Tvrđava hercega Stjepana (Ljubuški)

Tvrđava hercega Stjepana, ili stari grad Ljubuški, je srednjevjekovna tvrđava na području općine Ljubuški, Bosna i Hercegovina.

Tvrđava hercega Stjepana se nalazi na istaknutom vrhu krševitog lanca brda Buturovice, koje se nalazi na istočnom kraju Ljubuškog polja. Podignuta je na čvrstom, krševitom položaju, na 396 m nadmorske visine. U periodu poslije rata 1992.-1995.godine, probijen je makadamski put do podnožja.

U srednjem vijeku Ljubuški je dio župe Večenike (Večerić) Tvrđava se veže za hercega Stjepana Vukčića Kosaču i spominje se 1452. godine u vezi sa borbama između hercega Stjepana i sinova, knezova Vladislava i Vlatka. Pomenute godine knez Vladislav je prešao na stranu Dubrovačke republike u ratu protiv oca. Herceg Stjepan se sklonio u tvrđavu u Ljubuškom. Vladislav je te godine pokušao oteti grad Ljubuški od oca, ali ga nije uspio osvojiti. Tek se 1454. godine pominje u povelji aragonskog kralja Alfonsa V kao civitas Lublano. Čudno je da se ne pominje u poveljama iz 1444. i 1448. godine, obzirom da je u sve tri navedene povelje popis dobara unutar hercegove teritorije, te se pretpostavlja da je negdje u tom periodu i građen, mada nije isključeno da je sagrađen 1452. godine.^[1]

Osmanlije 1463. godine prvi put osvajaju Ljubuški. Drže ga svega mjesec dana, (juni-juli) jer su se morali povući radi nedovoljne snabdjevenosti vojske, tako da je knez Vlatko brzo vratio grad pod svoju vlast. Između 1468. i 1477. godine Osmanlije su definitivno osvojile Ljubuški. Već 1477. godine predstavlja pograničnu tvršavu sa jakom posadom i pripada drinskom kadiluku. U ugovoru između Osmanskog Carstva i Ugarske 1503. godine Ljubuški se pominje, kao jedan od pograničnih gradova koji ostaje pod osmanskom vlašću. U vafuknami (zakladnici) Nesuh-age Vučjakovića pisanoj u februaru 1565. godine, grad se pominje kao k'ala (tvrđava). Nesuh-aga je u gradu podigao džamiju. Kao samostalan kadiluk spominje se 1633. godine. U XVIII vijeku postoje nahija Ljubuški u istoimenom kadiluku, a osnovana je i istoimena kapetanija. Tvrđava je napuštena 1835.godine.^[2]

Tvrđava se sastoji iz dva dijela. Prvo utvrđenje je nastalo u doba srednjevjekovne bosanske države. Unutar zidova se vide krajnji ostaci raznih građevina: stražarnica, ambara, pekare, barutane, a konstatovane su i 4 čatrnje, od kojih se danas mogu na terenu da raspoznaju tri.

Srednjevjekovna tvrđava se sastoji od masivne, isturene kule, zvane Herceguša i obora ispred kule. Kula Herceguša, koja dominira tvrđava, ima četverougaoni oblik, vanjskih dimenzija 9,7x5 m. Zidovi su joj debeli od 2 – 4 metra. Na vrhu kule su bile puškarnice kojih više nema. Sjeverni zid kule je sačuvan do krovišta, do visine od oko 15 m. Bočni zidovi su dosta propali, dok je južni podužni zid srušen od zemljotresa, prema kazivanju mještana, 60-ih godina XX vijeka. Uz istočnu polovinu južnog zida kule su stepenice spojene sa istočnim zidom obora. Stepenice, koje su vodile u kulu, su zatrpane masom kamenja koje je otpalo sa južnog zida kule pri zemljotresu. Podgrađe srednevjekovnog grada razvilo se najvjerovatnije na terasi Crkvice, koja se nalazi ispod južnog dijela grada. Kasnija varoš razvila se u dolini zapadno od grada.

Osmanski dio tvrđave sagrađen je oko srednjevjekovnog utvrđenja, koje tada postaje jezgra velike tvrđave, kao akropola, opasana sa svih strana zidovima. Perimetralni zidovi izgrađeni su u periodu između 1472. do 1565. godine. Osnova definitivno izgrađenog utvrđenja je u obliku nepravilnog višeugaonika. U dužinu se prostire u osnovnom pravcu sjever-jug, oko 93 m. Prosječna širina utvrđenja je u pravcu istok-zapad oko 49,5 m. Površina iznosi oko 3.350 m2.

Tvrđava se sastoji iz više cjelina. Na sjeverom dijelu je ulazni dio i veliki donji obor sa tabijom. Na jugu je gornji obor pregrađen zidom. Centralna odbrambena tačka i dalje je ostao centralni dio jer su jugoistočno od njega sazidane dvije masivne kule okrenute ka istoku, koje takođe dominiraju. Zapadni perimetralni bedem pruža se uglavnom mirnom linijom, na teško pristupačnom, krševitom terenu.

Zidovi su danas na pojedinim mjestima očuvani do visine od oko 4 do 12 m. Na svim perimetralnim bedemima su bile puškarnice, od kojih su mnoge sačuvane.

Dio prilaza tvrđave bio je kaldrmisan. Na prostoru uz ulaz, tj. u unutarnjem, sjeverozapadnom dijelu, su dvije odbrambene kule i čatrnja, unutarnjih dimenzija 5,1x3,7 m.

Sjeveroistočni dio tvrđave zauzima veliki obor sa tabijom. Južni, gornji obor izgrađen je na stijenama. Njegov sjeveroistočni dio sa dvije masivne kule.

Oko 250 m sjeverozapadno od ulaza u tvrđavu, nalaze se ruševine džamije koju je, vjerovatno, podigao Nesuhaga Vučjaković polovinom XVI vijeka. Džamija je četverougaone osnove, dužine stranica od 7 m, sačuvane visine zidova oko 4,5 m. Spoljna lica zidova su obložena dobro klesanim kvaderima, sa dosta pažnje slaganim u horizontakne redove. Tri zida su sačuvana do pod krov, a nedostaje sjeverozapadni zid, koji je srušen. Munara je potpuno srušena, a nalazila se uz sofe na zapadnom uglu. Mihrab, u obliku jednostavne četverougaone ravne plohe (visine oko 2 m, širine oko 1,5 m), uokvirene jednostavno profilisanim okvirom, nalazi se u sredini jugoistočnog zida. Površina mu je bila obložena tankim pločama, fino klesanim i poslaganim u redove. Južno od mihraba u donjem nivou je naknadno probijen otvor kroz koji se može da uđe u džamiju. Nešto bliže do sjevernih zidina, na istoj parceli, nalaze se krajnji ostaci mezarja, tj. pokoji nagnuti, prelomljen ili izvaljen.^[3]

• Hamdija Kreševljaković, Hamdija Kapidžić, Naše starine II, Zavod za zaštitu spomenika kulture R BiH, Sarajevo, 1954, 9-21 -Stari hercegovački gradovi.