Quba xanlığı

Xanlıq[1]
Quba xanlığı
قوبا خان‌لیغی
Quba xanlığı, 1901-ci ildə çəkilmiş xəritəsi. Xəritədə Quba xanlığının 1806-cı ilə aid ərazisi göstərilir.
→ 1680 — 1810
Paytaxt	(1726–1735) Quba (1735–1806)
Ən böyük şəhər	Dərbənd, Salyan, paytaxt şəhərləri və asılı xanlıqların paytaxtı (Bakı, Şamaxı, Cavad)
Dilləri	Azərbaycan dili[6]
Rəsmi dilləri	Azərbaycan dili,[2] fars dili[3] ləzgi dili
Dövlət dini	İslam (Şiəlik)[4]
Valyuta	Abbası, Şahi
Əhalisi	Azərbaycan türkləri,[5] ermənilər,[5] yəhudilər[5]
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya[4]
Xan
• 1726–1758	Hüseynəli xan (ilk)
• 1758–1789	Fətəli xan
• 1789–1791	Əhməd xan
• 1791–1806	Şeyxəli xan (son)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Quba xanlığı (az.-əski. قوبا خان‌لیغی‎, fars. خانات قبه‎‎) — 1680–1810-cu illərdə Azərbaycanın şimal-şərqində mövcud olmuş ən güclü^[7] tarixi feodal dövlətlərdən biri. Xanlığın əsasını 1726-cı ildə Hüseynəli xan qoydu. O, əvvəlcə xanlığı hakim kimi, Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra isə müstəqil idarə etməyə başladı. Xanlığın iqamətgahı əvvəlcə Qalayxudat qalası, 1735-ci ildən isə Quba şəhəri oldu. Quba şərq üsulu ilə divar və qalalarla möhkəmləndirilmiş bir şəhər idi. Xanlıq şərqdə Xəzər dənizi, şimalda Dərbənd xanlığı və Tabasaran əraziləri, qərbdə Şəki xanlığı, cənubi-qərbdə Şamaxı xanlığı, cənubda Bakı xanlığı ilə həmsərhəd idi. Tərkibində Quba, Rustov, Buduq, Müşkür, Bərmək və digər mahallar vardı.^[8]

XVIII əsrin ortalarında Quba xanlığının taxtına Hüseynəli xan keçdi. XVIII əsrin 40-cı illərində Hüseynəli xan Quba əyalətini müstəqil xanlıq etmişdi. 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra İranda feodal çəkişmələrin başlandığı dövrdə o, Rusiya ilə dostluq münasibətini saxlayaraq, hakimiyyətini daha da möhkəmləndirdi. 1756-cı ildə Səlyan xanlığını Quba xanlığına birləşdirdi. Onun dövründə Axtıpara, Altıpara, Doqquzpara Quba xanlığına birləşdirildi. 1770-ci ildə Azərbaycanda olmuş S. Qmelinin məlumatına görə, Qulqan, Şabran, Rüdbar da Quba xanlığına birləşdirildi. 1758-ci ildə Hüseynəli xan vəfat etdi. Hakimiyyətə onun 22 yaşlı oğlu Fətəli xan keçdi.^[9]

Fətəli xanın dövründə xanlıq özünün yüksəliş dövrünü yaşadı. Fətəli xan 31 illik hakimiyyəti ərzində qonşu xanlıqların torpaqlarını ilhaq etmək yolu ilə öz ərazisini genişləndirməyə çalışırdı. Başqa xanların səylərindən fərqli olaraq, onun cəhdləri daha geniş miqyas aldı və Azərbaycan torpaqlarının birləşməsi ilə nəticələndi. O, Qacar İranı, Kartli-Kaxetiya, Şəki xanlığı və Rusiya imperiyası ilə əlaqələr saxlayaraq müxtəlif qələbələr qazandı. Fətəli xan 1789-cu ildə vəfat etdi. Onun ölümündən sonra Quba taxtına böyük oğlu Əhməd keçdi. Fətəli xanın ölümü ilə asılılığında olan xanlıqlar müstəqil oldular.^[10]

Əhməd xan 2 il xan taxtında oturdu. Onun ölümündən sonra hakimiyyətə Şeyxəli xan gəldi. 1796-cı ildə Valerian Zubovla apardığı müharibələrdə məğlub olaraq Dərbəndi Rusiyanın ərazisinə verdi. Şeyxəli xan 15 illik hakimiyyəti dövründə Quba xanlığını Rusiya asılılığından qorusa da, o, atası kimi bacarlıqlı ola bilmədi. Apardığı müharibələr xanlığı nisbətən zəiflətdi. O, 1802-ci ildə Rusiya ilə Georgiyevsk müqaviləsini imzaladı. 1806-cı ildə Quba xanlığı Rusiya tərəfindən ələ keçirildi. 1810-cu ildə isə əyalətə çevrildi. Əyalətin nəzarəti Bakı xanı II Mirzə Məhəmməd xana verildi. Şeyxəli xan dağlara qaçdıqdan bir müddət sonra vəfat etdi. O, ölümünə qədər Rusiya ilə mübarizələr apardı.^[11]

Quba xanlığı yarımmüstəqil inzibati vahid kimi XVII əsrin son rübündə mövcud olub. O zamanlar Səlyan və Gülhanda bu əraziyə daxil idi. İlk Quba xanı 1689-cu ildə vəfat etmiş Hüseyn xan olmuşdu və o, böyük hüquqlara sahib idi.^[12]

Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığına görə, şah II Abbasın və onun oğlu Süleyman şahın dövründə Dağıstan hakimlərindən Qaytaq usmisinə pulla məvaciblə yanaşı Şirvandakı bir sıra kəndlərin gəlirliyi və idarəçiliyi də verilmişdi. Həmin vaxt Qaytaq usmisinin nəsli iki xəttə bölünürdü. Böyük xətt Məcalisdə, kiçiyi isə Yengikənddə yaşayırdı. Növbə ilə ya bir, ya da o birin qolun nümayəndəsi usmi vəzifəsini tuturdu.^[12]

Elə bu vaxtlarda iki qolun arasında ixtilaf düşdü. Yengikənddəki qol Məcalisə basqın etdi və azyaşlı Hüseyn bəy istisna olmaqla bu qolun bütün kişilərinə məhv etdi. Ayda bəy adlı birisi Hüseyn bəyi xilas edib Tarki Şamxalının yanına apardı. Yetkinlik yaşına çatanda Hüseyn İrana getdi, yolüstü bir müddətdə Səlyanın Rudbar kəndində bir qazının evində qalaraq onun qızı ilə evləndi.^[12] Həmin qadından Hüseynin bir qızı olmuşdu, hansı ki, bu qız Səlyan və Rudbar sultanları nəslinin başlanğıcını qoymuşdu.^[13]

Hüseyn bəy İsfahana gəldikdən sonra Ayda bəy uzun müddət onu şaha təqdim edə bilmədi. Burada zadəgan Qacar tayfası əyanın qızı Zöhrə xanım Hüseyn xanı sevməyə başladı və tezliklə onlar evləndilər. Bu nikahdan onun oğlu Əhməd bəy doğuldu. Həyat yoldaşının vasitəsilə Hüseyni şah da tanıdı. Şah Hüseynin igidliyini və qabiliyyətini qiymətləndirərək onu Quba və Gülhanın xanı təyin etdi. İranda olarkən Hüseyn xan Şiə məzhəbini də qəbul etmişdi. Bu barədə A. A. Bakıxanov yazır: "İranda olanda Hüseyn xan Əli məzhəbinə [Şiəlik] daxil oldu. Və indiyə kimi Quba xanının nəsli şiəliyə etiqad edir".^[14]

A. A. Bakıxanov Hüseyn xanın Xudat qalasını tikdirdiyini yazır. 1689-cu ildə Hüseyn xan Qaytağa yürüş etmiş və irsi usmi mülkü Başlını ələ keçirmişdi. Lakin o zamankı usmi Əli Sultan müxtəlif xalqlı dağlarından 30 minə qədər döyüşçü toplayıb tezliklə Hüseyn xanı Qubaya tərəf sıxışdırmışdı.^[15] Hüseyn xan Qubada vəfat etmişdir.^[16]

XVII əsrin axırlarına yaxın Hüseyn xanın oğlu Əhməd xan qubalılarla Qaytaqdakı tərəfdarlarının köməyi ilə Başlını tutur və özünü usmi elan edir. Bir müddət sonra Ulubəy usminin oğlu Əhməd xan qoşun toplayıb Başlını və Qaytağın bir hissəsini tutdu. Qubalı Əhməd xan Məcalisə çəkildi, ancaq burada düşmənlərinin əlaqəsi ilə öz nökərlərinin biri tərəfindən öldürüldü. Vəfat etsə də, usmi Ulubəyin oğlu Əhməd xan bütün Qaytağa yiyələndi.^[15] XVIII əsrin birinci onilliyində vəfat etmiş Əhməd xanı hakimiyyətdə azyaşlı oğlu Sultan Əhməd xan əvəz etdi.^[15]

Tarixi mənbələrdə Sultan Əhməd xanın ölümü mübahisəlidir. A. Bakıxanov yazır ki, üsyan qaldıraraq Şirvanda İran ağalığını ləğv edən Hacı Davud, Xudatı zəbt etmiş, bu zaman Hacı Qərib və qardaşı oğlu Nəzirin təhriki ilə Sultan Əhməd xan öz yaxın adamları ilə öldürülmüşdür. Digər məlumatlarda isə Sultan Əhmədin öz qayınatasının təhriki ilə öldürüldüyü təsdiq edilir. Tarixçi A. Lopuxin Şamaxıdan quru yolu ilə şimala doğru hərəkət etmişdi. Lopuxin 1718-ci ilin mart ayında Quba şəhərinə gəlmişdi. O, bu şəhərə böyük maraq göstərərək icmalının "Quba haqqında məlumat" adlı hissəsində yazır: "İndiki Sultan Əhməd irsi olaraq hakimiyyətə yetişmişdir. Onun 14 yaşı vardır. Hakimiyyəti altında başqa şəhər yoxdur. Kəndlərinin də sayı azdır".^[17]

1718-ci ildə Sultan Əhməd xan öldürülmüş, xanlığın ərazisi Hacı Davudun hakimiyyəti altına keçmişdi. 1722-ci ildə rus qoşunlarının Xəzərboyu əyalətlərə yürüşü zamanı Quba xanlığının ilk növbədə dənizə yaxın hissəsi, o cümlədən Xudat ruslar tərəfindən tutulmuşdu. Qubanın özü də daxil olmaqla dağlıq və dağətəyi rayonlar Hacı Davudun hakimiyyəti altında qalmışdı. Məhz buna görə tərəfdarları dağlarda gizlədilən azyaşlı Hüseynəlini rusların nəzarəti altında olan Xudata gətirmiş, Rusiyanın himayəsinə keçmək yolu ilə xanlığı bərba etmək istəmişdilər.^[17]

1726-cı ilin sonu 1727-ci ilin əvvəllərində Quba xanlığı Rusiyanın tərkibinə daxil oldu və 1718-ci ildə öldürülmüş Sultan Əhməd xanın oğlu kiçik yaşlı oğlu Hüseynəli bəy Quba xanı elan edildi. Belə ki, Rusiya İmperiyasının Xarici Siyasət Arxivində saxlananılan rəsmi sənəddə 1726-cı il oktyabrın 20-də Dərbəndə gəlmiş Hüseynəli bəyin Rusiya himayəsini qəbul edərək sədaqət andının içməsi bildirilir. Andda deyilirdi: "Mən, Quba xanının oğlu Hüseynəli bəy öz əqidəmlə şərit qaydası ilə qurana and içirəm ki, imperatriçə əlahəzrətlərinin təbəəliyində olub, öz təbəələrimlə, canım, ruhum və bütün pak vicdanımla imperatriçə əlahəzrətlərinin təbiətən və sadiq qulu kimi qulluq edəcək, onların təbəələrinə qarşı heç bir zidd hərəkət göstərməyəcək, bütün Rusiya İmperiyasına mən öz təbəələrimlə sədaqət, hər cür xeyirxahlıq göstərəcəyəm". Quba xanı nəinki həmişə sadiq olmağa and içirdi, hətta rus qoşunlarına mübarizədə hər cür yardım etməyi, rus əsgərlərinə mənzil ayırmağı da öz öhdəsinə götürürdü. Hüseynəli bəy Rusiyanın açıq və ya gizli düşmənləri ilə heç bir əlaqə saxlamayacağını da söz verirdi.^[18]

1726-cı il dekabrın 21-də Peterburqda Ali Məxfi şurada Hüseynəli bəyin Rusiya himayəsinə qəbul edilməsi və onun Quba xanı kimi təsdiq olunması məsələsi nəzərdən keçirildi. Hüseynəli bəyin torpaqları Osmanlılarla bağlanmış müqaviləyə görə Rusiya zonasında qalarsa himayəyə qəbul edib ona xan rütbəsi vermək haqqında Xəzərsahili əyalətlərdəki rus qoşunlarının komandanı feldmarşal Dolqorukiyə fərman göndərildi. Sərhədlər müəyyənləşdirilərkən Quba xanlığının böyük bir hissəsi Rusiya tərəfində qaldığından Hüseynəli xan, Quba xanı kimi təsdiq olundu və xan az yaşlı olduğuna görə qəyyumlar ayrıldı. Əfrasiyab naib, Fəraməz isə nazir oldu. Eyni zamanda xanlığın kəndxuda və ağsaqqaları Hüseynəli xanla Rusiya imperatriçələrinə sədaqət andı qəbul etdilər.^[19]

Hüseynəli xan şah hakimiyyətinə zahiri itaət göstərirdi. Məhz belə siyasət nəticəsində, Nadir şahın Azərbaycana ilk yürüşü zamanı 1734-cü ildə şah Hüseynəli xanın idarəçiliyinə əlavə olaraq Səlyanı da vermişdi və beləliklə Səlyan yenidən Qubaya birləşdirilmişdi.^[20] Bir il keçməmiş şah Səlyanın idarəçiliyini Quba xanının səlahiyyətindən çıxardı.^[21] Nadir şah Əfşarın hakimiyyətinin son illərində Azərbaycanda İran ağalığına qarşı xalq hərəkəti geniş vüsət almışdı. Qubada da çıxışlar baş vermişdi. 1735-ci ildə qubalıların bir hissəsi Nadir şaha qarşı çıxıb, dağıstanlılara güvənərək Xudat qalasında Hüseynəli xanı mühasirəyə aldılar. Şamxal Xaspulad və Dərbənd qarnizonunun rəisi onun yardımına gələrək, üsyançıları dəf etdilər.^[22]

