Катэхізіс Сымона Буднага
«Катэхізіс» (па-руску: Катихисісъ) — кніга кароткіх пытаньняў і адказаў на хрысьціянскую тэматыку, выдадзеная 10 чэрвеня 1562 году ў Нясьвіжы філёзафам і дзеячом рэфармацыйнага руху Сымонам Будным і кальвінісцкім прапаведнікам Лаўрэнцем Крышкоўскім.
Катэхізіс перавыдаваўся тройчы. Першы раз у Стакгольме ў 1628 годзе, наступныя разы — у Менску ў 2005 і 2012. Дагэтуль бібліятэкі Беларусі ня мелі ніводнага асобніку гэтае кнігі, і з творам маглі пазнаёміцца толькі дасьледнікі ў аддзеле рэдкай кнігі Нацыянальнай бібліятэкі, і толькі зь яго ксэракопіяй.
Гісторыя
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Ідэяй адукацыі «простых людзей» Сымон Будны захапіўся ў 1560 годзе ў часе працы на пасадзе прапаведніка ў Клецку[1]. Сумесна зь нясьвіскім прапаведнікам Мацеем Кавячынскім, яго братамі, кальвінісцкім прапаведнікам Лаўрэнціем Крышкоўскім Будны заснаваў у Нясьвіжы друкарню. Грашовую дапамогу на яе ўтрыманьне аказалі Мікалай Радзівіл «Чорны» і будучы канцлер вялікі літоўскі Астафей Валовіч. На загад апошняга зь Вільні былі перавезеныя шрыфты Францішка Скарыны, што паскорыла зьяўленьне «Катэхізіса» ўжо ў чэрвені 1562 году.
Апісаньне
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Зьмест
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У сваёй прадмове да «Катэхізіса» Сымон Будны адзначае, што яго кніга выдаецца ня толькі з асьветніцкіх мэтаў:
|
Сію книжку написахъ, абы… истинны разуменіа жаждущиі мели, чого бы ся и сами учили и деток своихъ научали | 
|
Ён заклікае фэўдалаў, найперш маладых князёў Радзівілаў, шанаваць тагачасную беларускую мову і клапаціцца аб разьвіцьці культуры, адукацыі і кнігадрукаваньня:
|
|
Абы ваши княжацкия милости не только в чужоземских языцех кохали, але бы ся теж… и того здавна славного языка славянского размиловати и оным ся бавити рачили. Слушная бо речь ест, абы ваши княжацкие милости того народу язык миловати рачили, в котором давъные предъки и их княжацкие милости панове отци ваших княжацких милости славне преднейшие преложеньства несуть |
|
Пісьменьнік-палеміст рашуча асуджае імкненьне Рэчы Паспалітай вывесьці з ужытку рускую мову і замяніць яе польскай[2]. Акрамя выкладаў асобных палажэньняў хрысьціянскага веравучэньня, у кнізе ўзьнімаліся такія актуальныя для таго часу праблемы, як грамадзянскія абавязкі чалавека, адносіны да дзяржаўных пасад, права валоданьня зямельнай уласнасьцю, стаўленьне хрысьціян да войнаў і інш[2].
Моўныя адметнасьці
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Фанэтыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]«Катэхізіс» стаў узорам выкарыстаньня зразумелай простаму народу старажытнай беларускай мовы. Народная гаворка тут выкарыстоўваецца нашмат шырэй і пасьлядоўней, чым у выданьнях Францішка Скарыны[3]. Не зважаючы на рэлігійную тэматыку, «Катэхізіс», паводле прафэсара Льва Шакуна, па сваіх моўна-стылістычных асаблівасьцях набліжаецца ��а твораў тагачаснай сьвецкай літаратуры Літвы, якая ўжо даволі далёка адышла ад царкоўнаславянскай кніжнасьці[4].
