italyanca Tevere) özeni yalısındadır. Başlanğıç yerleşüv Tiber adası yanındaki keçitke baqqan töpeliklerde peyda oldı, bu yerdeki yekâne tabiiy özen keçiti edi. Qırallıq Roması yedi bayır üstünde qurulğan edi: Aventin töpesi, Keliya töpesi, Kapitolium töpesi, Eskilin töpesi, Palatin töpesi, Kvirinal töpesi ve Viminal töpesi. Bugünki Romada şeer tarihiy merkeziniñ şimalinde keçip Tiberge qoşulıp Anyena özeni de bar.

Şeerniñ merkezi Tirren deñizinden qararnen 24 kilometr uzaqlığında olsa da, şeerniñ territoriyası bütün yol boyu yalığace uzana, anda Ostiya rayonı bar. Romanıñ deñiz seviyesinden yüksekligi 13 metrden (Panteonnıñ tübünde) 139 metrge (Monte Mario töpesi) qadardır^[3]. Roma kommunasınıñ umumiy meydanlığı qararnen 1285 kvadrat kilometrni qaplay, şu cümleden çoq terekli yerler de bar.

Esas maqale: Romul ve Rem

Efsanege köre, özenniñ yanında taşlanğan Romul ve Rem qardaşlarını bir qaşqır emizdirgen. Ösken soñ, Romul ve Rem şeerniñ yerleştirilmesi ve akimiyetniñ bölünmesi aqqında kelişmeydiler, şunıñ içün qavğa ettiler, bunıñ neticesinde Romul Remni öldürdi. Bundan soñ Romul şeerniñ temelini qoydı, özüniñ şerefine «Roma» adını qoyıp onıñ birinci qıralı oldı (m.e. 754/753 seneleri). Romulnıñ devrinde senat quruldı, vatandaşlar patritsiyler ve plebeyler, metsenatlar ve müşterilerge bölündiler, birinci legionlar peyda oldılar. Cemaatnı keñleştirmek içün Romul yolcularğa, cinayetçilerge ve qaçqan qullarğa vatandaşlıqnı bergen, sabin qadınlarını qaçırmaqnı teşkil etti^[4][5][6].

Türklerde de buña oşağan bir efsane bar — boz qaşqır Aşına efsanesi^[7][8].

Esas maqale: Qadimiy Roma

Şimdiki Romanıñ yerinde birinci qasabalar şeerniñ resmiy temeli qoyulğan senesinden (yani m.e. 753 senesi) çoq evel peyda olğan. Tiberniñ sol yalısında Palatin töpesinde ve onıñ eteginde meskenlerniñ ve definlerniñ eñ qadimiy qaldıqları tapılğan. Adamlar ilk evelâ özen yanındaki batıqlı alçaqlıqlar üstünden yükselip turğan bayırlarda. yerleşken. Birinci evler qayalı bayır eteklerinde qazılıp qurulğan. Mında da, özen yanında, ticaret yapılğan edi. M.e. VIII—VII asırlarğace evler bazarnıñ etrafında da peyda olıp, kelecek şeerniñ özegi olğan^[9].

Milâttan evel I asırda Romanıñ qurulması içün bir qaç tarih esaplanğan, olarnıñ eñ bellisi m.e. 753 senesi aprelniñ 21-idir.

Romulğa Romanıñ birinci qıralı deyler. Ananege köre episi olıp yedi qıral bar edi. Qıral Serviy Tulliyni ananeviy olaraq meşur Serviy divarınıñ qurucısı olaraq bellene. Kapitolium töpesindeki divar ve onen bağlı qale eñ azından VI asırdan berli şeerni qorçalap edi. Şu vaqıttan başlap, özen yalısında iskele peyda oldı, şeerde onıñ memuriy ve ticaret merkezi olaraq cemaat binaları, azizlikler ve Forum peyda oldı. Qırallıq devrinde Romada birinci ibadethaneler peyda oldı, bu cümleden Yupiter ibadethanesi, Vesta ibadethanesi ve Yanus ibadethanesi^[9].