Artıq 1742-ci ildən başlayaraq Şirvanda mütəmadi üsyanlar baş verir, Şəkidə İran hakimiyyəti sarsılmışdı. 1747-ci ilin iyun ayının 19-dan 20-nə keçən gecə Nadir şahın sui-qəsdlə öldürülməsindən sonra, Azərbaycan ərazilərində İran hakimiyyəti ləğv olundu. Lakin ölkənin ayrı-ayrı bölgələrinin arasındakı iqtisadi əlaqələrin zəifliyi Azərbaycanda müstəqil dövlət qurmağa zəmin yaratmırdı. Buna görə də Azərbaycanda 20-yə qədər feodal dövlət qurumları-xanlıqlar təşəkkül tapdı. Bunlardan ən böyükləri Qarabağ, İrəvan, Urmiya, Təbriz və Şəki xanlıqları idi. Nisbətən güclü xanlıqlardan biri də Quba xanlığı idi.^[23]

Quba xanlığı çox iri olmayan, lakin hərbi cəhətdən güclü siyasi birlik idi. Nadir şahın Azərbaycana yürüşləri zamanı və feodal ara mübarizəsinin gücləndiyi sonrakı illərdə xanlıq digər Azərbaycan torpaqlarına nisbətən az zərər çəkmişdi. Çünki 1735-ci ildə Xəzərsahili vilayətlər Rusiya tərəfindən İrana güzəştə gedildikdən sonra Hüseynəli xanla digər hakimlər xanlığın qarət olunmasının qarşısını almaq və öz hakimiyyətlərini qorumaq üçün bir sıra tədbirlər görmüşdlər. Həmçinin xanlıqda qalalar olduğundan, əhali lazım gəldiyi təqdirdə sığınacaq tapa bilirdi. Bütün bunlar Azərbaycanın düşmən hücumlarından və feodal-ara mübarizəsindən daha çox zərər çəkmiş cənubla cənub-şərq düzənlik rayonlarından əhalinin Quba xanlığına axıb gəlməsinə səbəb olurdu. Bu isə xanlığın iqtisadi gücünün artmasına şərait yaradırdı. 1757-ci ildə Dərbənd və Şamaxı ətrafından bir sıra ailələrin Quba xanlığına köçürülməsi xanlığın hərbi gücünün artmasına kömək etmişdi.^[24]

Hüseynəli xan övladı Fətəliyə uşaqlıq vaxtından hərbi və siyasi işlərlə tanış etmək məqsədi ilə müxtəlif tapşırıqlar verirdi. Atası 1756-cı ildə Fətəlini Quba bəylərindən birinin rəhbərliyi altında, öz dövrünə görə güclü qoşunun baş komandanı təyin etdi.^[25]

XVIII əsrin ortalarında Səlyan müstəqil xanlığa çevrilmişdi və hakimi Əhməd xan adlı birisi idi. XVIII əsrin 50-ci illərinin ortalarında Əhməd xan ölmüş və onun uzaq qohumu İbrahim Rudbari hakimiyyəti ələ keçirmişdi. İbrahim xan Rudbarinin hakimiyyətindən narazı olan Səlyan feodalları gizli sürətdə Quba xanı ilə əlaqə yaratdılar və İbrahim xanı hakimiyyətdən kənarlaşdırıb, Səlyan idarəsinin başqasına verilməsini xahiş etdilər. Bu xahiş Quba xanına Səlyanın daxili işlərinə qarışmaq üçün imkan verdi. 1757-ci ildə Hüseynəli xanın 20 yaşlı vəliəhdi Fətəlinin başçılıq etdiyi Quba qoşunları Səlyan xanlığına basqın etdilər. İbrahim xan qaçıb Rudbarda gizləndi. Bununla Səlyan yenidən Qubaya birləşdirildi. Səlyanı birləşdirməklə Quba xanları Həsənabad, Rudbar, Səfixan və Səlyan limanı kimi mühüm iqtisadi məntəqələrə yiyələnmiş oldular. Quba xanı tərəfindən təyin edilən Səlyan hakimi isə oranı sultan titulu ilə idarə etməyə başladı. Eyni zamanda Quba xanlığı Şamaxı və Bakı xanlıqlarına təzyiq göstərmək imkanı əldə etdi. Hüseynəli xan 1758-ci ildə vəfat etdi.^[26]

Əsas məqalə: Fətəli xan Qubalı

1758-ci ildə Hüseynəli xan vəfat etdikdən sonra oğlu 22 yaşlı Fətəli xan onu hakimiyyətdə əvəz etdi. Bu hadisədən istifadə edən Şamaxı xanı Məhəmmədsəid xanın qardaşı Ağa Razi bəy sərhəddə olan Qubanın Bərmək^{[q 1]} mahalına hücum etdi və 200-ə yaxın ailəni Şirvana köçürtdü. İ. Hacınski yazır: "Atasının dəfni ilə məşğul olan Fətəli xan bu hadisədən atasının vəfatının yeddinci günü xəbər tutdu. O xanlıq taxtına çıxma mərasimini yüngülcə keçirib, qubalılardan mümkün olan qədər qoşun toplayaraq Şirvana hərəkət etdi." Məhəmmədsəid xan Fətəli xanı sərhəddə qarşılamaq üçün tədarük gördü, onunla döyüşə girərək, bu toqquşmanın səbəbkarı olan Ağa Rəzi bəyi bu vuruşmada itirdi və tamamilə məğlub oldu.^[27]

Gənc xan Qubaya qayıtdıqdan sonra öz mülkünün daxili üsul-idarə işləri ilə məşğul olmağa başladı. Hər bir naibin əhalidən vergi toplamaq və mükəlləfiyyətinin icrasını tələb etmək hüququ var idi. Beləliklə, öz naiblərindən aslı olan əhali onlara tabe olur, bu isə onlara hər narazılıq üstündə xanlarına xəyanət etmək imkanı verirdi. Fətəli xan bu qaydanı ləğv edərək, kəndlilərdən toplanan vergilərin kəndxudalar tərəfindən xan xəzinəsinə və anbarlara təhvil verilməsini əmr etdi. O, buyurdu ki, bəzi mükəlləfiyyətlərin icrası xan yasavulları^{[q 2]} tərəfindən tələb edilsin. O, bununla kifayətlənməyərək, öz hakimləri Məhəmmədhüseyn xandan narazı olan Dərbənd bəyləri ilə gizli əlaqəyə girdi, onlara bəxşişlər verdi. Fətəli xan onların vasitəsilə də Dərbənddə özünə çoxlu tərəfdarlar əldə etdi və 1760-cı ildə güclü qoşun toplayıb şəhərə hərəkət etdi, ona sadiq olan dərbəndlilərin köməyi ilə şəhəri işğal etdi. Mülkünü itirmiş Məhəmmədhəsən xan Fətəli xanın əmrinə əsasən əsir kimi Bakıya gətirildi və 1768-ci ildə burada vəfat etdi.^[28]

Ağır vergilərin Dərbənd əhalisini narazı salması Fətəli xana Dərbəndi almaq üçün imkan yaratmışdı. Çünki Fətəli xan, Dərbəndi əvvəldən ələ keçirmək istəyirdi. Xəzər dənizi sahillərində yerləşən Dərbənd xanlığı şimalda Darbaqçay, cənubda Samurçay, qərbdə isə Tabarasanla əhatə olunmuşdu.^{[q 3]} Sahəsi 680 kvadrat verst^{[q 4]} idi. Ərazicə kiçik və əhalisi az olan xanlığın qüvvəsi elə də güclü deyildi. XVIII əsrin ikinci yarısında yaşamış rus tarixçisi Mixail Çulkov yazır ki, "Məhəmmədhüseyn xan təbəələrinə zülm etməklə yanaşı onlardan məcburi vergi tələb edir, verməyənlərin isə gözlərini çıxartdırırdı. Xanın belə hərəkəti xalqı hiddətləndirmişdi." XVIII əsrin ortalarında Dərbənd tipik Azərbaycan şəhəri idi. Dərbənd qalasının bir neçə qapısı var idi: Carçı qapısı, Türkmən qapısı, Qırxlar qapısı, Dübari qapısı, Yeni qapı, Orta qapı, Bayat qapısı, Qala qapısı, Daş qapı və s.^[29]

XVIII əsrin 60–70-ci illərində Dərbənddə olmuş S. Q. Qmelin Dərbəndin alınmaz qala olduğunu bildirirək yazır: "Dərbənd şəhərini hücumla almaq olduqca çətindir. Düşmən görünən kimi yuxarı qala olan Narınqaladan xəbərdarlıq siqnalı verilir, bütün qapılar dərhal bağlanır, şəhər ələ keçirilməz bir qalaya çevrilirdi." Yarandığı ilk vaxtlarda da Quba və Dərbənd xanlıqları arasında münaqişə baş vermişdi. 1748-ci ildə Hüseynəli xan Dərbənd xanlığına məxsus bir neçə kəndi qarət etmiş, Məhəmmədhüseyn xan da əvəz olaraq 60 qubalını, o cümlədən Hüseynəli xanın qızını və oğlunu girov götürmüşdü. Quba xanı Dərbənddən cənuba, Dərbənd xanı isə Qubadan şimala gedənləri saxlayırdı.^[30]

Dərbəndi ələ keçirməkdə köməklik göstərdiklərinə görə Quba xanlığının Qaraclı, Azaqlı, Naburlu, Çiçi, Bəbəşli və Bəbəli kəndləri, Dərbənd xanlığının Malaqalıl adlı bölgəsi, həmçinin Dərbənd vergilərinin toplanması hüququ qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəyə, pul mükafatı isə Tabarasan kadisi Rüstəmə verildi.^[31]

Fətəli xan şimal sərhədlərini möhkəmləndirmək üçün ilk əvvəl Şamaxının yox, daha çox Dərbəndin ələ keçirilməsinə üstünlük vermişdi. Şamaxı xanlığı həm bütün Azərbaycanda, həm Qarabağ və Şəki xanlıqları, həm də Quba xanlığı ilə Azərbaycanın cənub xanlıqları arasında böyük strateji əhəmiyyətə malik idi. Məhz bu səbəbdən Fətəli xan Şamaxı xanlığını tezliklə ələ keçirmək istəyirdi. T. Mustafazadə bu haqda yazır: "Şamaxı xanlığı strateji cəhətdən xeyli güclü xanlıq idi və buna görə də xanlığın ələ keçirilməsinin yüngül olmayacağı aydın görsənirdi. Bu səbəbdən Fətəli xan əvvəlcə zəngin, lakin hərbi cəhətdən Şamaxıdan zəif olan Bakı xanlığını tabe etmək və bununla da Şamaxı xanlığı ilə həlledici mübarizə üçün qüdrətini artırmaq qərarına gəldi."^[32]

Bakı xanlığı iqtisadi cəhətdən^{[q 5]} zəngin idi. Bakı o zaman Xəzər dənizinin sahilində ən möhkəm və əlverişli liman idi. Abşeron yarımadasını əhatə edən Bakı xanlığı cəmi 34 kəndi əhatə edən iki naiblikdən ibarət idi: Maştağa və Binəqədi naiblikləri. Xanlıqda yeganə şəhər Bakı idi. 1796-cı ilin məlumatına görə xanlıqda cəmi 1820 ev və 9100 nəfər əhali^{[q 6]} mövcud idi. Bakı xanlığı hərbi cəhət baxımından zəif idi. Xanlıqda cəmi 500–1000 döyüşçü vardı.^[33] Fətəli xan Bakıya əvvəlcə iqtisadi zərbə endirmək qərarına gəldi. Quba xanlığı Rusiya ilə ticarəti öz limanlarına – Dərbənd, Niyazabad və Səlyana yönəldərək Bakını iqtisadi məngənəyə saldı. Həmçinin Fətəli xan diplomatik hərəkət edərək Bakı xanlığını xarici düşmənlərdən müdafiə etməyi öz üzərinə götürdü. Fətəli xan Bakı xanlığını hərbi yolla deyil, dinc yolla öz nəzarəti altına saldı. Bu işdə nikah diplomatiyasından istifadə olundu.^[34]

1767-ci ildə Fətəli xan bacısı Xədicə Bikəni Mirzə Məhəmməd xanın dövründə Bakını idarə edən Məlik Məhəmməd bəyə verdi. Xədicə Bikə qardaşının məsləhətləri ilə Bakı xanlığının idarəçilik işlərinə qarışır, Quba xanlığının xeyrinə çalışırdı. Məlik Məhəmməd xan müxtəlif işlərlə bağlı Bakını tərk etdikdə xanlığı Xədicə Bikə idarə edirdi. Həyat yoldaşı Qarabağ xanının iki il əsiri olduqda, habelə Məkkəyə ziyarət etdiyi vaxt xanlığı Xədicə Bikə idarə etmişdi. Rus hökuməti tərəfindən İrana konsul təyin edilən İ. Tumanovski 1780-ci ildə Bakıdan Ənzəliyə gedərkən Xədicə Bikənin hərəkətlərini müşahidə edərək yazırdı ki, "dövlət hakimiyyətinə başçılıq onun tərəfindən həyata keçirilir. Bakıda xanlıq olsa da, o Qubaya tabe edilmişdi."1770-ci ildə Bakıda olmuş S. Q. Qmelin Saray kəndində Quba xanlığının qarnizonunun^{[q 7]} yerləşdiyini və Bakı xanlığının Quba xanının himayəsi altında Fətəli xanın vassal asılılığında olduğunu bildirdi. O, Fətəli xana illik xərac verir, bütün hərbi yürüşlərində iştirak edirdi. Fətəli xan 1780-ci ildə Məlik Məhəmmədin oğlu Mirzə Məhəmmədi Bakı xanı elan etmiş, anası Xədicə Bikə xanım isə qəyyum olmuşdu.^[35]

