Катэхізіс Сымона Буднага
«Катэхізіс» (аг.-усх.-слав.: Катихисісъ) — кніга кароткіх пытанняў і адказа�� на хрысціянскую тэматыку, выдадзеная 10 чэрвеня 1562 года ў Нясвіжы філосафам і дзеячом рэфармацыйнага руху Сымонам Будным і кальвінісцкім прапаведнікам Лаўрэнцем Крышкоўскім.
Катэхізіс перавыдаваўся тройчы. Першы раз у Стакгольме ў 1628 годзе, наступныя разы — у Мінску ў 2005 і 2012. Дагэтуль бібліятэкі Беларусі не мелі ніводнага асобніку гэтай кнігі, і з творам маглі пазнаёміцца толькі даследчыкі ў аддзеле рэдкай кнігі Нацыянальнай бібліятэкі, і толькі з яго ксеракопіяй.
Гісторыя
[правіць | правіць зыходнік]Ідэяй адукацыі «простых людзей» Сымон Будны захапіўся ў 1560 годзе ў часе працы на пасадзе прапаведніка ў Клецку[1]. Сумесна з нясвіжскім прапаведнікам Мацеем Кавячынскім, яго братамі, кальвінісцкім прапаведнікам Лаўрэнціем Крышкоўскім Будны заснаваў у Нясвіжы друкарню. Грашовую дапамогу на яе ўтрыманне аказалі Мікалай Радзівіл «Чорны» і будучы канцлер вялікі літоўскі Астафій Валовіч. На загад апошняга з Вільні былі перавезеныя шрыфты Францыска Скарыны, што паскорыла з’яўленне «Катэхізіса» ўжо ў чэрвені 1562 года.
Апісанне
[правіць | правіць зыходнік]Змест
[правіць | правіць зыходнік]У сваёй прадмове да «Катэхізіса» Сымон Будны адзначае, што яго кніга выдаецца не толькі з асветніцкіх мэтаў:
|
Сію книжку написахъ, абы... истинны разуменіа жаждущиі мели, чого бы ся и сами учили и деток своихъ научали | 
|
Ён заклікае феадалаў, найперш маладых князёў Радзівілаў, шанаваць тагачасную беларускую мову і клапаціцца аб развіцці культуры, адукацыі і кнігадрукавання:
|
|
Абы ваши княжацкия милости не только в чужоземских языцех кохали, але бы ся теж... и того здавна славного языка славянского размиловати и оным ся бавити рачили. Слушная бо речь ест, абы ваши княжацкие милости того народу язык миловати рачили, в котором давъные предъки и их княжацкие милости панове отци ваших княжацких милости славне преднейшие преложеньства несуть |
|
Пісьменнік-палеміст рашуча асуджае імкненне Рэчы Паспалітай вывесці з ужытку «рускую мову» (старабеларускую мову) і замяніць яе польскай[2]. Акрамя выкладаў асобных палажэнняў хрысціянскага веравучэння, у кнізе ўзнімаліся такія актуальныя для таго часу праблемы, як грамадзянскія абавязкі чалавека, адносіны да дзяржаўных пасад, права валодання зямельнай уласнасцю, стаўленне хрысціян да войнаў і інш[2].
Моўныя адметнасці
[правіць | правіць зыходнік]Фанетыка
[правіць | правіць зыходнік]«Катэхізіс» стаў узорам выкарыстання зразумелай простаму народу старажытнай беларускай мовы. Народная гаворка тут выкарыстоўваецца нашмат шырэй і паслядоўней, чым у выданнях Францыска Скарыны[3]. Незважаючы на рэлігійную тэматыку, «Катэхізіс», паводле прафесара Льва Шакуна, па сваіх моўна-стылістычных асаблівасцях набліжаецца да твораў тагачаснай свецкай літаратуры Літвы, якая ўжо даволі далёка адыйшла ад царкоўнаславянскай кніжнасці[4].