Tarihçı Tit Liviyniñ yazğanına köre, Serviy Tulliy birinci kere sakinlerni sayğanda Romada 80 biñ vatandaşnı esaplağan.

Uzaq vaqıt devamında şeerniñ sıñırı Serviy divarı edi. Bu sıñır fizikiy degil, muqaddes bir sıñır sayıldı (Romanıñ sıñırını belgilemek içün pomeriy termini qullanılğan edi). Milâttan evel V asırdan başlap Aventin töpesi şeer sıñırlarına kire^[9]. Roma devleti kenişlegen sayın, başta şeerni İtaliyadaki müstemlekelernen, soñra ise uzaq vilâyetlernen bağlağan yollar quruldı.

Palatin ve Kvirinal arasındaki dere Romanıñ merkeziy meydanına çevirilip Forum adınen belli edi. Bu yerde eñ müim soqaqlardan biri Romanıñ baş ziyarethanesi olğan Yupiter Kapitoliumlınıñ İbadethanesine köterileyatqan via sacra. Oña parallel olaraq, Palatinniñ eteginde, via nova ve digerleri edi. Daa bir müim meydan Tiber yanındaki şeerniñ eñ meşğul ticaret yeri Sığır forumı adlı ayvan bazarı edi. Yanında, lâkin şeer divarlarından tış, sebze bazarı bulunğan edi.

Cumhuriyet Romasınıñ ibadethaneleriniñ sayısı Roma halqınıñ teren dindarlığını isbatlay: şeerniñ er bir qısmında, bütünley olmağan ananege esaslanıp, bir qaç büyük azizlikni bar edi. Bundan da ğayrı, şeerde efsanege köre, m.e. 496 senesi qurulğan qadimiy üçlük Ceres, Liber, Libera ibadethanesi bar edi.

Roma devleti öskeninden soñ, endi büyük bir imperiyanıñ paytahtı olğan şeerde yavaş-yavaş deñişüvler peyda oldı. Pomeriyniñ Lutsiy Korneliy Sulla tarafından kenişletilmesi ve Gney Pompeyniñ yañı bina qurması Tsezar ve Oktavian Avgustnıñ faaliyetinden evel oldı. Tiber boyunda, Martius kampusında, Porta Kapenanıñ tışında, Appian yolu boyunda peyda olğan ve aslında şeer parçası olğan qasabalarnıñ episini, uquqiy ceetten şeerniñ bir qısmı statusını bermek kerek edi. Tek böyleliknen şeerniñ merkezinde çıdamlı yaşayış şaraitlerini yaratmaq, ömürni çetke yöneltmek ve merkezde cemaat binaları içün daa çoq yer tapmaq mümkün edi.

Milâttan evel IV asırda Romağa gallar basqın yapıp, qadimiy divarnı yıqtılar. Yañı divarnıñ qurulmasınen kenişletilgen şeer 4 kvadrat kilometrden ziyade meydannı qapladı.

Milâttan evel II—I asırlarda, Yunanistan zapt etilgen soñ, yunan standartları (qubbe, kemerler, portikler) Roma mimarlığına siñdi. Cemaat binaları daa büyük ve ameliy oldı, meselâ, Aventin töpesiniñ cenübindeki alış-veriş merkezi. Yunanlarnıñ tesiri altında ibadethane mimarlığınıñ yañı çeşiti — Roma bazilikası peyda ola. «Kampus Martius»nıñ qurulması ve özenniñ qarşısındaki birinci taş köpürniñ — Ponte Emiliyanıñ qurulması aynı devirge aittir^[9].

Esas maqale: Roma İmperiyası

Gay Yuliy Tsezar yañı senat binasını qurdurdı ve forumnıñ ğarbiy tarafında onıñ adını taşığan yañı buyük bazilikanıñ temelini qoydı. O da «Kampus Martius»ta cemaat binaları içün yañı territoriya yaratmaq ve forumdaki eski şeerni «Kampus Martius»taki yañı şeernen cemaat ve diniy bir sıra binalarnen bağlamaq leyhasını teklif etti. Tsezarnıñ planları tek Avgustnıñ devrinde tolusınen ömürge keçti. O, on dört çerikten ibaret yañı şeer yarattı. Bu vaqıttan başlap Roma qale şeeri harakterini coydı, Serviy divarı içindeki boşluqlarda niayet binalar quruldı, şeer civarları ise şeer sıñırlarına kirsetildi.