Fətəli xana rəsmən müraciət edənlər onu "Quba, Bakı, Dərbənd və Səlyan rəisi" adlandırırdılar. Rusiya dövlətinin ticarət öhdəçiliyində onun adı "Quba, Dərbənd və Bakı hakimi" kimi yazılırdı. Bakı xanı tərəfindən sıxışdırılan rus tacirlərini müdafiə etmək tapşırığı almış rus admiralı Voynoviçlə danışıqları Məlik Məhəmməd xan yox Fətəli xan aparmışdı.^[36]

Bacısı Xədicə Bikəni Məlik Mahmud xana verməklə Bakı xanlığını özündən asılı vəziyyətə salıb uğur qazanan Fətəli xan eyni zamanda bu hərəkəti ilə özünə böyük zərər də yetirdi. Fətəli xan əvvəllər bacısı Xədicə Bikəni həyat yoldaşı Tuti Bikənin qardaşı qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzəyə verməyi vəd etmişdi. Lakin Fətəli xanın əmirlərinə əsasən vəziyyət dəyişdi. Bununla Əmir Həmzə Quba xanının düşməninə çevrildi.^[37]

Fətəli xan Şamaxını ələ keçirmək fikrində olsa da, XVII əsrin 60-cı illərində şəkili Hüseyn xan ilə Məhəmmədsəid xanın bir ittifaqda olması bu fikrə mane olurdu. Amma o, bu fikirdən əl çəkməmişdi. Belə ki, Fətəli xanın sərkərdələrdən 10 min rubl tələb etməsi nəticəsində xanlıqlar arasında münasibətlər gərginləşdi və Fətəli xan Şamaxıya yürüş etdi. Bunun səbəbi isə Cənubi Dağıstan feodallarınin Fətəli xandan Şamaxı xanlığına getmək üçün Quba xanlığının ərazisindən keçmək üçün icazə istəməsi idi. Bu isə Fətəli xan tərəfindən qəbul edilmir və Dağıstan hakimlərinə qarşı hərbi qüvvə toplamaq məqsədi ilə o, Şamaxı xanlığından 10 min rubl tələb edir. Lakin bu dövrdə Şamaxıda yoluxucu taun xəstəliyi baş verdiyindən hər gün 15–20 nəfər xəstəliyin qurbanı olurdu. Öz hakimiyyətini bir qədər möhkəmləndirən Məhəmmədsəid xan, xəstəliyin geniş yayıldığına görə, əhalidən vergini yığıb ödəyə bilməyəcəyini bildirir və tələbi rədd edir. Həmin tələbin rədd edilməsi Fətəli xan tərəfindən müsbət qarşılanmır və bu Fətəlinin Şamaxıya hərbi yürüşü ilə nəticələnir.^[38]

Fətəli xan digər xanlıqlar kimi Şamaxını da müharibəsiz ələ keçirmək istəyirdi. O, bu barədə Məhəmmədsəid xan və Ağası xanla uzun danışıqlar apardıqdan sonra razılıq əldə edilir ki, Quba xanlığı Şamaxı xanlığını hər hansı bir təcavüzdən qoruyacaq bunun müqabilində isə Məhəmmədsəid xan Quba xanlığının xəzinəsinə müəyyən qədər ödənc verəcəkdir. Çox keçmir ki, Şamaxı xanlığı müstəqil olmaq istəyən Şəki xanlığı ilə olan ittifaqına arxalanaraq Quba xanlığına xərac verməkdən imtina edir. Həmin tələbin rədd edilməsi ilə də bu iki xanlıq arasında münasibətlər daha da gərginləşir.^[38]

Fətəli xanın Şamaxı xanlığını tamamilə tabe etməkdə bir çox çətinliklərlə üzləşməsinin digər səbəbi də, 1761-ci ildə Şamaxıda ikihakimiyyətliliyə son qoyulması olmuşdur. Təkhakimiyyətlilik şəraitində Şamaxı xanlığının gücü bir qədər də artırdı ki, Fətəli xan şəkili Hüseyn xanla ittifaq bağlamaq məcburiyyətində qaldı. Bunun nəticəsində, 1764-cü ildə Hüseyn xan ilə Fətəli xan Şamaxı xanlığına ilk hərbi yürüş edirlər. Şamaxı xanı müqavimətin mənasız olduğunu görərək, münaqişəni danışıqlıqlar yolu ilə həll etməyə üstünlük verir və Quba ilə Şəki xanlığına vergi ödəyəcəyinə söz verir.^[39]

Şamaxı xanı isə verdiyi vədi yerinə yetirməyə tələsmir, əksinə olaraq Quba xanlığı ilə döyüşə girmək üçün qüvvə toplamağa başlayır. Buna cavab olaraq, Fətəli xan Səlyan, Dərbənd və Bakıdan topladığı 12 minlik qoşunla Şamaxıya yürüş edir. Bakıdakı rus konsulu M. Sulyakov Xarici İşlər Kollegiyasına 13 sentyabr 1767-ci il tarixli məktubunda bu məsələ ilə bağlı yazır:

Fətəli xan Bakı xanı ilə sövdələşib, öz təbəələrindən 12 minlik qoşun toplayaraq Şamaxıya hərəkət etdi və Şamaxının yaxınlığındakı dağda yolu dar olduğu üçün keçilməz olan[q 8] Müci qalasını çox asanlıqla və itki vermədən ələ keçirdi. Fətəli xan yanındakı ağsaqqallardan biri ni Şamaxı xanının yanına göndərərək öz qoşununu hazırlamasını istəmişdi və xanlar artıq döyüş gününü təyin etmişdilər. Şamaxı xanı hərbi cəhətdən üstün idi, o, 25 minə qədər hərbi döyüşçü toplamışdı, ancaq o, Fətəli xanla döyüşə girməyə cəsarət etməmişdi. Çünki bir çox Şamaxı feodalları ona sadiq deyildilər və Şamaxı hakimi ehiyat edirdi ki, döyüş zamanı onlar qarşı tərəfə keçə bilərlər.[40]

Mücü qalasının ələ keçirilməsindən sonra Məhəmmədsəid xan Fətəli xanla danışıqlar aparmağı qərara alır, nəticədə Quba xanlığına ödəyəcəyi vergini verməyə razılıq verir. Əvəzində isə ələ keçirilən hərbi qənimətlə birlikdə Mücü qalasınında Şamaxı xanlığına geri qaytarılması barədə razılıq edilir. Eyni zamanda Şamaxı tacirləri Bakı limanlarından maneəsiz keçərək ticarət edə bilmək hüququnu əldə etdilər.^[41]

Şamaxı və Quba xanlıqları arasında olan bu növbəti razışlama da uzun olmadı. Bu zaman Qarabağ xanlığı avarlı Nusal xanla ilə birlikdə Şamaxı xanlığını müdafiə edirdilər. Şəkili Hüseyn xanda Şəkinin tabe ediləcəyindən ehtiyat edərək Quba xanı ilə ittifaqdan imtina etdi. Lakin Fətəli xan Şamaxı xanlığının gəlirini Şəki xanı ilə bölüşdürəcəyi vədi etdi və Hüseyn xanı yenidən Şamaxı xanlığına yürüş etməyə razı sala bildi.^[41] Fətəli xan yürüşə hazırlaşmağa başladı. Onun qoşunlarının tərkibinə daimi hissələrlə yanaşı, Dərbənd, Bakı, Səlyandan toplanmış çərik dəstələri, habelə Tabasarandan Aquşadan gəlmiş muzdlularda daxil idi. 1768-ci ilin mayında Fətəli xan güclü qoşunla Şamaxıya yürüş etdi.^[42]

Fətəli xanla yanaşı, digər tərəfdən xanın müttəfiqi Hüseyn xanın qoşunları hücum edirdi. Qoşunların səfərbər edilməsi və hücumu qısa müddətdə baş verdi. Şamaxılılar müdafiəni təşkil edə bilmədilər. Müttəfiq qoşunları Şamaxı xanlığının bütün ərazisini tutdular. Şamaxı şəhəri mühasirəyə alındı. Şəhər uzun mühasirəyə tab gətirmədi və 1768-ci ilin iyun ayında təslim oldu.^[42]

Şamaxı xanları Fətəli xana yox, Şəki xanına təslim olmağı üstün tutdular. Hüseyn xan bunu Fətəli xana bildirdi. Quba xanı ona cavan Ağası xanın gözlərini çıxarmağı, yaşlı Məhəmmədsəid xanın isə həbs etməyi məsləhət gördü. Hüseyn xan belə etdi. Ağası xanın gözləri çıxardıldı, Məhəmmədsəid xanın isə yaşı çox olduğundan o, bir müddət sonra azadlığa buraxıldı.^[43]

Fətəli xan Şamaxı xanlığının ərazisini Hüseyn xanla bölüşdürdü: Sədari və Qəsari mahalları Yeni Şamaxı ilə birlikdə Şəki xanına, xanlığın yerdə qalan hissəsi isə Quba xanına çatdı. Bu yerlərin idarə olunması üçün onlar öz naiblərini təyin etdilər. Köhnə Şamaxının naibi Fətəli xanın qardaşı Abdulla bəy oldu.^[44][45]

Həştərxan taciri Stefan Şaripinin, prikazçiki Yeqor Zamyatin 1768-ci il 10 sentyabr tarixində konsul M. Sulyakova yazırdılar ki, avqustun 17-də Fətəli xan yanında 15 min döyüşçü olmaqla Yeni Şamaxıya gələrək şəhərdən iki verst aralıda düşərgə salıb, sonra 2 min döyüşçü ilə Yeni Şamaxıya girərək şəhəri idarə edən Manaf bəyi və bir sıra əyanları həbs etdi.^[46] Şamaxı xanlığının işğalından sonra Yeni Şamaxıda Quba xanına qarşı danışıqlar aparılmışdı. Danışıqlar Manaf bəy başda olmaqla digər Şamaxı feodalları və şəkili Hüseyn xan arasında aparılırdı. Şərtlərə görə, Şamaxı xanlığı tamamilə Quba xanlığının asılılığından çıxarılmalı və xanlığın gəliri Şəki xanlığı ilə bölüşdürülməli idi. Manaf bəy və tərəfdarları Yeni Şamaxıda hakimiyyəti ələ keçirməli idi. Fətəli xanın nümayəndəsini Yeni Şamaxıdan çıxarmaq istəyən Manaf bəyin hərəkətlərindən Quba xanı xəbər tutdu. Fətəli xan Manaf bəyi Yeni Şamaxıdan qovdu və Dərbəndə göndərdi. Fətəli xan Yeni Şamaxıda hakimiyyəti Məhəmmədsəid bəyə təklif etdi. Lakin Sərkərlər sülaləsinin yenidən bərpa ilə bağlı Məhəmməd səid bəyin gizli danışıqlarından xəbərdar olan Fətəli xan, onu 26 nəfərlə birlikdə Dərbəndə göndərdi. Beləliklə, 1769-cu ildən Şamaxı xanlığı Quba xanlığına tamamilə tabe edildi. Fətəli xan Dərbənd, Quba və Səlyandan Köhnə Şamaxıya 1000 ailə köçürdü. 1769-cu ilin iyun ayında Yeni Şamaxı dağıdıldı və əhalisi Köhnə Şamaxıya köçürüldü. Bu işin icrası üçün Fətəli xan 6000 nəfər ayırmışdı.^[47]

Fətəli xan Dərbənddə sürgün olan sabiq Şamaxı xanı Məhəmmədsəidi 1775-ci ildə yenidən Şamaxıya hakim təyin etdi və Məhəmmədsəid xan on il Şamaxını "xan" titulu ilə idarə etdi. Sonra Fətəli xan bu vəzifəyə Məhəmmədsəid xanın oğlu Məhəmmədrza bəyi təyin etdi. Fətəli xan bununla Sərkərlər sülaləsinin hakimiyyətini tamamilə ləğv edərək Şamaxını biləvasitə özü idarə etməyə başladı.^[48][49]

Şamaxı xanlığının birləşdirilməsi ilə eyni vaxtda – 1768-ci ildə Kürlə Arazın qovuşduğu yerdə yerləşən, böyük ərazisi olmayan Cavad xanlığı da şimal-şərqi Azərbaycanın tərkibinə daxil edildi. Cavad xanlığının hakimi Həsən xan könüllü olaraq Fətəli xandan asılılığı qəbul etdi.^[53]

O dövrdə Muğan da Cavad xanlığının tərkibində idi. Xanlığı birləşdirməklə Quba xanı, cənubi Azərbaycan xanlıqları, döyüşkən elatları, həmçinin Şəki, Qarabağ, Qaradağ və Ərdəbil könüllüləri ilə təmasda ola bilərdi. Muğan uzun illər müxtəlif xanlıqlar arasında mübarizə obyekti olmuşdu. 1758-ci ildə Qarabağın və Şəkinin birləşmiş qoşunları Muğan uğrunda Astrabad və Mazandaran hakimi Məhəmmədhəsən xan Qacar ilə döyüşmüşdülər. Muğanın Quba xanlığının himayəsinə daxil olaraq özü üçün xarici basqınlara qarşı etibarlı dayaq əldə etdi. Lakin, 1778-ci ildə Gilan xanı Hidayət xan Cavad şəhərini mühasirəyə aldı və ələ keçirdi. Cavad şəhərinin əhalisinin bir hissəsi Rəştə köçürüldü. Bundan xəbər tutan Fətəli xan Gilana hücum etmək istədi. Lakin Cənubi Dağıstan feodalları tərəfindən müdafiə edilən Qaraqaytaq usmisi bildirdi ki, əgər Fətəli xan Hidayət xana qarşı yürüş etsə, onlar Dərbəndə basqın edəcəklər. Fətəli xan fikrindən daşınmalı oldu.^[54]

Qubalı Fətəli xan dağınıq Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək siyasətini tədricən həyata keçirirdi. XVIII əsrin 70-ci illərində yaxın Şimali Azərbaycan ərazisinin yarısı Quba xanının hakimiyyəti altında idi və xanlıq öz qüdrətinin zirvəsinə çatmışdı.^[55]