Сярод адметных фанетычных рысаў беларускай гаворкі, якія Будны ад��ым з першых свядома адлюстраваў у сваім творы, м��жна адзначыць:[3]
| Адметы | Прыклад |
| 1) пераход «у» ва «ў» нескладовае, якое праз адсутнасць спецыяльнай графемы перадавалася праз «в» | «вживати», «навчаніе», «навчати» |
| 2) зацвярджэнне шыпячых | «божыи», «всемогучыи», «иншыи», «чужыи», «маючы», «содравшы» |
| 3) у «Катэхізісе» ўпершыню ў беларускім пісьменстве паралельна мяккім «-ть» ўжываецца і цвёрды канчатак «тъ» у формах дзеясловаў 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку цяпершаняга часу | (параўн.: «маеть», «мовить», «пишеть», «стоить», «ведають», «терпеть» — «обецуетъ», «говорятъ», «завидуютъ», «живутъ», «могутъ» |
Лексіка
[правіць | правіць зыходнік]Значную моўную адметнасць уяўляе і слоўнікавы склад, асновай якога з’яўляецца ўласнабеларуская лексіка, да якой належаць як агульнаславянскія словы, што існуюць і ў сучаснай беларускай мове, так і шматлікія новаўтварэнні, якія ўзніклі на глебе самастойнага існавання беларускай мовы[3].
Даследчык мовы твораў С. Буднага акадэмік Аркадзь Жураўскі, у прыватнасці, адзначае наступныя асаблівасці лексічнага складу «Катэхізіса»:
| Адметы | Прыклад |
| 1) у «Катэхізісе» прысутнічае значная колькасць лексічных беларусізмаў, якія толькі-толькі пачыналі замацоўвацца ў літаратурным ужытку таго часу | «бачити», «взоръ», «выховати», «згинути», «карати», «краина», «личьба», «мова», «мовити», «надея», «наставникъ», «прикрий», «пытанье», «справа», «ховати»[5] |
| 2) у Буднага назвы дзён тыдня ўжываюцца ў беларускім фанетыка-марфалагічным абліччы: | «понѣдѣлокъ», «второкъ», «середа», «четвѣеръ», «пятница», «субота» |
| 3) у лексыцы «Катэхізіса» сустракаецца нямала палянізмаў, большасць з якіх — словы, якія раней не выкарыстоўваліся ў помніках, але пазней фактычна замацаваліся ў беларускім пісьменстве: | «дочасный», «жебровати», «зычити», «згола», «зацный», «маетность», «малженство», «пришлый», «цнота», «члонок», «шкода» |
| 4) значэнні незразумелых словаў Сымон Будны тлумачыў наўпрост у тэксце[3] (гэты прыём тлумачэння вядомы з канца XV ст.) |
«брака или женитьбы», «брань или валка», «елеомъ или маслом», «зелье або лекарство», «недуги або хворобы», «совесть або сумненне», «татьми се есть злодѣеями», «чада або молодые люди» і г. д. (некаторыя словы С. Будны тлумачыў на палях: «напасть — искушение», «стихія — початки», «чающе — ожидаючи» |
Пераклады
[правіць | правіць зыходнік]У пачатку 1990-х у Нацыянальнай бібліятэцы імя М. Я. Салтыкова-Шчадрына ў Санкт-Пецярбургу быў знойдзены поўны спіс нясвіскага «Катэхізіса» ў перакладзе на рускую мову[6].
Даследчыкі прыйшлі да высновы, што гэту кнігу ў пачатку XVIII стагоддзя збіраліся перавыдаць у пятроўскай Расіі. Падтрыхтоўкай выдання, як мяркуюць, кіраваў адзін з найбліжэйшых паплечнікаў Пятра I, былы рэктар Кіева-Магілянскай акадэміі Феафан Пракаповіч[6].
Зноскі
- ↑ Мікалай Прыгодзіч «Для простыхъ людей языка руского…» Сымон Будны і яго «Катэхізіс» // Роднае слова. — Мн.: 1994. — № 3. — С. 23.
- ↑ а б Мікалай Прыгодзіч «Для простыхъ людей языка руского...» Сымон Будны і яго «Катэхізіс» // Роднае слова. — Мн.: 1994. — № 3. — С. 24.
- ↑ а б в г Мікалай Прыгодзіч «Для простыхъ людей языка руского...» Сымон Будны і яго «Катэхізіс» // Роднае слова. — Мн.: 1994. — № 3. — С. 25.
- ↑ Шакун Л. М. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мн., 1984. — Т. 1.
- ↑ гл. Жураўскі А. Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мн., 1967. — Т. 1. — С. 187—201.
- ↑ а б Мікалай Прыгодзіч «Для простыхъ людей языка руского...» Сымон Будны і яго «Катэхізіс» // Роднае слова. — Мн.: 1994. — № 3. — С. 26.
Спасылкі
[правіць | правіць зыходнік]- Прадмова да Катэхізіса Архівавана 28 верасня 2011. на Беларускай Палічцы