Avgust, Roma forumında ibadethanelerniñ, Kuriyanıñ ve Yuliy bazilikasınıñ restavratsiyası ve rekonstruktsiyasından ğayrı, Tsezar ibadethanesi ve Romanıñ siyasiy ayatınıñ yañı merkeziniñ qurulması içün mesül edi. Avgust Forumı Tsezar Forumı yanında peyda oldı, yaqın yerde İntiqamcı Mars İbadethanesi qurulğan edi, bu ise merkezni Martius Kampusınen bağlamaq yolunda yañı adım attı. Panteon, Barışıq qurban yeri, Avgust dürbesi, qısmen sağ qalğan Martsellniñ teatri, şimdi deyerlik bütünley yıqılğan büyük Agrippanıñ amamları, saqlanmağan Balbusnıñ teatri ve Statiliy Tavrnıñ amfiteatri de quruldı. Avgust devrinde Palatin töpesi imperatorlarnıñ daimiy yaşağan yeri oldı^[9].

İmperator Neronnıñ zamanında, m.e. 63 senesi, Romada «büyük ateş» oldı. Neron şeerni tiklemege başladı, Avropada eñ büyük imperator rezidentsiyasını — Altın evni qurdurdı. Şeer bütünley, bu sefer daa dülber yañıdan quruldı. Palatin ve Eskilin arasındaki derede m.e. 75-80 seneleri Kolizey peyda oldı, onıñ etrafında bir sıra hızmet binaları bar edi.

İmperator Trayannıñ zamanında imperator forumlarını Kampus Martiusnen birleştirüv leyhası Trayan forumı qurulması vastasınen bitirildi. Bu mimariy komplekskte Trayannıñ Sutunı buluna, o, şimdi de dünya mirasına kirsetilgen. İmperator Adrian şeerniñ infrastrukturasını inkişaf etmege devam ete, Venera ve Roma ibadethanesini qurdı, bu ise şeerniñ merkeziy qısmı ve Kampus Martius arasında bağ oldı. Bundan da ğayrı, Tiberniñ tışında bugünki künde Aziz Melek qalesi olaraq belli olğan dürbe quruldı, em de yañı tsirk quruldı. Panteonnıñ tiklenüvini de Adrianğa bağlaylar.

II asır Romada qurucılıq faaliyetiniñ eñ yüksek derecesi edi, bu ise insulae olaraq belli olğan çoq qatlı mesken binalarınıñ kenişlemesinde akis oluna. Lâkin III asırnıñ başınen Roma imperiyasınıñ iqtisadiy ve siyasiy vaziyetiniñ bozulması sebebinden qurucılıq suratı yavaşlay. Bu devirde Karakalla hamamları quruldı, olarnıñ qurulması imperatornıñ ölüminden soñ devam etti. III asırnıñ soñunda bütün şeerni ve şeer civarlarını, şu cümleden gümrük liniyasını ve pomeriy sıñırınıñ bir qısmını qaplap alğan uzunlığı 18 km olğan Avreliy divarı quruldı. IV asırda hristian kilseleriniñ qurucılığı başladı.

330 senesi Roma öz paytaht statusını coydı, bu status Konstantiniyege keçti. V asırda şeerni taladılar: 410 senesi Alarikniñ reberliginde vestgotlar, 455 senesi ise vandallar tarafından^[9].

476 senesi Odoaker, ulu türk seraskeri (hun tamırlı^[10][11]), soñki ğarbiy Roma imperatorını tahttan devirdi ve İtalyanıñ qıralı oldı, amma birazdan Teodorih tahtqa çıqtı, onıñ ükümdarlığı şeerde keniş darqalğan restavratsiya faaliyeti başlandı.