Şimal-şərqi Azərbaycan torpaqlarının siyasi birliyi yarandı. Fətəli xanın təyin etdiyi sultan, naib yaxud vali Salyanı, Şamaxını, hakim isə Dərbəndi idarə edirdi. Bakı və Cavad xanları yenə əvvəlki tək öz xanlıqlarını idarə etsələr də Quba xanının vassalı kimi onun hərbi-inzibatı tabeliyində idilər. Azərbaycanın bir hissəsində də olsa feodal dağınıqlığına son qoyulması o zaman üçün müsbət hal idi. Hərc-mərcliyə müvəqqəti də olsa ara verildi, ticarət əlaqələri bir qədər genişləndi.^[55]

70-ci illərə yaxın Quba xanlığının qüdrəti və nüfuzu o qədər yüksəldi ki, bir çox zəif feodal hakimlər-xanlar İran dövlətinin qurbanı olacağından ehtiyat edərək, havadarlıq üçün Fətəli xana müraciət edirdilər. Qızlar şəhərinin komendantı^{[q 9]} Potapovun tapşırığı ilə Fətəli xanın yanında olmuş Tarki sakini Bulat xəbər vermişdir ki, o, Dərbənddə Fətəli xanın sarayında Gilan, Ərdəbil, Təbriz, Gəncə xanlıqlarının hədiyyələrlə gəlmiş nümayəndələrini görmüşdü. Onlar öz hakimləri adından Fətəli xandan himayədarlıq xahiş etmişdilər.^[45][56]

Fətəli xan yalnız qonşu torpaqları birləşdirməklə kifayətlənmək niyyətində deyildi. Bütün Cənubi Azərbaycanı və İranın bəzi yerlərini ələ keçirmək də onun planlarına daxil idi. İrandan gələn bir çox siyasi xadimlərə Quba xanının sarayında sığınacaq verilirdi. O cümlədən özünü II Təhmasibin oğlu Süleyman Mirzə adlandıran bir nəfər də Quba xanının sarayına pənah gətirmişdi. Mixail Markovun Həştərxan qubernatoruna verdiyi məlumatda deyilirdi: "Süleyman Mirzə beşinci ildir ki, atası Təhmasibin dörd həyat yoldaşı ilə birlikdə Qubadadır. Onun atası II Təhmasib Nadir şahın oğlu Rzaqulu Mirzə tərəfindən Xorasan əyalətinin Səbzəvar şəhərində öldürülmüşdür. Qubalı Hüseynəli xan Süleyman Mirzəni Mazandarandan öz yanına götürmüşdü". General-mayor Fraundorf Çerkasov və Yusup Qasımovun sözlərinə əsaslanaraq rus sarayına eyni məzmunlu məlumat verirdi. "Süleyman Mirzə"-nin rus sarayında iki məktubu mövcuddur, məktublardan Süleyman Mirzənin İran taxtına iddia etdiyi aydınlaşır.^[57]

Fətəli xan Şamaxını öz dövlətinin paytaxtına çevirmək qərarına gəlmişdi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, öz ailəsi ilə birlikdə Dərbənddən Köhnə Şamaxıya köçmək niyyətində olan Fətəli xan burada öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Dərbənd, Quba və Səlyanın etibar etdiyi sakinlərini Şamaxıya köçürmək istəyirdi. Mənbələrdə Köhnə Şamaxıya minə qədər ailənin köçürülməsinin nəzərdə tutulması və onların bir hissəsinin artıq buraya köçürülməsi qeyd olunur. Yeni Şamaxının sakinlərini də Köhnə Şamaxıya köçürmək qərara alınmışdı.^[58][59]

Fətəli xan Köhnə Şamaxını möhkəmləndirmək üçün böyük səy göstərirdi. Şamaxını şimal şərqi Azərbaycan dövlətinin mərkəzinə çevirmək barədə qərar qəbul olunmamışdı. Fətəli xan özünü Şirvanşahlar dövlətinin varisi kimi qələmə vermək istəyirdi. XIX əsrdə yaşamış N. Zeydlits yazırdı: "Fətəli xan Quba, Bakı, Şamaxı, Salyanı öz hakimiyyəti altında birləşdirərək, bu yolla Şirvanşahlar dövlətini bərpa edir".^[59] Şamaxı Azərbaycanın şimal və cənubi hissəsini birləşdirən coğrafi mərkəzdə yerləşir, Şirvanın iqtisadi mərkəzi sayılır, beynəlxalq tranzit ticarətinin mühüm məntəqəsi hesab olunurdu. Quba şimal-şərqi Azərbaycanın siyasi mərkəzunə çevrilsə də təsərrüfat və iqtisadi cəhətdən Şamaxı və Bakıdan geri qalırdı.^[60]

Digər tərəfdən öz iqamətgahını Şamaxıya köçürməklə Fətəli xan güman ki, buradakı seperatçı qüvvələrin müqavimətini qırmaq istəyirdi. Şamaxı həm də Şəki və Qarabağ xanlıqları uğrunda mübarizədə, Cənubi Azərbaycana irəliləmək üçün mühüm strateji əhəmiyyətə malik idi.^[60]

1768-ci ilin payızında şimal-şərqi Azərbaycanda olub vəziyyəti öyrənmiş rus zabiti Adil Çerkasski yazırdı: "Fətəli xan qoşun toplayır və topladıqdan sonra dərhal Kürün o biri sahilinə – oradakı İran^{[q 10]} şəhərlərini tutmağa gedəcəkdir, sonra isə gücləndiyi təqdirdə Kərim xanla mübarizə aparmaq, ona qalib gəlmək niyyətindədir".^[60] Konsul Boqolyubov 1770-ci ilin iyununda Rusiya Xarici İşlər Kollesiyasına yazırdı ki, "Quba xanı Qarabağ xanlığının iqamətgahını tutmaq niyyətindədir, onu alandan sonra isə Təbriz şəhərinə, artıq vəkilin mülklərinə getmək istəyir".^[60]

Fətəli xan öz diqqətini Cənubi Dağıstana da yönəldirdi. Qarqaytaq usmisi, avar və qaziqumuq xanları, Canquytaq hakimi və digər Dağıstan hakimləri Quba xanlığının fəal siyasət yürütməsinə mane olur, öz basqınları ilə onun təsərrüfat-iqtisadi inkişafını ləngidirdilər. Usmi Əmir Həmzə və onun müttəfiqləri Quba xanlığının qüvvələrini parçalayaraq Quba və Dərbəndi müdafiə etməyə vadar edirdilər.^[61]

Fətəli xan Cənub istiqamətində hücuma keçməzdən əvvəl Quba və Dərbəndin təhlükəsizliyini möhkəmləndirməyi qərara aldı. Cənubi Dağıstanda Tarki və Buynakla yanaşı daha bir dayağa malik olmaq üçün o, şamxalla ittifaqa girərək o zamankı Qaziqumuq xanını devirib, yerinə Eldar bəyi qoymaq qərarına gəldi. Eldar bəy Qaziqumuqlu Məhəmməd xanın qardaşı oğlu idi, o zaman Şamaxının Qubaya məxsus hissəsini idarə edirdi. Bu plan baş tutsa, Fətəli xan Təbrizə yürüş edəcəkdi.^[62] Eyni zamanda Fətəli xan və onun müttəfiqləri Tarki və Buynak hakimləri ilə Qaraqaytaqa hücum edib usmi Əmir Həmzəni oradan uzaqlaşdırmaq və Qaraqaytağın idarəsini qardaşı Ustar xana vermək barədə razılığa gəldilər.^[63]

II İraklinin naməlum rəssam tərəfindən çəkilmiş portreti

İbrahimxəlil xan Cavanşirin, rəssam Rizvan Qarabağlı tərəfindən çəkilmiş bədii təsviri

Quba xanlığının genişlənməsi qonşu feodal hakimlərini narahat etdi. Quba xanlığı və ondan asılı ərazilərlə həmsərhəd olan Qarabağ, Şəki xanları, Cənubi Dağıstan hakimləri təlaş keçirdirdilər. İki feodal blok yarandı: birinə Şəki və Qarabağ xanları, sonradan həm də Şamaxıdan qoşulmuş Ağası xanda daxil idi. Digər bloka Cənubi Dağıstan hakimlərindən Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzə, Qaziqumuqlu Məhəmməd xan, avar xanları Nutsal və Ümmə, Tabasaran kadisi Rüstəm, canqutaylı Əli Sultan, Dişsiz Məhəmməd, Tavlin feodalları, Kostyukovlu Həmzə Əlişov daxil idilər. Əndəri feodalları Temuf Həmzə, Əmirsultan Kazanalınov və başqaları da onlara kömək edirdi.^[64][65]

Cənubi Qafqazda əmirliyə can atan Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli də Fətəli xanın Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmə siyasətinə müqavimət göstərirdi. O, Qarabağ və Şəki xanlarının Qubaya qarşı yönəlmiş ittifaqını müdafiə edirdi.^[66] Fətəli xan öz düşmənlərini məğlub etmək qərarına gəldi. Qarabağlı İbrahimxəlil xana və Kartli-Kaxetiya çarı II İrakliyə Şəki xanlığına qarşı birgə çıxış etməyi təklif etdi.^[62]

Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan da öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tədbirlər görürdü. İlk növbədə Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli ilə münasibətlərin yaradılmasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Çar da İbrahimxəlil xanla ittifaqa razı idi. Çünki İrakli Fətəli xanın həddən artıq güclənməsinin və Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsinin qarşısını almağa çalışırdı.^[67]

Lakin hadisələr ayrı istiqamətdə cərəyan etdi. Kartli-Kaxetiya çarının müdaxiləsi, Cənubi Dağıstan feodallarının Fətəli xana mənfi münasibəti, onların Qarabağ və Şəki xanları ilə mümkün əlaqəsi hadisələrin gedişinə böyük təsir göstərdi. Quba xanının daxili vəziyyəti də yaxşı deyildi. Şamaxıda sərkərlər sülaləsini bərpa etməyin tərəfdarları fəaliyyət göstərir və Şamaxıda olanlar Fətəli xanın vaxtını və qüvvəsini alırdı. Rus zabiti, Andrey Filatov 1770-ci ilin sentyabrında yazırdı ki, Quba xanının qoşunları qayda-qanunu bərpa etmək üçün Köhnə Şamaxıya getmiş və 6 gün orada qalmışdır.^[66]

1771–1772-ci illərdə şərait Quba xanlığının zərərinə olaraq dəyişdi. Fətəli xan müvəqqəti olaraq müdafiə mövqeyinə keçməli oldu. Quba xanlığının hakimiyyət dairələri rus konsuluna müraciət edərək Qarabağ xanını Şəki xanı ilə ittifaqdan və Quba xanlığına qarşı əməliyyatlatdan danışdırmağı xahiş etdilər.^[63]

Rusiya konsulunun yazdığına görə, yerlilər Şamaxıda sərkərlər sülaləsinin hakimiyyətinin bərpa olunmasını arzulayırdılar. Bu ticarət şəhəri Fətəli xanın ağır vergi siyasəti nəticəsində müflisləşmişdi. Boqolyubov hesab edirdi ki, Fətəli xan Şamaxını uzun müddət əlində saxlaya bilməyəcək.^[68]

1773-cü il noyabrın sonu-dekabrın əvvəllərində Şəki, Avar, Qarabağ xanlıqlarının və Qubaya düşmən digər feodal hakimlərinin birləşmiş qüvvələri Şamaxıya hücum etdilər. Fətəli xan qüvvəsi az olduğundan Şamaxını tərk etməli oldu. Müttəfiqlərdən cavadlı Həsən xan öldürüldü. Ağası xan Şamaxıya daxil oldu.^[63] Hadisələrin şahidi olmuş rus məmuru Andrey Filatov 1773-cü il dekabrın 15-də yazırdı ki, "Fətəli xan və müttəfiqi Eldar xan bu vaxt Şamaxıda olsalar da, qüvvələri az olduğundan oranı tərk etməyə məcbur oldular."^[69]

S. Qmelin də Fətəli xanın düşmənlərinin Şamaxıya basqını haqqında məlumat verir. O yazır ki, 1773-cü il noyabr ayının 20-də şəkili Hüseyn xan və Şamaxıdan qovulmuş Ağası xan qəflətən Şamaxıya həmlə etmişdir. Fətəli xandan narazı olan şamaxılılar Ağası xanla gizli əlaqə yaratdılar. Bu zaman Şamaxıda olan Fətəli xan qısamüddətli müqavimətdən sonra yanında olan azsaylı səlyan döyüşçüləri ilə və Şamaxıda olan bakılı Məlik Məhəmməd xanla Dərbəndə getməli oldu. Quba xanına tabe olan ərazilərdə qarətlər və toqquşmalar baş verirdi. Lənkəran xanının nəvəsi qətlə yetirilmiş, bir çox tacirlər, rus tacirləri də qarət olunmuşdu. Fətəli xanın xidmətində olan səlyanlı döyüşçülər Səlyana qaçmışdılar. Dağıstanlı döyüşçülər Fətəli xanın sərkərdəsi Eldar bəyi xüsusi səylə axtarırdılar. Eldar bəy Salyana sığınmışdı. Fətəli xanın düşmənləri onları təqib etmiş və Kür çayını keçmələrinə mane olmaq istəmişdilər.^[70]

Məğlubiyyətlə barışmayan Fətəli xan Şamaxı ətrafında yeni qüvvələr topladı və 1774-cü ilin əvvəllərində əks hücuma keçib İbrahimxəlil xan və onun müttəfiqləri üzərində parlaq qələbə çalaraq Şamaxını yenidən özünə qaytardı. Avarlar xüsusilə çox itki verdilər. Döyüş zamanı İbrahimxəlil xanın əsas müttəfiqi olan Avar hakimi Nutsal xan həlak oldu. Ağası xan Elevliyə üz tutdu.^{[69][70][71][72]}

