Рускія добраахвотніцкія атрады ў Югаславіі

Рускія добраахвотніцкія атрады ў Югаславіі (руск.: Русские добровольческие отряды в Югославии, сербск.: Руски добровољачки одреди у Југославији, макед.: Руски доброволни единици во Југославија) — абагульняючая назва для выхадцаў з краін былога СССР (пераважна з Расіі), якія прымалі ўдзел у канфліктах падчас распаду Югаславіі на баку сербскіх і югаслаўскіх войск. Удзельнічалі ў баявых дзеяннях у Харватыі, Босніі, Косаве і Македоніі. Паводле розных ацэнак, колькасць добраахвотнікаў складала ад некалькіх сотняў да дзесяці тысяч байцоў. Сярод загінулых лічыцца 43 чалавекі. Ацэнкі ўдзелу замежнікаў розныя: адны кажуць пра іх як пра герояў, іншыя абвінавачваюць у найміцтве і здзяйсненні ваенных злачынстваў.

Дакладная колькасць байцоў з былога СССР невядома. Ацэнкі вагаюцца ад некалькіх сотняў^[1] да дзесяці тысяч чалавек^[2].

У 1993 годзе харвацкі бок паведамляў пра паўтары тысячы рускіх, якія ваююць у сербскіх войсках. Баснійскія сілы ў кастрычніку 1994 года заявілі аб пяці тысячах. У перыяд з 1992 па 1995 год на тэрыторыі Босніі пастаянна дзейнічалі два—тры невялікіх рускіх атрадаў. Сумарная колькасць замежнікаў з постсавецкай прасторы на фронце зімой—вясной 1993 года перавышала паўсотні. Усяго ж, па разліках расійскіх журналістаў і саміх добраахвотнікаў^[3], праз гэтую вайну прайшло некалькі сотняў ураджэнцаў былога СССР; як мінімум 35—40 загінулі, яшчэ каля дваццаці сталі інвалідамі. Семнаццаць рускіх добраахвотнікаў, якія загінулі ў баях у 1994—1995 гадах, пахаваныя на могілках Доні-Мілечы пад Сараевам^[4].

Паводле сайта «Радыё Свабодная Еўропа», які спасылаецца на архівы Гаагскага трыбунала, у вайне ў Босніі і Герцагавіне ў шэрагах Арміі баснійскіх сербаў прыняло ўдзел ад 529 да 614 грамадзян Расіі, Грэцыі і Румыніі^[5].

Баснійскі даследчык і ветэран вайны Азіз Тафро ў сваёй кнізе «Рускія і грэчаскія найміты ў вайне ў Босніі і Герцагавіне» сцвярджаў, што на баку сербаў у Босніі змагалася да 10 000 расіян. Пры гэтым адначасова на фронце знаходзілася не менш за 700 з іх^[2].

Па звестках Найджэла Томаса і Крунаслава Мікулана, агульная колькасць рускіх добраахвотнікаў складала каля 700 чалавек^[6].

У верасні 1992 года ў горадзе Трэбінье ва ўсходняй Герцагавіне быў створаны першы атрад рускіх добраахвотнікаў у Босніі, які налічваў 10 байцоў^[7][8]. Узначаліў яго былы марскі пяхотнік Валерый Уласенка^[6]. Ён ваяваў супраць арміі баснійскіх харватаў і падраздзяленняў рэгулярнай харвацкай арміі на працягу верасня—снежня 1992 года^[9]. Ядро злучэння склалі пецярбуржцы. Атрад дзейнічаў у складзе зводнага серба-рускага падраздзялення арміі баснійскіх сербаў. У канцы 1992 года РДА-1 спыніў сваё існаванне^[9].