Vizantiya ve ostrogotlar arasındaki cenk vaqtında (536—552 seneleri) Roma altı kere qamaçavğa oğradı ve ükümet bir qaç kere deñiştirildi. Aynı zamanda ostrogot qıralları ve hususan Totila romalılar arasından çoqtan-çoq esirler aldılar, bu ise eñ alicenap qorantalarnıñ yoq etilmesine sebep oldı ve Roma ealisini 30—50 biñ adamğa endirdi. Yerli halq arasında yetekçi rol, ekseriyetle ölgen Roma mırzalarından, Roma Papasına ve başqa ruhaniylerge keçti.

Soñraki eki asır devamında (570—750) İtaliyanıñ müim bir qısmı lombardlar tarafından Bizanstan alınğanda, papalar zayıf Bizansqa adiy tabiyliknen şeerniñ dünyaviy işlerinde birinci rol oynap başladılar.

Cemaat binalarınıñ çoqusı yavaş-yavaş yıqıla. Tek Teodorih keniş restavratsiya faaliyetini inkişaf etmege tırıştı, amma bu çoqqa yardım etmedi. Binalarnıñ yıqılğanınen nevbetteki zaptçılar olardan tunç, mermer ve diger paalı materiallar hırsızladı.

Papalarnıñ yükselmesinen şeerde Aziz Petrus bazilikasınıñ emiyeti arta ve şeerniñ merkezi Vatikan töpesine keçe, onıñ etrafında IV Leo devrinde yañı mudafaa qurulışları qurula. Papalıq devleti, paytahtı Romada olğan mustaqil teokratik devlet olaraq, İtaliya birleşmesine qadar yaşadı.

Eski binalar maniasız yıqıldı, tek hristian kilseleri ya da feodal qaleleri sığınğanları saqlanıp qalğan. Böyleliknen, Vatikan töpesiniñ yanında imtiyazlı yerleşken Adrian dürbesi Avreliy divarları qurulğan vaqıtta bile kiçik qalege çevirildi ve vaqıt keçtikçe bir qaç qamaçavğa dayanğan ve yeñilmez papanıñ Aziz Melek qalesine çevirildi.

1798 senesi fransızlar Romanı zapt etip, cumhuriyet ilân ettiler, papa VI Piyus sürgünlikke mecbur oldı ve anda vefat etti. Fransızlar 1798 senesi avstriyalılar ilerilegen soñ Romanı terk ettiler. VII Piyus 1800 senesi papa oldı, amma 1808 senesi Papalıq devleti lâğu etilgen soñ, Napoleon onı öz vazifesinde qaldırdı. 1814 senesi Napoleon devirilgen soñ, VII Piyus Romağa qayttı.

1848 senesi olğan inqilâp papa IX Piyusnıñ qaçmasına ve 1849 senesi fransızlar tarafından tiklengen Roma Cumhuriyetiniñ qısqa bir ömürine sebep oldı. Roma 1870 senesi İtaliyanıñ paytahtı oldı. 1922 senesi faşistler akimiyetni elge aldılar, Vatikan ise 1929 senesi mustaqil kvazidevlet oldı. Ekinci Cian cenki vaqtında Roma nemseler tarafından işğal etildi, amma büyük yıqıntılardan qurtuldı ve 1944 senesi azat etildi.

Roma cenkten soñ 1950-nci ve 1960-ncı senelerniñ başında cenkten soñki yañıdan quruv ve modernizatsiyanıñ «italyan iqtisadiy mücizesiniñ» bir qısmı olaraq büyük inkişaf etti. Bu devirde, la dolce vita («tatlı ömür») yıllarında, Roma moda şeerine çevirildi, şeerniñ tanılğan Cinecittà studiyasında «Ben Hur», «Quo Vadis», «Roma bayramı» ve «La Dolce Vita» kibi populâr klassik filmler çıqarıldı. Eali artuv tendentsiyası 1980-inci senelerniñ ortalarına qadar devam etti, o vaqıt kommunada 2,8 milliondan ziyade adam yaşadı. Bundan soñ adamlar yaqın şeer civarlarına köçip başlağanları içün, eali yavaş-yavaş eksildi.