Nutsal xanın ölümünü Bakıxanov bu cür izah edir: "Ağası xan Nutsal xanla birləşdi. Sonra isə Nutsal xan Qarabağa getdi; Ağası xan isə Şamaxını tutdu. Fətəli xan dağıstanlılardan və qubalılardan qoşun toplayaraq, Məlik Məhəmməd xanın da qoşunlarını birləşdirərək Şamaxının üzərinə yeridi. Baş verən döyüşdə Ağası xan məğlub oldu, Nutsal xan isə şəhərin yuxarı hissəsinə üz tutdu. Fətəli xan Nutsal xanı öz düşərgəsinə çağırdı. Fətəli xan, Nutsal xan və Məlik Məhəmməd xan çadırda söhbət edərkən Fətəli xanın qoşununda olan akuşalılar Fətəli xanı çağırıb Nutsal xanın öldürülməsini tələb etdilər. Məcburiyyət qarşısında Fətəli xan Məlik Məhəmməd xanı oradan çıxarıb, Nutsal xanın ölümünü əmr etdi."^[73]

1774-cü ildə Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzənin, qaziqumuqlu Məhəmməd xanın, avarlı Ümmə xanın birləşmiş qüvvələri, habelə Tabasaran kadisi Rüstəmin, canqutaylı Əli sultanın, Dişsiz Məhəmmədin dəstələri Qubaya doğru hərəkət etdilər. Kostyukov, Əndəri və başqa yerlərin feodalları da bu koalisiyanın tərəfindən çıxış edirdilər.^[74] Yürüşün təşkilatçısı Fətəli xanın barışmaz düşməni Əmir Həmzə idi. Cənubi Dağıstan feodalları sürətlə hərəkət edirdilər ki, qubalılar onları dəf etmək üçün yeni qüvvə toplamağı bacarmadılar. Digər yandan onların müttəfiqləri Tarku şamxalı və Bunyak hakimi Tarku və Bunyakı müdafiə etməyə məcbur idilər. Qubaya yürüşün iştirakçıların məqsədləri Avar xanının və oğlanlarının intiqamını almaq idi.^[73][75]

Fətəli xan və onun düşmənləri Xudatın yaxınlığına Gavduşan çölündə qarşılaşdılar. Üstünlük əvvəlcə Fətəli xanın tərəfində idi. Lakin usminin oğlu Əli bəy Quba qoşunlarının mərkəzinə xəsarətli zərbə vurdu və döyüşün gedişi dəyişdi. Hər iki tərəfdən böyük itkilər oldu. Dişsiz Məhəmməd, Qazıqumuqlu Eldar bəy və şeyx Əli bəy həlak oldular. Məğlubiyyətə uğramış Fətəli xan Qubada duruş gətirə bilməyərək Salyana çəkildi.^[76]

Qələbədən ruhlanan Əmir Həmzə birləşmiş qoşunların başında Dərbəndə tərəf hərəkət etdi. O, eyni zamanda Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti Bikəyə^{[q 11]} Dərbənd qalasına xəbər çatdırdı ki, Fətəli xan vəfat edib. Usmi həlak olmuş Dişsiz Məhəmmədin cənazəsini bacısına Fətəli xanın cənazəsi kimi təqdim edərək qalanın qapılarının açılmasını istədi. Lakin Tuti Bikə Həmzənin yalanına inanmadı və düşmənə qala divarlarından atəş açılmasını əmr etdi.^[76] Əmir Həmzə doqquz ay Dərbəndi mühasirədə saxladı. Tarixçi E. Kozubskinin yazdığına görə, Tuti Bikə şəhəri mərdliklə müdafiə edirdi. O qala divarlarını cəsarətlə qoruyur, rəhbərlik edir, qala topları ilə düşmənə hücum çəkirdi.^[77] Dərbəndin müdafiəsində şəhərin naibi^{[q 12]} Hacı bəy və Məlik Hacı bəy də fərqlənirdilər. Dərbəndin müdafiəsinin uzanmasını görən Fətəli xan dəniz vasitəsilə oraya qayıtdı.^[78]

Gavduşan məğlubiyyətindən sonrakı aylar Quba xanlığı üçün çətin dövr idi. Bundan istifadə edən Xançobanlı Ağası xan müvəffəqəti də olsa Şamaxını ələ keçirmişdi.^[79] Fətəli xan qüvvələrini birləşdirərək düşmənin sonrakı irəliləyişinin qarşısını almağa nail oldu. Bakının əhalisi silahlı dəstələri ilə birlikdə usminin qoşunlarının hücumunu dəf edə bildilər və Bakının mühasirəsini ləğv etməyə, Dərbəndə tərəf çəkilməyə məcbur oldular.^[80]

Butkovun məlumatına görə, bütün Dərbənddə çətin dövr idi. Yalnız Qazıqumuqlu Məhəmməd xan getdikcə vəziyyətin pisləşdiyini görərək Quba və Gülhanı tərk etdi və Qubaya qayıtdı. Quba xanının müttəfiqi olan Tarki şamxalının qoşunları bir neçə dəfə Dərbəndi mühasirədən çıxarmaq istəsələr də, buna nail ola bilmədilər.^[81]

Fətəli xan Salyanda olarkən Dərbəndli Mirzə Bayatı kömək və himayə xahişi ilə Peterburqa çariçə II Yekaterinanın tanına göndərdi. Çar sarayında Fətəli xanın elçiləri yaxşı qarşılandılar. İmperatriçə bir neçə piyada və topçu taborunun Qaraqaytaq usmisinə qarşı Dərbəndə göndərilməsini Qafqaz xəttindəki rus qoşunlarının generalı De-Medemə əmr etdi. Əmri yerinə yetirən De-Medem 1775-ci ilin martında Əmir Həmzənin mülklərinə qoşun yeritdi. Fətəli xanın müttəfiqi Tarki şamxalı Murtuzəli De-Medemə qoşuldu. De-Medem Dərbənddən şimalda yerləşən və "İran xarab" adlanan yerə çatdı. Əmir Həmzə Dərbəndin mühasirəsindən əl çəkib De-Medemə qarşı çıxdı, lakin məğlubiyyətə uğradı. Fətəli xan De-Medemə Dərbəndi tutmağı və onu Rusiya himayəsinə qəbul etməyi təklif etdi. De-Medem Dərbəndə daxil oldu. De-Medemin başçılığı ilə rus hərbi hissəsinin Dərbəndə daxil olması Osmanlı İmperiyasına böyük narahatlıq doğurdu. Onlar hesab edirdilər ki, Rusiya sülh müqaviləsini pozmuşdur.^[82] Dəməşqdən Bakı vasitəsilə Dərbəndə gələn iki osmanlı məmuru bura rus qoşunlarının niyə daxil olduğunu və niyə indiyə qədər qaldığını soruşdu.^[82]

Fətəli xan gərgin hərbi və diplomatik mübarizə nəticəsində 1774-cü ilə kimi asılılığında olan ərazilər üzərində öz nəzarətini bərpa edə bildi. Şamaxı yenidən tabe edildi. 1775-ci ildə Fətəli xan Yeni Şamaxının idarəsini 7 il öncə həbsdə olmuş Məhəmmədsəid xana tapşırdı. Əlvənddə qərar tutan Ağası xan da zahirən tabelik göstərdi və ətraf yerləri idarə etməyə başladı.^[83] Fətəli xan Əmir Həmzəni sakitləşdirmək üçün ina qarşı qəti tədbir göstərməyi qərara aldı. O usminin qardaşı oğlu Məhəmmədxan bəyi müxtəlif yollarla öz tərəfinə çəkdi. A. A. Bakıxanovun yazdığına görə, "Fətəli xan Məhəmmədxan bəyi öz əmisinə qarşı qaldırıb Dərbənddən 3 fərsəx aralı bir yerdə qala tikdirdi, həmin qalanın adını Xanməhəmmədqala qoydu və Qubadan ora 100 ailə köçürdü."^[83] İ. Hacınski isə qalanın 20 fərsəx^{[q 13]} aralıda tikildiyini və Qubadan bura 200 ailənin köçürüldüyünü qeyd edir.^[84] Qazıqumuqlu Məhəmməd xanın oğlu Şahmərdan bəy də Fətəli xanın tərəfinə keçdi və əvəzində Qərəbək kəndindən başlayaraq Kürə dairəsinin aşağı hissəsinə qədər olan yerləri, habelə Güney mahalını Fətəli xandan aldı.^[85]

1775-ci ilin yazında Fətəli xan Dərbənd hakimi və Quba naziri vəzifələrini daşıyan Mirzəbəy Fərhadbəyovun başçılığı ilə Rusiyaya elçilik göndərdi. Elçini Mirzə Sadıq Məhəmmədvəliyev, habelə Məhəmməd Əlibəyov, Piri Seyidəhmədov, Novruz Muradov-Maşanqulov və Səfərəli Ocaqquliyev müşayiət edirdi.^[86] Elçilik çariçəyə şimal-şərqi Azərbaycanın Rusiyanın himayəsinə keçməsi barədə Fətəli xanın xahiş məktubunu apardı. Fətəli xan imperatriçədən düşmənlərinə qarşı mübarizədə və düşmənlərinin işğal etdiyi ərazilərinin geri qaytarılmasında ona hərbi yardım göstərilməsini istəmiş, əvəzində Dərbəndi Rusiyaya verəcəyini bildirmiş və şəhərin açarlarını Rusiyaya göndərmişdi. Fətəli xan onun Krım xanının hüququnda Rusiya himayəsinə qəbul olunmağı xahiş edirdi. Krım isə 1774-cü il Kiçik Qaynarca sülhü ilə bitərəf, müstəqil dövlət elan edilmişdi. Quba xanı Rusiya himayəsinə keçməsinin əsas şərti kimi müstəqilliyinin saxlanılmasını irəli sürürdü. Rusiya himayəsinə yalnız müttəfiqlik şərtlərində öz əksini tapmalı idi. Quba xanının elçiləri 1775-ci ilin mayında Həştərxana, iyununda isə Moskvaya çatdılar.^[87]

Lakin Rusiya Fətəli xanın xahişini yerinə yetirmədi. Üç dəfə müzakirədən sonra dövlət şurası qərara aldı ki, "Fətəli xana müstəqil qalmaqla qonşuların ondan qopardığı mülklərin geri alınmasında Rusiya ona kömək edə bilməz." Səbəb kimi isə "Quba xanlığı ərazisinin İrana aid olması" göstərilirdi. Əslində isə xanın himayəyə keçmək şərtləri Cənubi Qafqazı bilavasitə ələ keçirmək istəyən Rusiyanı qane etmirdi. Digər yandan bu zaman Rusiyanın diqqətini Krım, Dunay, Qara dəniz, Polşa və digər beynəlxalq məsələlər daha çox diqqətini cəlb edirdi. İ. Puqaçovun başçılığı ilə kəndli müharibəsi coşub-daşmaqda idi.^[88]

Fətəli xanın güclənməsi Mərkəzi İrana öz hakimiyyətini yaymış Kərim xan Zəndi də narahat edirdi. İranda belə bir xəbər yayılmışdı ki, "Quba xanının xahişi ilə Dərbənddə bir neçə minlik rus hərbi ordusu (500 nəfər əvəzinə) saxlanılmışdır və onlar tezliklə Şamaxıya, oradan isə İrana hücuma keçəcəklər." Buna görə də İran hökumət dairələri Quba xanına rəqib olan feodalların köməyi ilə birləşmiş şimal-şərqi Azərbaycana qarşı qəti hərəkətlərə hazırlığa başladılar. Bu işdə əsas rolu Kərim xan Zəndin qohumu olan Gilan hakimi Hidayət xan^{[q 14]} oynayırdı.^[89]

Kərim xan Zənd Quba xanını əvvəlcə ona müxtəlif hədiyyələr vermək, onunla qohum olmaq və başqa üsullarla Rusiyadan ayırmağa cəhd etdi. 1775–1776-cı illərdə Ənzəidə rus konsulu olan Georgi Mark Xarici İşlər Kollesiyasına göndərdiyi məktubda yazırdı ki, "Kərim xanın fərmanı ilə rəştli Hidayət xan dərbəndli Fətəli xanı satın almaq üçün ona çoxlu hədiyyə, pul və mal göndərib bildirdi ki, vəkil onunla qohum olmaq istəyir, tələb edir ki, Dərbənd xanının bacısı Fatmanı onun oğlu Əbülfət xana versin, əgər Fətəli xan Rusiyadan üz döndərsə, vəkildən istədiyi hər bir yardımı alacaqdır."^[90]

Fətəli xanın özü də Rusiya sarayına yolladığı məktublarda "Kərim xanın ona hədiyyələr və pul göndərdiyini, lakin vəkilin təklifini qəbul etmədiyini" yazırdı.^[91] 1775–1776-cı illərdə Qubalı Fətəli xan və İran hakimi Kərim xan Zənd arasında iki dəfə elçi mübadiləsi olmuşdur. Əvvəlcə İrandan bir nümayəndə gəlmiş, sonra Fətəli xanın Əfrasiyab adlı nümayəndəsi və daha iki qubalı onunla İrana gedərək, orada danışıqlar aparmışdırlar. General De-Medem Dərbənddə olan vaxt onlar İran hakiminin məktubu ilə birgə geri qayıtmışdı. Kərim xanın ikinci elçisinin Qubaya gəlişinə cavab olaraq Fətəli xan Mir Məhəmməd Hüseyn adlı bir nəfəri Şiraza göndərmişdi.^[92]

İranla münasibəti pisləşdirməkdən çəkinən Fətəli xan, Kərim xanla qohum olmaq məsələsini gecikdirdi. Kərim xan və onun tərəfdarları Fətəli xanın niyyətini anlayıb xana təzyiq göstərdilər. 1776-cı ilin iyun ayında Hidayət xan İrandakı Rusiya konsulluğunun məmuru olan Karp Latınsevi Rəştə dəvət edib ona mühüm məlumat vermişdi. İddia etmişdi ki, Fətəli xan Şiraza göndərdiyi elçisi vasitəsilə Dərbənddəki rus döyüşçülərini çıxarmaq üçün Kərim xan Zənddən böyük qoşun xahiş etmişdir.^[92]

Terek qoşunu yasavulu Karp Kuznetsov Qızlar komendatı Ştenderə 18/29/fevral 1776-cı il tarixli məlumatında yazırdı ki, o Ənzəli limanında xidmət edən Rusiyanın müvəqqəti nümayəndəsi Karp Latınsevin yanına məktub aparmış, Gilanda olarkən Kuznetsov qoşun toplandığını görüb bunun məqsədi ilə maraqlanmışdır. Kuznetsova deyilmişdir ki, Salyan naibi Gilan xanının Ağası xana göndərdiyi atları və onları müşayət edən adamları tutduğu üçün Hidayət xan Səlyana həmlə hazırlayır. Salyan naibi Kuznetsovla söhbətində Fətəli xanın göstərişi ilə Hidayət xanın göndərdiyi atları ələ keçirdiyini təsdiq etmişdi.^[92]