Менавіта ў РДА-1 былі закладзены некаторыя традыцыі замежных баевікоў і элементы ўніформы — такія, як чорныя берэты і манархічная сімволіка. Сваімі сімваламі яны лічылі чорна-жоўта-белы сцяг і вялікага двухгаловага арла колеру бронзы з выявай Святога Георгія Перамаганосца на грудзях. Манархізм, як правіла, не быў палітычным перакананнем, а з’яўляўся часткай традыцыі. Баявая дзейнасць атрада зводзілася да нясення службы ў дазорах, супрацьдзеянні эпізадычным спробам разведвальных груп праціўніка перасекчы лінію фронту і вядзенню разведкі ў харвацкім тыле^[7].

РДА-2, які атрымаў з-за манархічных перакананняў некалькіх яго ўдзельнікаў мянушку «Царскія ваўкі»^[8], быў створаны 1 лістапада 1992 года ў Вішаградзе. Яго камандзірам стаў ветэран Прыднястроўскай вайны 27-гадовы Аляксандр Мухараў (па ініцыялах атрымаў пазыўны «Ас»). Намеснікам камандзіра стаў Ігар Гіркін, пазней стаў вядомым як Стралкоў. Па даных саміх добраахвотнікаў, назва «Царскія ваўкі» не прыжылося ў атрадзе, але яе шырока выкарыстоўвалі ў прэсе. Адметнай асаблівасцю РДА-2 было нашэнне чорных берэтаў^[3].

Першай аперацыяй стала вызначэнне і мініраванне пазіцый баснійскіх снайпераў у Вішаградзе. Першае ж боесутыкненне з праціўнікам адбылося ў глыбокім баснійскім тыле. Пасля гэтай аперацыі сярод мусульманскіх вайскоўцаў пачалі хадзіць чуткі пра «цэлую брыгаду рускіх наймітаў»^[10].

За апошнія два месяцы 1992 года атрадам, аўтаномна і сумесна з сербамі, была праведзена серыя ўдалых дыверсійных і разведвальных аперацый, аднак 1 снежня злучэнне панесла першыя страты — быў забіты масквіч Андрэй Німенка, яшчэ адзін баец цяжка паранены^[10].

28 студзеня 1993 года асноўная частка «Царскіх ваўкоў» перадыслакавалася ў Прыбой. Там фарміраванне паспяхова ваявала каля двух месяцаў. Затым, 27 сакавіка злучэнне з’ехала на заходнюю ўскраіну Сараева, у Іліджу^[9]. З мая іх узначальваў Міхаіл Трафімаў (пазней загінуў у баі). У жніўні 1993 года РДА-2 спыніў сваё існаванне, яго сцяг быў здадзены ў Храм Святой Тройцы ў Бялградзе^[11]. У гэтай царкве ў ліпені 1993 года была ўсталяваная дошка з імёнамі дзесяці загінулых рускіх. Усяго праз атрад прайшлі каля трыццаці добраахвотнікаў, звычайная ж яго колькасць складала прыкладна 10 чалавек. За дзевяць месяцаў баёў РДА-2 страціў чатырох чалавек забітымі^[9].

РДА-2 стаў першым атрадам добраахвотнікаў з устоянай структурай, пастаянным складам і сваімі традыцыямі. Створаныя пазней атрады імкнуліся працягваць яго традыцыі^[11].

У канцы 1992 года ў Расіі пачалося фарміраванне казацкага атрада. Ініцыятарам выступіў Аляксандр Загрэбаў, які супрацоўнічаў з кіраўніцтвам абшчыны Вішаграда ў Рэспубліцы Сербскай. Набор казакоў у атрад вёўся ў некалькіх расійскіх гарадах, у тым ліку пры дапамозе ваеннага камісара Саратава. Канчатковая арганізацыя адбылася ў Маскве. Многія байцы былі былымі вайскоўцамі і ветэранамі лакальных канфліктаў на тэрыторыі былога СССР^[12].