Romanıñ subtropik Aq deñiz iqlimi bar. Eñ çoq yağmurlar qışta yağa, yazda yağmurlar nisbeten siyrek ola. İqlimiy qış (yani orta künlük araretniñ sıfırdan aşağı turğan devir) yoq. Qış aylarında araret, adet üzre, 5-10 °C sıñırında tutula. Umumen, yazlar pek uzun ve sıcaq, qışlar yımşaq ve yağmurlıdır. Qışta ayazlar ve qar yağması siyrek ola, yazda ise avanıñ arareti +40°C-ten ziyade ola bile.

Romanıñ iqlim cedveli Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avg Sen Okt Noy Dek Max. avanıñ arareti (°C) 11,1 12,6 15,2 18,8 23,4 27,6 30,4 29,8 26,3 21,5 16,1 12,6 Ø 20,5 Min. avanıñ arareti (°C) 4,5 5,4 7,2 9,8 13,3 17,2 19,6 19,4 16,9 12,8 9,3 6,4 Ø 11,8 Tınmalar (mm) 76 88 77 72 63 48 14 22 70 128 128 106 Σ 892 Küneşli saatlar (s/k) 4,3 4,7 6,6 7 8,6 9,4 10,8 9,9 8,1 6,4 4,1 3,3 Ø 6,9 Yağmurlı künler (k) 6 6 8 8 6 4 2 2 5 6 8 8 Σ 69 A v a n ı ñ a r a r e t i 11,1 4,5 12,6 5,4 15,2 7,2 18,8 9,8 23,4 13,3 27,6 17,2 30,4 19,6 29,8 19,4 26,3 16,9 21,5 12,8 16,1 9,3 12,6 6,4 Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avg Sen Okt Noy Dek A t m o s f e r a y a q a n a q l a r ı 76 88 77 72 63 48 14 22 70 128 128 106   Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avg Sep Okt Noy Dek Menba: Romanın iqlimi

Yıl Sayı 550 (m.e.) 35.000 509 (m.e.) 130.000 150 (m.e.) 300.000 1377 17.000 1861 194.500 1871 212.432 Yıl Sayı 1881 273.952 1901 422.411 1911 518.917 1921 660.235 1931 930.926 1936 1.150.589 Yıl Sayı 1951 1.651.754 1961 2.188.160 1971 2.781.993 1981 2.840.259 1991 2.775.250 2001 2.663.182 Yıl Sayı 2011 2.617.175 2014 2.870.493 [12] 2015 2.864.348 2017 2.873.494 [13] 2018 2.872.800 [14] 2023 2.748.109 [2]

Roma İtaliyanıñ paytahtıdır, şunıñ içün anda devletniñ bütün esas institutları, şu cümleden prezident, ükümet, parlament, Konstitutsiya Mahkemesi ve İtaliya Cumhuriyetiniñ Yuqarı Kassatsion Mahkemesi buluna. Romada İtaliya ve Vatikandaki (daa doğrusı, Muqaddes Tahtdaki) bütün memleketlerniñ diplomatik missiyaları bar. Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ bazı ihtisaslaşqan agentlikleriniñ ştab-kvartiraları da Romadadır, hususan, Birleşken Milletlerniñ Azıq ve köy hocalığı teşkilâtı, Halqara köy hocalığını inkişaf ettirüv fondu, Dünya aşayt programması, Halqara Medeniy mülkni qorçalav ve tiklev ilmiy tedqiqat merkezi ve NATO mudafaa kolleci.

Romanıñ iqtisadiyatında ağır sanayı aman-aman yoq. Hızmetler, yüksek tehnologiya şirketleri (IT, aerokosmos, mudafaa, telekommunikatsiya), araştırma, qurucılıq ve ticaret faaliyeti (hususan bank), em de büyük turizmniñ inkişafı pek dinamik ve şeer iqtisadiyatı içün soñ derece müimdir. Roma Fyumiçino halqara ava limanında İtaliyada eñ büyügidir, şeerde İtaliyanıñ büyük şirketleri ekseriyetiniñ ştab-kvartiraları, em de dünyanıñ 100 eñ büyük şirketlerinden üçüniñ ştab-kvartiraları buluna: «Enel», «Eni» ve «Telekom İtaliya»^[15]. Roma aglomeratsiyası $167,8 mlrd UMV bar edi, adam başına ise — $38.765^[16].