1778-ci ilin aprel ayında Gilan hakimi Hidayət xan Ağası xan və Qaytaq usmisi ilə əvvəlcədən razılaşdırdığı hərbi yürüşə başladı. Yürüş Quba xanlığına tabe olan əraziləri qarət etmək məqsədi daşıyırdı. Səlyanı tutan və qarət edən Gilan qoşunları Muğana hücuma keçdilər. Onlar sabiq Şamaxı xanı Ağası ilə birləşib Cavad xanlığına doğru irəlilədilər. Bundan xəbər tutan Fətəli xan dərhal onlara qarşı hərəkət etmək qərarına gəldi. Cənubi Dağıstan feodallarının təzyiqi nəticəsində o, öz səfərini təxirə saldlı. Gilanlılar Cavadı da qarət edib, bir neçə yüz sakini Rəştə və Ənzəliyə köçardülər.^[93]

Ənzəlidəki rus konsulluğunun tərcüməçisi Vanslov Həştərxan qubernatoru Yakobiyə göndərdiyi 28 aprel 1778-ci il tarixli məlumatında yazırdı ki, "həmin ilin fevral ayında gilanlı Hidayət xan Muğan çölünə daxil olub usmiyə qiymətli xəzinələr göndərərək Fətəli xana qarşı mübarizədə ondan yardım istəmişdir. Buna görə də Fətəli xan Hidayət xanın onun himayəsində olan muğanlı Tale Həsən xana basqın etmək niyyətindən xəbər tutub ona qarşı çıxmaq istədikdə usmi ona işarə vermişdi ki, əgər Fətəli xan onun dostu Hidayət xanın düşmənlərini müdafiə edəcəksə, usmi Dərbəndə həmlə edəcəkdir." Bu səbəbdən də Fətəli xan Dərbəndi tərk etməyə cəsarət etməmiş, Hidayət xan Cavad qalasını almış və qarət etmişdi.^[94]

Cavad qalasının mühasirəsi aprelin 5-i (bəzi mənbələrdə 6 aprel) günorta başlamışdı. Gilanlılar əvvəlcə şəhərə 7 bomba atmış, sonra toplardan atəş açmışdılar. Müdafiəçilərin qüvvəsi çox az olduğundan onlar vahiməyə düşmüş, Tale Həsən xanın oğlu və qardaşı qılınclarını boyunlarından asaraq aman diləyi ilə Hidayət xanın qarşısına çıxmışlar. Hidayət xan isə Tale Həsən xanın özünün onun düşərgəsinə gəlməsini tələb etmişdi. Ertəsi gün Cavad xanının özü Hidayət xanın düşərgəsinə getmiş, lakin Hidayət xan onu həbs etdirmişdi. Hidayət xanın qoşunları Cavada daxil olaraq şəhəri qarət etmişdilər. Bu zaman şəhərdə sakinlərdən başqa 150 dağıstanlı döyüşçü, 1500 nəfər Ağası xanın təbəəsi, 600 şəkili və 300 qubalı vardı. Hidayət xan dağıstanlı döyüşçülərin hər birinə xələt və pul verərək onları usminin yanına göndərmişdi. Şamaxı xanı Cavadın alınmasında köməklik göstərdiyinə görə Hidayət xan qaçqın şamaxılıları da sərbəst buraxmışdı. Qalan 900 nəfəri, şəkililəri və qubalıları isə Rəştə göndərmək niyyətində idi. Hidayət xa Cavadı qarət edərkən eşitmişdi ki, "Tale Həsən xan gilanlıların hücumu ərəfəsində öz əmlakını qarabağlı İbrahimxəlil xanın yanına göndərmişdir." Hidayət xan məktub göndərərək İbrahimxəlil xandan Tale Həsən xanın əmlakını tələb etmiş, əkz halda ona qarşı yürüş edəcəyini bəyan etmişdi. İbrahimxəlil xan cavab vermişdi ki, "Hidayət xanla aralarındakı dostluğa görə Tale Həsən xanın əmlakını ona xoşluqla verir."^[95]

1779-cu ildə mərkəzi İranda 20 ilə yaxın hakimiyyətdə olan Kərim xan Zənd vəfat etdi. İranda hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən canlandı. Şah taxtına namizəd olan Ağa Məhəmməd xan Qacarın hücumuna məruz qalan Hidayət xan Gilandan dəniz yolu ilə Bakıya, oradan isə kömək istəmək xahişi ilə Fətəli xanın yanına – Qubaya üz tutdu. Quba xanı ona Mirzə bəy Bayatın başçılığı ilə 9 min döyüşçü verib, Rəştə göndərdi. A. Bakıxanovun verdiyi məlumata görə, "Quba döyüşçüləri Rəşti tutub, Hidayət xanı yenidən Gilan taxtına əyləşdirdilər." İsgəndər bəy Hacınski də, bu məlumatı demək olar ki, eyniliklə təsdiq edir.^[96][97] Həştərxan qubernatoru Jukovun 12/23/aprel 1782-ci il tarixli raportundan məlum olur ki, "həmin ilin yanvarın 2-də gilanlı Hidayət xan qubalı Fətəli xanın, usminin, Tarki şamxalının və digər hakimlərinin ona verdiyi 6 min nəfərlik qoşunla Gilana daxil olub yenidən burada öz hakimiyyətini bərqərar etmişdir."^[98]

Fətəli xan Lənkəran hakimi Qara xanla ittifaq yaratmış, sonra isə onu özündən asılı vəziyyətə salmışdı. Bu səbəbdən də Qara xan Fətəli xanın yürüşlərində, o cümlədən Qarabağ və Gilan xanlıqlarına qarşı yürüşlərdə iştirak etmişdi. Talış xanlığı ilə münasibətlərin kəskinləşdiyi vaxtlar da olurdu. General P. Potyomkin 1786-cı il iyunun 25-də qraf A. İ. Voronsova yazırdı ki, "hal-hazırda Fətəli xan Kür çayından cənubdadır, o, Talış xanlarının qoşunlarını darmadağın etmişdir."^[99]

Ağası xanı müdafiə edən qarabağlı İbrahimxəlil xan Fətəli xanın birləşdirmə siyasətinə qarşı çıxanlardan idi. Çünki, o qubalı Fətəli xan kimi dağınıq Azərbaycan torpaqlarınız öz ətrafında birləşdirməyə cəhd edirdi. Qarabağ xanlığı ilə Quba xanlığı arasında toqquşma oldu. Bakılı Məlik Məhəmməd xan bu iki xanı barışdırmaq məqsədi ilə Şuşaya getdi. Lakin İbrahimxəlil xan Məlik Məhəmməd xanla danışıqlar zamanı qəzəblənərək onu 1779-cu ildə zindana saldı və Məlik Məhəmməd xan Şuşada həbsxanada qaldı. 1781-ci ildə Məlik Məhəmməd xan Nəcəfə ziyarətə getdi və orada da vəfat etdu. Onun on bir yaşlı oğlu II Mirzə Məhəmməd xan taxta çıxdı. Fətəli xan isə qardaşı oğlunun qəyyumu oldu.^[100]

Fətəli xanın Qarabağ xanlığına qarşı təşkil etdiyi bir neçə yürüşü heç bir nəticə verməmişdi. 1780-ci ildə Fətəli xan öz qoşunları ilə Qarabağ xanlığının ərazisinə daxil olarkən Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli İbrahimxəlil xanıb yardımına şahzadələrindən Georgi və Davidin başçılığın altında qoşun göndərdi. Şahzadə David həmçinin Fətəli xanın qoşunlarının tərkibində olan dağıstanlı muzdlu döyüşçülərlə danışıb onları Quba xanının düşərgəsini tərk etmələrinə nail oldu. Bunun nəticəsində baş vermiş toqquşmada Quba qoşunları məğlub oldu. 1781-ci ilin əvvəlində Fətəli xan 13 minlik qoşunla yenidən Qarabağa basqın etdi, Kür çayı sahilinə qədər irəlilədi. Bu zaman bir çox kənd qarət olundu, xeyli əhali və mal-qara Quba xanlığına köçürüldü.^[101]

Avar hakimi Ümmə xanın yanında olmuş Hacı Mirzə Qaragözovun 1783-cü ilin fevralında söylədiyinə görə, "2 ay bundan əvvəl Urmiyalı İmamqulu xan Təbrizi tutub Nəcəfqulu xanı və onun oğlunu həbs etdirmişdir. Bundan sonra İmamqulu xan Qubalı Fətəli xana məktub yazaraq birləşib İbrahimxəlil xana qarşı hücuma keçməyi təklif etmiş, Fətəli xan bu təkliflə razılaşmışdır." Müasirlərdən biri yazırdı ki, "Fətəli xan qoşunların bir hissəsini şamxalın, yaxud başqa bir nəfərin başçılığı ilə Gilana göndərmək, özü isə İmamqulu xan birləşib İbrahimxəlil xana qarşı hərəkət etmək istəyir."^[102]

1783-cü ilin əvvəllərində Fətəli xan Qarabağa böyük yürüş təşkil etmişdi. Qraf Voynoviçin tapşırığı ilə xanın yanına edən tərcüməçi Mustafa Murtazaliyev Fətəli xanı Ağdamda tapmışdı. Şamaxılı Məhəmmədsəid xan və qardaşı Ağası xan, şəkili Hacı Əbdülqadir xan, muğanlı Tale Həsən xan, Tarku şamxalı Murtuza Əli, lənkərəranlı Qara xan, Buynak hakimi Bamat, Qaytaq hakiminin qardaşı Ustarxan, Canqutay hakimi Əhməd xan, Tavlin hakimi Xazbulat Əlibəyov, Əndəri hakimi, Fətəli xanın düşərgəsində idilər. Murtazalıyev Fətəli xanın yanınxa nə qədər qoşun olduğunu öyrənə bilməmişdi. Lakin by qədə çox hakimin bir yerə toplaşması xeyli qüvvə cəmləşdirildiyini göstərirdi. Deyilənlərə görə yalnız muzdluların sayı 13 min nəfərə çatırdı. Bu qüvvətə müqavimət göstərməyin imkansızlığını anlayan Qarabağlı İbrahimxəlil xan Şuşaya sığınıb işin sonunu gözləyirdi.^[103]

Qoşunlar Şuşa yaxınlığındakı kəndləri qarət etdilər. 100 min başa qədər qoyun, 30 min iribuynuzlu mal-qara ələ keçirilmişdi. Ətraf kəndlərin sakinləri kəndləri tərk edib Şuşaya və digər yerlərə üz tutmuşdular. Yolda muzdlu dağıstanlı döyüşçülər onlara basqın etmiş, bir hissəsini qırmışdılar. Xristianların əmlakını əlindən alıb özlərini azad buraxmışdılar. 150 nəfər müsəlmanın hər birinin yerinə Fətəli xan pul məbləği verərək onları azadlığa buraxmağa nail olmuşdu.^[103]

Gülüstan məliyi Adamın Gürcüstandakı Rusiya emisarı Y. Reyneqsə verdiyi məlumata görə "yalnız İbrahimxəlil xanın müttəfiqi II İraklinin qoşunla Quba qoşunlarına qarşı çıxmasından sonra Fətəli xan Qarabağı tərk etmişdi." Məliyin yazdığına görə "qubalılar çoxlu kəndi qarət edərək iki min nəfər müsəlmanı və yüz nəfər xristianı əsir götürmüşdülər. Yalnız xristianlara üç milyon manat məbləğində zərər dəydiyi iddia olunurdu."^[103]

Fətəli xan İbrahimxəlil xanla münasibətləri qaydaya saldıqdan sonra Ərdəbil əyalətinə getməyə hazırlaşırdı. Çünki bu vilayətin hakimi vəfat etmişdi. Ərdəbil xanı İbrahimxəlil xanın qohumu olduğundan, Qarabağ xanı Fətəli xana qarşı müxalif mövqe tuturdu. Fətəli xan daha sonra Gilana hücum edib Hidayət xanı devirmək, yerinə isə başqasını taxta çıxarmaq niyyətində idi. Fətəli xanın Hidayət xandan narazılığının başlıca səbəbi bir müddət əvvəl Ağa Məhəmməd xan Qacar Gilana hücum edib Hidayət xanı oradan uzaqlaşdırdıqdan sonra Fətəli xanın yardımı ilə yenidən hakimiyyətini bərpa etsə də Quba döyüşçülərinə razılaşdırdılmış məbləği verməkdən imtina etməsi olmuşdu. Hidayət xan döyüşçülərin atlarını əllərindən alıb özlərini buraxmışdı.^[104]

Fətəli xan şimal-qərbi Azərbaycan torpaqlarını – Qarabağ və Gəncə xanlıqlarını, Qazax, Borçalı və Şəmşəddil sultanlıqlarını da öz dövlətinə birləşdirmək istəyirdi. Bunun üçün də Qarabağ xanlığını, eləcə də onun müttəfiqi II İraklinin müqavimətini qırmaq niyyətində idi. Fətəli xan 25 minə qədər döyüşçü toplamışdı. Hazırlanmış plana görə əvvəlcə eyni zamanda həm Qarabağ, həm də Gəncə xanlıqlarına zərbə endirilməli idi. Ancaq Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanlığı Fətəli xandan öz niyyətindən əl çəkməyi qəti surətdə tələb etdi və xan məcburiyyət qarşısında geri çəkilməli oldu.^[105]

1783-cü ilin aprelin 6-da knyaz Q. Potyomkin general P. Potyomkinə göstəriş vermişdi ki, "onun komandasına verilmiş korpusla Dərbəndi zəbt etsin." Mayın 19-da generala yeni məxvi order göndərən knyaz həmin göstərişi yenidən təsdiqlədi və həm də Fətəli xanın özünü tutmağı məsləhət gördü. Bu məqsədlə digər xanların ona qarşı qəzəbindən istifadə etmək, onlara imkan vermək Fətəli xana zərbə vururdu. Q. Potyomkin hələlik İbrahimxəlil xanın devrilməsi fikrindən çəkinərək ondan Fətəli xana qarşı mübarizədə müttəfiq olmağı təklif etdi.^[105]