Казакі прыбылі на тэрыторыю Рэспублікі Сербскай 1 студзеня 1993 года. Большая частка атрада была размешчана ў Вішаградзе, меншая — у населеным пункце Шкілані. У гэтым раёне яны ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях да канца красавіка. Сярод вядомых баявых аперацый казакоў вылучаюцца баі пад Вішаградам, абарона Скелані ад нападаў падраздзяленняў 28-й дывізіі з Срэбраніцы, удзел у наступленні блізу горада Рудо, а таксама вядомая абарона гор Заглавак і Столац, дзе ў ходзе разлютаваных баёў казакі і добраахвотнікі панеслі значныя страты^[12].

Увосень 1993 года быў створаны РДА-3, складзены як з ветэранаў, так і навабранцаў^[9]. На чале фарміравання ў лістападзе таго ж года ўстаў былы мічман марской пяхоты і ветэран баявых дзеянняў у Анголе і Абхазіі 39-гадовы Аляксандр Шкрабаў^[6]. Падраздзяленне грунтавалася на паўднёва-ўсходняй ускраіне Сараева. Уваходзіла ў склад вч. 7512^[9].

РДА-3 прымаў удзел у баях у раёне яўрэйскіх могілак у Сараеве, на гары Ігман, а таксама ля населеных пунктаў Олава і Трнава. Увесну 1994 года атрад удзельнічаў у наступленні на Гараждэ, дзе прымаў прамы ўдзел ва ўзяцці і знішчэнні вядомай фабрыкі «Перамога». 4 чэрвеня пры штурме ўмацаванага раёна на гары Машэвічка ў раёне горада Олава загінуў камандзір Шкрабаў. Некаторы час атрад працягваў існаваць, але ўвосень таго ж года ён распаўся, а большасць яго байцоў перайшлі ў спецыяльны атрад «Белыя ваўкі»^[9].

Атрад «Белыя ваўкі» быў створаны ў 1993 годзе як 4-ы разведвальна-дыверсійны атрад Сараеўска-Раманійскага корпуса. Ён быў укамплектаваны замежнымі баевікамі і падпарадкоўваўся наўпрост камандаванню корпуса. Камандаваў падраздзяленнем Срджан Кнежэвіч.

Акрамя рускіх, у фарміраванні служылі грамадзяне Балгарыі, Румыніі і іншых краін^[8]. Атрад ваяваў у Сараеве, а таксама некаторых іншых участках фронту. Узімку—вясной 1996 года, пасля падпісання Дэйтанскіх пагадненняў, многія добраахвотнікі пакінулі Рэспубліку Сербскую^[13].

Увосень 1995 года, ужо на заключным этапе баявых дзеянняў, некалькі байцоў падраздзялення перайшлі ў склад спецыяльнага атрада «Ваўкі з Дрыны» 1-й Зворнікскай пяхотнай брыгады Дрынскага корпуса^[13].

З пачаткам бамбардзіровак краінамі НАТА Югаславіі ў Маскве некаторыя партыі і рухі, у тым ліку ЛДПР, НПСР, Саюз афіцэраў і некаторыя казачыя арганізацыі, пачалі набор добраахвотнікаў для ўдзелу ў баявых дзеяннях. Паводле звестак ЛДПР, гатоўнасць адправіцца ў «гарачую кропку» выказалі да пяці тысяч чалавек. У НПСР назвалі лічбу ў 1200 чалавек. Міністэрства юстыцыі РФ выступіла з заявай аб недапушчальнасці такіх дзеянняў. У прэсе арганізацыі, якія вялі набор добраахвотнікаў, былі абвінавачаны ў стварэнні незаконных узброеных фарміраванняў^[14].