• Roma forumı (latince Forum Romanum), qadimiy Romanıñ iqtisadiy, siyasiy ve diniy merkezi.
• İmperator forumları (latince Fori imperiali), qadimiy mimariy binalarnıñ harabeleri.
• Kolizey (latince Colosseum), qadimiy Roma amfiteatri.
• Panteon (italyanca Pantheon), qadimiy Roma bütün allalarnıñ ibadethanesi.
• Kapitolium töpesi (latince Capitolium , Capitolinus mons, italyanca Campidoglio , Mönte Kapitolino) — Qadimiy Romanıñ peyda olğan yedi töpesinden biri. Töpelikte dünyadaki eñ qadimiy cemaat müzeyi — Kapitolium müzeyleri ve Mark Avreliyniñ eykeli bar.
• Büyük ​​tsirk (latince Circus Maximus), qadimiy Romanıñ eñ büyük ippodromı.
• Appian yolu (latince Via Appia), Romanıñ qadimiy cemaat yollarından eñ emiyetlisi.
• Başta Adriannıñ mezarı olğan Sant-Ancelo qalesi (italyanca Castel Sant' Angelo) orta asırlarda qale olaraq yañıdan quruldı.
• Aziz Petrus baş kilsesi (italyanca Basilica di San Pietro), Avropada eñ büyük kilse, katoliklikniñ merkezi (Vatikannıñ territoriyasında yerleşken).
• Navona meydanı (italyanca Piazza Navona) Can Lorentso Bernininiñ «Dört özenniñ çeşmesi» ile.
• Spanya meydanı (italyanca Piazza di Spagna) ve İspan basamaqları (italyanca Scalianta di Spagna). İspan basamaqları Spanya meydanındadır Qayıq çeşmesinden Santissima Trinita dey Monti (italyanca Ss. Trinita dey Monti) kilisesine alıp bara.
• Trevi çeşmesi (italyanca Fontana di Trevi), Romada eñ belli çeşme, ve qaplı baqa çeşmesi (italyanca Fontane delle Tartarughe).
• Villa Borgeze (italyanca Villa Borghese) ve onıñ içinde yerleşken sanat müzeyi.
• Pyattsa del Popolo (italyanca Piazza del Popolo), onıñ üstünde öbelisk ve çeşme yerleşken.
• Aqiqat ağzı (italyanca Bocca della Verità) — Tritonnıñ (ya da Okeannıñ) maskası tasvirlengen antik tögerek mermer plita.
• Vittoriano (italyanca Il Vittoriano) — İtaliyanıñ birleşmesi hatırasına qoyulğan abide.
• Dünya sergi kvartalı — Benito Mussolini qurğan saray.
• Pigorini müzeyi — qadimiy tarih, antropologiya ve etnografiya boyunca kollektsiyalarnen.
• İtaliya forumı (evelde Mussolini forumı) — Benito Mussolini qurğan sport kompleksi.