Kartli-Kaxetiya çarlığı Rusiya himayəsini görüb, bütün Cənubi Qafqazı özünə tabe etməyə, ilk növbədə Gəncəni tutmağa can atırdı. II İraklinin niyyətləri Qubalı Fətəli xanın kəskin müqavimətinə rast gəldi. O, 1782-ci ildə II İrakli ilə rəqabət aparan sabiq Kartli çarı VI Vaxtanqın nəvəsi Aleksandr Amilaxvariyə öz sarayında sığınacaq verdi. Fətəli xan Aleksandra gürcü taxtına yiyələnməkdə köməl edəcəyinə söz verdi. Bundan xəbər tutan Qafqaz xəttindəki rus qoşunlarının komandası P. S. Potyomkin 1783-cü ilin payızında kifayət qədər güclü hərbi dəstə təşkil etməyə başladı. Bir dəstə Sulak çayının sahilində, keçmiş Svyatoy Krest qalasının yanına, başqa biri Terekin sahilində Daryal dərəsinin girəcəyində dayanmalı idi. Əgər Fətəli xan və Knyaz Aleksandr öz niyyətlərini həyata keçirməyə başlayacaqdılarsa, bu dəstələrinin birincisi Dərbəndə doğru, digəri isə Gürcüstana irəliləməli idi.^[106]

1783-cü ildə Krım Rusiyaya ilhaq edildi. Həmin ilin yayında Kaxeti-Kartli çarlığının Rusiya himayəsinə qəbul edilməsi barədə fərman verildi. 1783-cü ilin noyabrında Tiflisə rus qoşunları daxil oldu.^[107] May ayında ruslar Şimali Qafqazdan Gürcüstana gedən yolu düzəltməyə başladılar. 1784-cü ilin yazında bu yolun başlanğıcında Vladiqafqaz^{[q 15]} rəmzi adı verilən qala inşa edildi.^[107] Bu cür əks tədbirlər Fətəli xanı II İrakliyə qarşı çıxış etməkdən çəkindirdi. Fətəli xan P. S. Potyomkinin tələbilə Aleksandrı rus komandanlığına təslim etdi.^[108]

Rus hökumətinin gizli niyyətlərindən xəbərsiz Fətəli xan Cənuba yürüşə ciddi hazırlaşırdı. Əvvəlcə o, öz düşmənlərini təhlükəsizləşdirmək qərarına gəldi. Buna görə də 1784-cü ildə Fətəli xan Ağası xana köməklik göstərən qarabağlı İbrahimxəlil xana qarşı yeni yürüş etdi. Ağdam və Qarabağın demək olar ki, bütün düzən hissəsini ələ keçirdi. Şəkili Hacı Əbdülqadir xan da bu yürüşdə iştirak edirdi. İbrahimxəlil xan yanında olan Hüseyn xanın oğlu Məhəmmədhəsən ağanı Cara göndərdi. Sonuncu oradan carlıların köməyilə yürüşdən qayıdan Əbdülqadir xan həmlə etdi və məğlubbiyyətə uğradı. Hacı Əbdülqadir xan Ağası xanın yanına Əlvənd adlı yerə üz tutdu. Məhəmmədhəsən xanın tələbilə Ağası xan Əbdülqadiri ona verdi. Əbdülqadir öz yeddi oğlu ilə birlikdə qətlə yetirildi. Onun ölümü bəzi mənbələrdə 1783-cü il olaraq da göstərilir.^[100]

Fətəli xanın nəzərləri Cənubi Azərbaycanda ilk növbədə mühüm hərbi-strateji əhəmiyyətə malik Ərdəbil xanlığına yönəlmişdi. Ərdəbilşəhəri ölkənin cənubunda böyüklüyünə görə Təbrizdən sonra ikinci böyük şəhər idi. Fətəli xan Ərdəbil xanlığını və digər cənub xanlıqlarını tabe etməklə kifayətlənmək niyyətində deyildi. Onun daha uzaqgörən planları var idi. O, Rusiya ilə ittifaqda şahzadə Abbas Mirzəni şah taxtına çıxarmaq istəyirdi. Quba hakimi hər vasitə ilə namizədin şah II Təhmasibin oğlu olduğunu sübut etmək istəyirdi. İsfahan, Qəzvin və Nəcəfin ali ruhaniləri Abbas Mirzəni tanıdıqlarını və ona tabe olacaqlarını təsdiq edən sənədə imza atıb, möhürlərini basmışdılar.^[109]

Rus hakimiyyət dairələri Abbas Mirzənin taxt-taca iddiasının əsaslılığına şübhə ilə yanaşsalar da uzun müddət bunu bildirmir, Fətəli xanın planına münasibətlərini açıqlamırdılar. Cənubda isə hadisələr sürətlə inkişaf edirdi. Rəqiblərini qabaqlayıb onlara öz qüvvələrini birləşdirməyə imkan verməmək üçün Fətəli xan rus hökuməti ilə danışıqların nəticələrini gözləməyərək cənuba yürüş təşkil etdi. 1784-cü ilin may ayında o, vassallarının və müttəfiqlərinin qoşunları ilə birlikdə hərəkət edib Ərdəbili, sonra da Meşkini aldı. Qoşunların ön dəstələri cənuba hərəkəti davam etdirdilər.^[110]

Fətəli xanın cənuba yürüşü İrandakı şahlığa iddiaçıları, eləcə də Cənubi Qafqazın və Dağıstanın bir sıra feodal hakimlərini narahat etdi. Qaraqaytaq usmisi, Avar xanı və Cənubi Dağıstanın bəzi hakimləri Dərbənd və Qubaya zərbə endirməyə hazırlaşmağa başladılar. Qarabağlı İbrahimxəlil xan və Ərdəbildən köçürülmüş Nəzərəli xan da öz qoşunlarını toplayıb Ərdəbil istiqamətində hücuma keçdilər. Xoylu Əhməd xan da onlara yardım məqsədi ilə 3 min nəfərlik dəstə göndərmişdi.^[110]

II İrakli də yürüşü açıq düşmən münasibətini göstərib rus hökumətini inandırmağa çalışaraq iddia etdi ki, "Fətəli xan axalsıxlı Süleyman paşa ilə əlaqədar hərəkət edir." Bununla Rusiya bu yürüşü mənfi münasibət bəsləməyə başladı. Fətəli xanın nailiyyətləri II Yekaterinanın siyasi niyyətlərinə uyğun gəlmirdi. O, Cənubi Qafqaz və Dağıstanda güclənən Fətəli xanın daha da güclənməsini istəmirdi. Buna görə də knyaz Q. A. Potyomkin 1785-ci ilin fevralında Fətəli xandan Cənubi Azərbaycanı tərk etməsini tələb etdi. Bu hərəkətlər Fətəli xanı başladığı yürüşü dayandırıb geri qayıtmağa məcbur etdi.^[108]

Hadisələr əsnasında Fətəli xan öz keçmiş rəqibi qarabağlı İbrahimxəlil xandan kömək aldı. Xanlığa sahib olmaq üçün İbrahimxəlil xanla mübarizə aparan onun qardaşı Mehrəli bəy Fətəli xanın yanında idi. O, 1785-ci ildə Bakıdan Fətəli xanın düşərgəsinə gedərkən Ağası xanın oğlu Əhməd bəy tərəfindən öldürüldü. Fətəli xan onun cənazəsini böyük hörmətlə Qarabağa göndərdi. Bu hadisədən sonra Quba-Qarabağ xanlıqlarının ədavəti sona yetdi. Qarabağ xanlığının hərbi qüvvələri Fətəli xanın ixtiyarına verildi. Özünün Qarabağ tərəfindən təhlükəsizliyini təmin edən Fətəli xan Ağası xanın üzərinə yeridi. Məhəmmədhəsən xan tələsik Şəkiyə çəkildi. Ağası xan Fətəli xana təslim oldu və Qubaya sürgün edildi.^[112] Fətəli xan Şəki xanlığının ərazisinə daxil oldu. Müqavimətin imkansızlığını görən Məhəmmədhəsən xan barışıq istədi və öz bacısı ilə Fətəli xanı evləndirdi. Bundan sonra Fətəli xan da öz növbəsində bacısı Peykər xanımı Məhəmmədhəsən xana ərə verdi.^[113][114] Eyni zamanda Məhəmmədhəsən xan keçmiş Şamaxı xanlarının ailə üzvlərini Fətəli xana verməyə məcbur oldu.^[114]

Bu hadisədən bir müddət sonra gəncəli Cavad xan da Fətəli xandan asılılığı qəbul etdi. Uğurlardan ruhlanan fətəli xan yenidən Cənubi Azərbaycana öz təsirini yaymaq fikrinə düşdü. Knyaz Q. Potyomkin 10/21 dekabr 1786-cı il tarixində Kremençuqdan II Yekaterinaya yazırdı ki, "General P. S. Potyomkin mənə yazır ki, Azərbaycan xanları və xüsusən Dağıstan hakimləri Fətəli canın əlaltısı olan Abbas Mirzənin şah seçilməsinə mane olacaqlar." Bu dövrdə Abbas Mirzə Bakıda Fətəli xanın nəzarəti altında idi.^[115]

General P. S. Potyomkin knyaz Q. A. Potyomkinə 6 dekabr (25 noyabr ^{Yuli təqvimi}) 1786-cı il tarixli raportunda yazırdı ki, "alınan xəbərlərə görə Fətəli xanla Avar xanı arasında müharibə başlayır. Bu xəbərdər aydın olur ki, qarabağlı İbrahimxəlil xan da qohumu Avar xanının tərəfindən çıxış edəcəkdir." Fətəli xanın ələ keçirdiyi məktubdan məlum olur ki, "İbrahimxəlil xan Avar xanına kömək edəcəyini vəd etmişdir." Fətəli xan Azərbaycanı birləşdirmək siyasətində Rusiyanın dəstəyini qazanmaq, yaxud onu bitərəfləşdirmək istəyirdi.^[116]

P. S. Potyomkin E. Potyomkinə göndərdiyi 20 yanvar 1787-ci il tarixli raportunda yazırdı ki, "Fətəli xanın nümayəndəsi Hacı İbrahimi geriyə – Salyana yola salmışdır. Hacı İbrahimlə danışığından məlum olmuşdur ki, Fətəli xan deyəsən şamxal və avar xanı ilə eyniləşdirilməmək, gürcü çarı İrakliyə verilmiş ehequqlar əsasında Rusiya himayəsinə daxil olmaq istəyir." 1787-ci ilin iyununda göndərdiyi raportunda general Potyomkin yazırdı ki, "Fətəli xan öz məmuru Mirzə Sadığı imperatriçənin himayəsinə qəbul olunması barədə ərizə ilə göndərmişdir. O, həmçinin knyaz Potyomkinin adına məktub göndərmişdi." Fətəli xan II Yekaterinaya məktubunda yazırdı ki, "öz təəbələrimlə birlikdə himayəyə qəbul olunmamı xahiş edir, necə ki, gürcü çarı İrakli öz təbəələri ilə birlikdə qəbul olunub."^[117]

Məhəmmədsəid xan onun da Ağası xan kimi sürgün oluna biləcəyindən çəkinib xəlvəti sürətdə Fətəli xana qarşı mübarizəyə hazırlaşmağa başladı. Bundan xəbər tutan Fətəli xan Ağası xan Qubadan Qonaqkəndə köçürüb elə təsəvvür yaradaraq iddia etdi ki, onu Şamaxı xanlığının taxtına oturtmaq fikrindədir. Fətəli xana qarşı açıq çıxış etməkdə ordusunu tamamlamayan Məhəmmədsəid xan Kasainə, oradan Şəki xanlığına – Qəbələyə qaçdı. Məhəmmədsəid xanın oğlu Məhəmmədrza bəy isə Fətəli xanın yanına gələrək itaətini bildirfi. Fətəli xan onu nominal Şamaxı xanı təyin etdi. Bu hadisədən bir müddət əvvəl Fətəli xan Ağası xanı Əhməd və Məhəmməd adlı iki oğlu ilə birlikdə Bakıya göndərmişdi.^[112]

Fətəli xan şəkili Məhəmmədhəsən xandan Məhəmmədsəid xanı və oğlanlarını verməyi tələb etdi. Vəziyyətinin çıxılmax olduğunu görən Məhəmmədsəid xan özü Fətəli xanın yanına gəldi. Fətəli xan onu və oğlanları Mahmud və İsgəndər bəyləri Səlyana göndərdi. Məhəmmədsəid xanın digər iki oğlu Əsgər və Qasım bəylər, habelə Ağası xanın oğlu vəziyyəti belə görüb Qarabağa üz tutdular. Lakin Ərəş sultanı Şəhabbəddin şəkili Məhəmmədhəsən xanın göstərişi ilə onları Ərəşə çağırıb həbs etdi. Məhəmmədhəsən xan onları zəncirləyib Fətəli xanın yanına göndərdi. Göyçayın sahilində Sərkərlər ailəsi tərəfdarlarından biri iddia edirdi ki, Fətəli xan Şəki tacirlərinin qarət və həbs etmiş, qoşunla Şəkinin üzərinə gedir. Dustaqları müşayiət edən Hacı Səid bəy bu iddiaya inanıb Fətəli xanın nümayəndəsi Məhəmmədkərim bəyi zəncirləyib özü Şəkiyə qayıtdı. Sərkərlər ailəsinin azadlığa çıxmış üzvləri Cara, oradan da Avarıstana gedib Nutsal xanın qardaşı oğlu Ümmə xanı Şirvana gətirdilər. Ümmə xan Ağsuda olan Fətəli xana hücum etdi və 9 ay onu mühasirədə. Fətəli xan onunla danışıqlara girməli oldu və Nutsal xanın öz qızı Pəricahan xanımı Ümməyə verməyə razı oldu. Bununla Səlyan da veriləcəkdi. Ümmə xan Avarıstana qayıtdı. Əsgər, Qasım və Mustafa isə Qarabağdan Axalkalaka keçdilər, oradan da Türkiyəyə getdilər.^[118]