Добраахвотнікі адпраўляліся ў Югаславію самастойна, без дапамогі якіх-небудзь арганізацый. Сярод іх былі ветэраны вайны ў Босніі і Герцагавіне і іншых канфліктаў. Усяго ў «гарачую кропку» прыехалі 200 чалавек. Па некаторых даных, сярод іх да паловы складалі грамадзяне Украіны^[3]. У адрозненне ад вайны ў Босніі, у Югаславіі не было створана самастойных атрадаў; замежнікі траплялі ў розныя сербскія падраздзяленні, у тым ліку ў тыя, якія займаліся прыкрыццём мяжы з Албаніяй^[3].

Сярод замежных баевікоў у баях удзельнічаў таксама будучы Герой Расіі Анатоль Лебедзь^[15].

Невялікі атрад рускіх, большасць якіх былі ветэранамі канфліктаў у Босніі і Косаве, прымаў удзел у баявых дзеяннях у Македоніі на баку ўрада^[3].

У 2013 годзе Урад Рэспублікі Сербскай прыняў рашэнне пасмяротна ўзнагародзіць Ордэнам Мілаша Абіліча 29 добраахвотнікаў з былога СССР^[16].

5 лістапада 2011 года ў Вішаградзе ў Рэспубліцы Сербскай быў адкрыты помнік рускім добраахвотнікам, на якім высечаныя імёны 37 загінулых замежнікаў. На адкрыцці прысутнічалі ветэраны добраахвотніцкіх атрадаў і Войска Рэспублікі Сербскай, члены сем’яў загінуўшых, а таксама прадстаўнікі ўрада РС, у тым ліку міністр працы і абароны ветэранаў і інвалідаў Петар Джокіч^[17]. Адкрыццё помніка выклікала крытыку з боку мусульманскіх таварыстваў ахвяр вайны^[18].

15 снежня 2016 года ў царкве Святой Тройцы ў Бялградзе была асвечана мемарыяльная дошка са спісам замежных баевікоў, якія загінулі ў войнах у былой Югаславіі. На цырымоніі асвячэння прысутнічалі сем’і загінулых, пасол Беларусі ў Сербіі Уладзімір Чушаў, прадстаўнікі пасольства Расіі ў Сербіі, міністр працы і абароны ветэранаў і інвалідаў Рэспублікі Сербскай Міленка Саванавіч і іншыя. Дошка была ўсталяваная на месцы ранейшай, пастаўленай у 1995 годзе і пашкоджанай падчас авіяўдараў НАТА^[19].

Ацэнкі ўдзелу рускіх у канфліктах у былой Югаславіі розныя і вар’іруюцца ад меркаванняў пра іх як пра герояў да абвінавачванняў у найміцтве і здзяйсненні ваенных злачынстваў.

У Сербіі і Рэспубліцы Сербскай службовыя асобы неаднаразова заяўлялі аб важнай ролі, якую замежнікі гулялі падчас канфлікту. Напрыклад, міністр працы і абароны ветэранаў і інвалідаў Рэспублікі Сербскай Міленка Саванавіч адзначаў, што сербы павінны шанаваць уклад рускіх добраахвотнікаў у іх абарону. Паводле яго слоў, добраахвотнікі прынялі ўдзел у вайне, калі гэта было найбольш неабходна, і дапамаглі абараніць сербаў у раёнах, ахопленых баямі^[19]. Падобную ацэнку выказаў Петар Джокіч, таксама былы міністрам ва ўрадзе РС. Ён адзначыў, што замежныя байцы прыбылі на вайну, калі становішча сербаў было найбольш цяжкім, і падкрэсліў, што Рэспубліка Сербская працягне аказваць дапамогу сем’ям загінулых добраахвотнікаў^[20].

У сучаснай сербскай прэсе асабліва вылучаецца ўдзел рускіх добраахвотнікаў у баях ва Усходняй Босніі і Падрынні, у тым ліку бой за гару Заглавак. Адзначаецца, што іх прысутнасць у значнай ступені падымала баявы дух у сербскіх падраздзяленнях. Акрамя таго, замежныя баевікі паказвалі высокія вынікі ў баях і, нягледзячы на сваю малалікасць, былі важнай часткай сербскіх войскаў^[11].