Сярод адметных фанэтычных рысаў беларускай гаворкі, якія Будны адным зь першых сьвядома адлюстраваў у сваім творы, можна адзначыць:[3]
| Адметы | Прыклад |
| 1) пераход «у» ва «ў» нескладовае, якое праз адсутнасьць спэцыяльнай графэмы перадавалася праз «в» | «вживати», «навчаніе», «навчати» |
| 2) зацьвярджэньне шыпячых | «божыи», «всемогучыи», «иншыи», «чужыи», «маючы», «содравшы» |
| 3) у «Катэхізісе» ўпершыню ў беларускім пісьменстве паралельна мяккім «-ть» ужываецца і цьвёрды канчатак «тъ» у формах дзеясловаў 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку цяпершаняга часу | (параўн.: «маеть», «мовить», «пишеть», «стоить», «ведають», «терпеть» — «обецуетъ», «говорятъ», «завидуютъ», «живутъ», «могутъ» |
Лексыка
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]Значную моўную адметнасьць уяўляе і слоўнікавы склад, асновай якога зьяўляецца ўласнабеларуская лексыка, да якой належаць як агульнаславянскія словы, што існуюць і ў сучаснай беларускай мове, так і шматлікія новаўтварэньні, якія ўзьніклі на глебе самастойнага існаваньня беларускай мовы[3].
Дасьледнік мовы твораў С. Буднага акадэмік Аркадзь Жураўскі, у прыватнасьці, адзначае наступныя асаблівасьці лексычнага складу «Катэхізіса»:
| Адметы | Прыклад |
| 1) у «Катэхізісе» прысутнічае значная колькасьць лексычных беларусізмаў, якія толькі-толькі пачыналі замацоўвацца ў літаратурным ужытку таго часу | «бачити», «взоръ», «выховати», «згинути», «карати», «краина», «личьба», «мова», «мовити», «надея», «наставникъ», «прикрий», «пытанье», «справа», «ховати»[5] |
| 2) у Буднага назвы дзён тыдня ўжываюцца ў беларускім фанэтыка-марфалягічным абліччы: | «понѣдѣлокъ», «второкъ», «середа», «четвѣеръ», «пятница», «субота» |
| 3) у лексыцы «Катэхізіса» сустракаецца нямала палянізмаў, большасьць зь якіх — словы, якія раней не выкарыстоўваліся ў помніках, але пазьней фактычна замацаваліся ў беларускім пісьменстве: | «дочасный», «жебровати», «зычити», «згола», «зацный», «маетность», «малженство», «пришлый», «цнота», «члонок», «шкода» |
| 4) значэньні незразумелых словаў Сымон Будны тлумачыў наўпрост у тэксьце[3] (гэты прыём тлумачэньня вядомы з канца XV ст.) |
«брака или женитьбы», «брань или валка», «елеомъ или маслом», «зелье або лекарство», «недуги або хворобы», «совесть або сумненьне», «татьми се есть злодѣеями», «чада або молодые люди» і г. д. (некаторыя словы С. Будны тлумачыў на палях: «напасть — искушение», «стихія — початки», «чающе — ожидаючи» |
Пераклады
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]У пачатку 1990-х у Нацыянальнай бібліятэцы імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Санкт-Пецярбургу быў знойдзены поўны сьпіс нясьвіскага «Катэхізіса» ў перакладзе на расейскую мову[6].
Дасьледнікі прыйшлі да высновы, што гэтую кнігу ў пачатку XVIII стагодзьдзя зьбіраліся перавыдаць у пятроўскай Расеі. Падтрыхтоўкай выданьня, як мяркуюць, кіраваў адзін з найбліжэйшых паплечнікаў Пятра I, былы рэктар Кіева-Магілянскай акадэміі Феафан Пракаповіч[6].
Крыніцы
[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]- ^ Мікалай Прыгодзіч «Для простыхъ людей языка руского…» Сымон Будны і яго «Катэхізіс» // Роднае слова. — Мн.: 1994. — № 3. — С. 23.
- ^ а б Мікалай Прыгодзіч «Для простыхъ людей языка руского…» Сымон Будны і яго «Катэхізіс» // Роднае слова. — Мн.: 1994. — № 3. — С. 24.
- ^ а б в г Мікалай Прыгодзіч «Для простыхъ людей языка руского…» Сымон Будны і яго «Катэхізіс» // Роднае слова. — Мн.: 1994. — № 3. — С. 25.
- ^ Шакун Л. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мн.: 1984 Т. 1.
- ^ гл. Жураўскі А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мн.: 1967 Т. 1. — С. 187—201.
- ^ а б Мікалай Прыгодзіч «Для простыхъ людей языка руского…» Сымон Будны і яго «Катэхізіс» // Роднае слова. — Мн.: 1994. — № 3. — С. 26.