1. ↑ https://tg24.sky.it/roma/2021/10/21/roberto-gualtieri-sindaco-giunta-roma
2. ↑ ^{2,0 2,1} https://demo.istat.it/?l=it
3. ↑ Ravaglioli, Armando Roma anno 2750 ab Urbe condita. — Rome: Tascabili Economici Newton, 1997. — ISBN 978-88-8183-670-3
4. ↑ Циркин, 2000, с. 214—215
5. ↑ Rosenberg, 1914, s. 1093
6. ↑ Ungern-Sternberg, 2000, s. 38
7. ↑ Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. — СПб.: СЗКЭО, Издательский Дом «Кристалл», 2002. — С. 576. — ISBN 5-9503-0031-9.
8. ↑ Мифы народов мира. Энциклопедия в 2-х томах. Под. ред. С. А. Токарева — М.:1980.
9. ↑ ^{9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5} Стачиоли, 2019
10. ↑ В. В. Латышев. Приск Панийский. Готская история (фр. 8) Архивная копия от 3 martnıñ 2008 на Wayback Machine. // ru:Вестник древней истории, № 4. 1948.
11. ↑ Скржинская Е. Ч. Вступительная статья, перевод, комментарий // Иордан. О происхождении и деяниях ��етов. Getica. СПб., 1995. С. 320, прим. 589.
12. ↑ http://www.demo.istat.it/bilmens2014gen/query.php?lingua=ita&Rip=S3&Reg=R12&Pro=P058&Com=91&submit=Tavola
13. ↑ Popolazione Residente al 1° Gennaio 2017 — Italian National Institute of Statistics.
14. ↑ Popolazione Residente al 1° Gennaio 2018 — Italian National Institute of Statistics.
15. ↑ DeCarlo, Scott. The World's 2000 Largest Public Companies, Forbes (30 March 2006).
16. ↑ Global city GDP 2011. Brookings Institution.

Qullanılğan edebiyat

• Rosenberg A. Romulus. — Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. — 1914. — B. I A, 1.
• Ungern-Sternberg J. Romulus – Versuche, mit einem Stadtgründer Staat zu machen // Von Romulus zu Augustus. Große Gestalten der römischen Republik / K.-J. Hölkeskamp. — 2000.
• Поспелов Е. М. ru:Географические названия мира. Топонимический словарь / отв. ред. Р. А. Агеева. — 2-е изд., стереотип. — М: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002. — 512 с. — 3.000 экз. — ISBN 5-17-001389-2
• Стачиоли Р. А. Рим. Прошлое и настоящее. С реконструкциями. — 2-е изд. — VISION S.r.l., 2019. — 100 с.
• Циркин Ю. Мифы Древнего Рима. — М: Астрель, АСТ, 2000. — 560 с. — ISBN 5-17-003989-1

Qoşma edebiyat

• Bertarelli, Luigi Vittorio Guida d'Italia. — Rome: CTI, 1925. — Т. IV.
• Brilliant, Richard Roman Art. An American's View. — Rome: Di Renzo Editore, 2006. — ISBN 978-8883230851
• Coarelli, Filippo Guida archeologica di Roma. — Milano: en:Arnoldo Mondadori Editore, 1984.
• De Muro, P., Monni, S., Tridico, P. (2011), «Knowledge-based economy and social exclusion: shadow and light in the Roman socioeconomic model», in International Journal of Urban and Regional Research Vol. 35 issue 6, pp. 1212—1238, November.
• Rome – Eyewitness Travel. — DK, 2006. — ISBN 978-1405310901
• Hughes, Robert Rome. — en:Weidenfeld & Nicolson, 2011.
• Kinder, Hermann; Hilgemann, Werner Dtv-atlas zur Weltgeschichte. — Zürich: Ex Libris, 1964. — Т. 1.
• Lucentini, Mario La Grande Guida di Roma. — Rome: Newton & Compton Editori, 2002. — ISBN 978-8882890537
• Rendina, Mario Roma ieri, oggi, domani. — Rome: Newton & Compton Editori, 2007.
• Spoto, Salvatore Roma Esoterica. — Rome: Newton & Compton Editori, 1999. — ISBN 978-8882892654

XIX asırnıñ kitapları

• H. Jordan, «Topographie der Stadt Rom im Alterthum» (т. I, 1878; т. II, 1871);
• О. Gilbert, «Geschichte und Topographie der Stadt Rom im Altertum» (I, 1883; II, 1885; III, 1890);
• O. Richter, «Topographie der Stadt Rom» (в III т. Iw. Müller, «Handbuch der Klassischen Altertumswissenschaft», Нёрдлинген, 1889);
• Hülsen et Kiepert, «Formae urbis Romae antiquae accedit nomenclator topographicus» (Б., 1896).

v • t • e Avropanıñ ulu şeerleri
Şeerlerniñ cedveli	Atina • İstanbul • London • Paris • Praga • Roma • Solhat • Viyana

Bu maqale qırımtatarca vikipediyada nümüneviydir.