Байцоў рускіх добраахвотніцкіх атрадаў, якія змагаліся на баку Войска Рэспублікі Сербскай, пасля вайны абвінавачвалі ў ваенных злачынствах, этнічных чыстках і найміцтве. У прыватнасці, былы маёр арміі баснійскіх мусульман Азіз Тафро летам 2014 года заявіў, што Ігар Гіркін (Стралкоў), які падчас вайны ў Босніі служыў у РДА-2 і пазней атрымаў вядомасць як камандзір прыхільнікаў ДНР у Славянску, быў датычны да ваенных злачынстваў у гарадах Вішаград, Фоча, Чайнічы і Сараева^[21]. Добраахвотнікаў таксама абвінавачвалі ў кантрабандзе, этнічных чыстках і рабаваннях. На думку палітолага Алі Кокнара, яны былі наймітамі і атрымлівалі 200 нямецкіх марак у месяц. Кокнар адзначаў, што, аднак, ніхто з рускіх афіцыйна не быў абвінавачаны Гаагскім трыбуналам^[22].

У 2003 годзе прадстаўнік Гаагскага трыбунала Ванэса Ле Роа сцвярджала, што Трыбунал сабраў мноства доказаў датычнасці добраахвотнікаў да ваенных злачынстваў, аднак Расія адмовілася абмяркоўваць пытанне выдачы іх у Гаагу^[23].

Расіяне, якія ўдзельнічалі ў Косаўскай вайне, таксама абвінавачваліся ў найміцтве і здзяйсненні ваенных злачынстваў. Брытанская прэса пісала, што дзясяткі рускіх добраахвотнікаў прымалі ўдзел у нападах на населеныя албанцамі вёскі блізу Прызрэны. Брытанскія журналісты са спасылкай на мясцовых албанцаў сцвярджалі, што ў населеным пункце Тусус замежнікамі, якія дзейнічалі сумесна з сербскімі параваеннымі атрадамі, было забіта 22 мірных жыхара. Акрамя таго, іх абвінавачвалі ў здзяйсненні злачынстваў вакол Арахаваца. Прадстаўнікі Пентагона летам 1999 года таксама заяўлялі пра датычнасць рускіх байцоў да ваенных злачынстваў і пра тое, што будзе праведзена спецыяльнае расследаванне^[24].

• Поликарпов М. А. Русская сотня. Наши в Сербии. — М.: Эксмо, 1999. — ISBN 5-04-003353-2.
• Тутов А. В. Русские в Сараево. — Архангельск: Сказочная дорога, 2011. — 128 с. — ISBN 978-5-4629-0009-8.
• Боројевић Д., Ивић Д. Војска Републике Српске: 12. мај 1992 — 31. децембар 2005. — Рума: Штампа, 2014. — 393 с. — ISBN 978-86-918217-0-8.
• Dr N Thomas & K Mikulan. The Yugoslav Wars (2). Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992—2001. — Osprey publishing, 2006. — ISBN 1-84176-964-9.
• David C. Isby. Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995. — Washington, 2003. — Vol. 1. — 501 p. — ISBN 978-0-7567-2930-1.

• Список погибших добровольцев (руск.). Српска.ру. Праверана 26 верасня 2012.
• Русские добровольцы на Балканах (руск.). Праверана 26 сакавіка 2014.
• Национальность — мусульмане (руск.). Праверана 7 студзеня 2017.

• Фотоальбом РДО-3 (руск.). Српска.ру. Праверана 26 верасня 2012.
• Фотоальбом отряда «Белые волки» (руск.). Српска.ру. Праверана 26 верасня 2012.

• Отряд А. Александрова в Скелани (руск.). YouTube. Праверана 26 верасня 2012.
• Репортаж НТВ о русских добровольцах (руск.). YouTube. Праверана 26 верасня 2012.