Fətəli xan Ale-Sərkər dudmanının uzaqlara çəkilmiş bu üzvlərinin onun işlərinə bir daha mane ola bilməyəcəyinə əmin olmasına baxmayaraq, həmin dudmanın həbsdə olan başqa üzvlərinin belə bir vəziyyət qoyub uzaq səfə çıxmağa cürət etmirdi. Əgər burada olmayarkən, onlardan biri zindandan qaçmağa müvəffəq olardısa, çoxlu tərəfdarları olan və hələ də hər şeyin xalqının xatirində qaldığı Şamaxı xanlığına gələrək ümumi üsyan qaldıra bilərdi. Bu isə Quba xanına təsir edə bilərdi. Əldə etdiyi torpaqlardan əlavə öz ata-baba mülkü də əlindən çıxa bilərdi. Bu iş həmçinin xanlıq taxtına çıxdığından iyirmi il sonra icrasına başladığı tədbirləri poza bilərdi. Şamaxını fəth etmək isə bu tədbirlər uğrunda atılan ilk və ən mühüm addım idi. Salyanda Məhəmmədsəid xan iki oğlu ilə birlikdə, Bakıda Ağası xan oğlanları ilə birlikdə, Qubada isə Məhəmmədrza xan qətlə yetirildilər. Sərkərlər ailəsinin daha üç üzvü kor edildi.^[119][120]

Fətəli xanın Sərkərlər ailəsinin üzvlərini yox etməsi Şamaxıda böyük qəzəb doğurdu. Bundan istifadə edən Məhəmmədhəsən xan o vaxtlarda Ağsuda olan Fətəli xana hücum etdi. Əvvəlcə üstünlük şəkililərin tərəfində idi və onlar şəhəri ələ keçirirdilər. Lakin Fətəli xan qubalılar və dərbəndlilərlə birlikdə onların üzərinə atıldı. Ardınca dağıstanlılar Məhəmməd şamxalın oğlu Mehdi bəyin başçılığı ilə şəkililərin qarşısını aldılar.^[121]

Şamxal Məhəmmədin oğlu Mehdi bəyi öz köməyinə çağırmış Fətəli xan düşməni sərhəddə qarşılamağa fürsət tapmayıb, onunla Köhnə Şamaxının yaxınlığında üz-üzə gəldi. Uzun sürən şiddətli müharibə başlandı. Bu müharibədə Şəki qoşunu hər yerdə üstün gəlirdi. Qələbə Məhəmmədhəsən xanın tərəfində idi. Onun qoşunun bir hissəsi Şamaxıya daxil olmuşdu. Quba piyadası düşmənin hücumu təzyiqi qarşısında demək olar ki, tək qalmışdı və o da uzun müddər dözə bilmədi.^[122]

Fətəli xanın müttəfiqi Mehdi bəy Şəki xanı ilə gizlicə danışıqlar aparmış və buna görə də döyüşdə iştirak etmişdi. Bunu görən Quba qoşun başçılarından biri geri çəkilməkdə olan öz piyadasını dağıstanlıların möhkəmləndirilmiş səngərlərinə tərəf çəkmiş və bununla da şəkililərin bu səngərlərə yaxınlaşmasına nail olmuşdu. Bu vaxta qədər müharibənin iştirakçısı olan şamxal qoşunu, qubalıları təqib edən düşmənin onların səngərlərinə yaxınlaşdığını gördükdə, yaxın məsafədən hucüma keçməli oldu. Düşmən çoxlu tələfat verərək, qaçmağa başladı. Quba xanı fürsətdən istifadə edib döyüşün gedişini öz xeyrinə dəyişdi. Məğlub olmuş Məhəmmədhəsən xanın əsgərlərinin xeyli hissəsi öldürülmüş, yaralanmış və əsir düşmüşdü. Xanın özü isə, qaçaraq özünü qurtarmış və yalnız iki qulu ilə mülkünə geri dönə bilmişdi. Düşməni təqib edən Fətəli xan Şəki xanlığının ərazisinə daxil oldu. Lakin öz bacısı – Məhəmmədhəsən xanın həyat yoldaşının məsləhəti ilə Şəki xanı ilə barışdı.^[123]

Bu döyüş barədə rus mənbələrində də məlumatlar verirlər. General P. Potyomkin knyaz Q. Potyomkin 1/12/iyun 1787-ci il tarixli raportunda yazırdı ki, "bir müddət əvvəl Canqutay hakimi Əli Sultan və şəkili Məhəmmədhəsən xan Fətəli xana qarşı hücuma keçmişlər. Əvvəllər onlar Fətəli xanı sıxışdırmağa müvəffəq olmuşlar. Lakin Fətəli xan hiylə işlədərək nəinki təhlükədən xilas olmuş, həm də düşmənləri üzərində tam qələbə qazanmışdır. Şəkili Məhəmmədhəsən xan və canqutaylı Əli Sultan döyüşdə 1300 nəfər itirmiş, 2400 nəfər, o cümlədən Əli Sultanın özüsir götürülmüşdür. Şəki xanı qaçmaqla canını qurtara bilmişdir. Bundan sonra Fətəli xan şamxala 100 min manat verib onu və muzdluları evə buraxmışdır." Potyomkinin yazdığına görə "bu döyüşdən sonra Şamaxıya girən Fətəli xan sərkərlər xanədanının bütün üzvlərini məhv etmiş, Şamaxı əsilzadələrini Dərbəndə köçürmüş, qalan sakinlərin üzərinə isə bac qoymuşdur."^[124]

Rusiyanın müqaviməti üzündən II İrakliyə qarşı yürüşə başlaya bilməyən Fətəli xan manevr etdi. Fətəli xan gürcü çarını görüşə dəvət etdi və ona Cənubi Azərbaycana və İrana birgə yerüş etməyi təklif etdi. O, II İrakli ilə Şəmkir çayının sol sahilində görüşdü. Görüşdə çarın zəbt etdiyi keçmiş Şəmşəddil sultanlığı ərazisinin Gəncə xanına qaytarılması barədə razılıq əldə edildi.^[125] Tərəflər qərara aldılar ki, "Gürcüstan çarı Cənubi Qafqazda asayişi qorusun (yəni bu region onun nəzarətinə verilir), Fətəli xan isə gələn il Cənubi Azərbaycana hərəkət etsin."^[126][127]

İrakli ilə görüş zamanı Fətəli xan qəfil xəstələndi. Şamaxıya qayıdan zaman xəstəliyi şiddətləndi. Xan tələsik Bakıya bacısı Xədicə Bikənin yanına gəldi. Fətəli xanın II İrakli tərəfindən zəhərləndiyini də güman edilir. O, burada 1789-cu ilin martın 22-də vəfat etdi. Bakıda Bibiheybət məscidinin həyətində dəfn olunmuşdur. XX əsrin 30-cu illərində bu məscid partladıldığı üçün Fətəli xanın baş daşı oradan çıxarılıb Azərbaycan MEA Tarix muzeyinə verilmişdir və hal-hazırda orada saxlanılmaqdadır.^[127][128]

İ. Hacınski yazır ki, "Fətəli xan çoxdan bəri icrasına çalışdığı planları xəyalında qurub-hazırladığı bir zamanda tale işi dəyişdi. O, bu görüşdə xəstələndi. Şamaxıya qayıdan zaman xəstəliyi tədricən şiddətləndi. Bu şəhərdə nə qədər dava-dərman etdilərsə heç bir fayda vermədi. Xəstəliyinin günü-gündən artdığını görən və əcəlinin çatdığını hiss edən Fətəli xan tələsik Bakıya, sadiq dostu – bacısının [Xədicə Bikə] yanına getdi. O, burada 1789-cu ildə həyatını başa çatırdı."^[129]

Əsas məqalə: Şeyxəli xan Qubalı

1789-cu ildə Quba xanı Fətəli xanın vəfatından sonra böyük oğlu Əhməd xanlıq taxtına əyləşdi. Fətəli xanın hakimiyyətinin son illərində Quba xanlığı ilə münasibəti yaxşılaşmış Şəki xanlığı ilə ixtilaf yenidən gücləndi və Məhəmmədhəsən xan Əhməd xana qarşı çıxdı. Əhməd xana qarşı təkbaşına mübarizə aparmağın çətinliyini anlayan Şəki xanı bu işdə şamaxılılardan istifadə etməyi qərara aldı.^[130]

Keçmiş Şamaxı xanı Məhəmmədsəidin oğlanları Əsgər bəy və Qasım bəy, Ağası xanın oğlu Mustafa bəy Fətəli xanın ölümünü eşidərək geri qayıtdılar, əvvəlcə Qarabağa, sonra isə Şamaxıya gəldilər. Şəkili Məhəmmədhəsən xan onları silahlandırdı, Yeni Şamaxının hakimi olmuş Hacı Məhəmməd Əli xanın oğlu Manaf bəyi də öz dəstəsinə qoşub, Şamaxıya hücum etdi. Əhməd xan onların qarşısını almaq iqtidarında olmadığını görüb Qubaya çəkildi.^[127][131] Məhəmmədhəsən xan Şamaxıda sərkərlərin hakimiyyətini bərpa etdi. Ağsunun idarəsi isə Manaf bəyə verildi. Bir müddət sonra, sərkərlər Ağsunu aldılar və Manaf bəy öldürüldü. Məhəmmədsəid xanın oğlu Əsgər Şamaxı xanı elan olundu. Ağası xanın oğlu Mustafa bəy isə Əlvənddə Kotev adlı yerdə möhkəmləndi.^[127]

1791-ci ildə Əhməd xanla bakılı II Mirzə Məhəmməd xan arasında narazılıq yarandı. Əhməd xana bac verməyi vəd edən Məhəmmədqulu ağanın təhriki ilə Əhməd xan Səlyana göndərmək adı ilə Bakıya bir qədər qoşun yolladı. Məhəmmədqulu ağa Bakıya gəldi və qısa vuruşmadan sonra hakimiyyəti ələ aldı. Devrilmiş II Mirzə Məhəmməd xan Qubaya göndərildi. Lakin Bakıda hakimiyyəti ələ alan Məhəmmədqulu xan Əhməd xana xərac verməkdən imtina etdi. Əhməd xan peşman olub yenidən II Mirzə Məhəmməd xanı hakimiyyətə gətirmək istəsə də, buna nail ola bilmədi.^[132] Manaf xanın qətlinə görə sərkərlərə qəzəblənən şəkili Məhəmmədhəsən xan Əhməd xanla sülh bağladı və Şamaxını geri qaytarmaqda ona kömək edəcəyini vəd eydi. Əhməd xan və Məhəmmədhəsən xan Ağsuya yaxınlaşıb şəhəri mühasirəyə aldılar, Əsgər xan Məhəmmədhəsən xanın qoşununda olan muzdlu dağıstanlı döyüşçülərə 5000 tümən göndərib onların şəhər ətrafından getmələrinə nail oldu. Müvəffəqiyyət qazanmağa inamı qalmayan Əhməd xan və Məhəmmədhəsən xan Ağsu ətrafını tərk etdilər.^[132]

Bu hadisələrdən bir müddət sonra Əhməd xan Qubada vəfat etdi. Onun Səlyan naibi olan 13 yaşlı qardaşı Şeyxəli Qubaya gəlib xan taxtına yiyələndi və öz yerinə yeddi yaşlı qardaşı Həsən ağanı təyin etdi.^[133]

1791-ci ilə kimi Ağa Məhəmməd xan Azərbaycanın cənub xanlıqlarını da özündən asılı hala sala bildi. Bundan sonra isə Cənubi Qafqazda möhkəmkənmək qərarına gəldi. Lakin bu işdə o, Rusiyanın ciddi müqavimətinə rast gəldi. Osmanlı dövləti ilə növbəti müşarivəni müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra, 1792-ci ildən Rusiya Azərbaycan xanlıqlarını özünə tabe etmək xəttini qətiyyətlə həyata keçirməyə başlayır. II Yekaterina 1793-cü ilin aprelində Qafqaz xəttinin komandanı general Qudoviçə göndərdiyi sərəncamda Xəzəryanı bölgələri Rusiyanın hakimiyyəti altına almağı, buna mane olmaq istəyən xanları isə hərbi qüvvə ilə məhv etməyi əmr edirdi.^[134]

Beləliklə, şimaldan və cənubdan iki böyük dövlət – Rusiya və Qacar dövləti xanların müstəqilliyini əllərindən almaq istəyirdi. Rusiya ilə müharibədə böyük itkilərə məruz qalan Osmanlı dövləti xanlıqların işlərinə fəal qarışa bilmirdi və yalnız bəzi xanlara, ilk növbədə qarabağlı İbrahimxəlil xanla əlaqə saxlayaraq, onun Ağa Məhəmməd xan Qacara qarşı niyyətini müdafiə edirdi. Belə bir şəraitdə artıq 1793-cü ildə Şeyxəli xan, öz səfiri Mirzə Həsəni Qafqaz xəttindəki rus qoşunlarının komandanı general Qudoviçin yanına göndərdiyi və elçi öx xanı adından Rusiyaya sədaqət andı içdi. Bu barədə Qudoviçin raportu 1793-cü il avqustun 11-də oxudu.^[135]

Lakin Qudoviç Dərbəndə bir zabit göndərib Şeyxəli xanın özünün təbəəlik şərtlərini imzalamasını xahiş etdikdə, xan bundan imtina etdi. O, yalnız Ağa Məhəmməd xan Qacarın sərkərdəsi Süleyman xanın qoşunla yaxınlaşmasından çəkinib Rusiya imperiyasının himayəsini istədiyini bildirmiş, sonra isə təhlükə yatdığından fikrindən daşınmışdı. Qacarın Azərbaycan xanlıqlarına hücumu ərəfəsində Azərbaycanda çox mürəkkəb siyasi vəziyyət mövcud idi.^[136]

Şimali Azərbaycan xanlarının Ağa Məhəmməd xan Qacarla birləşməsi xanların siyasi məqsədini əks etdirirdi. Cavad xan Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin və qarabağlı İbrahimxəlil ittifaqından ehtiyat edirdi. Bu ittifaq Gəncə xanlığı üçün təhlükəli idi. İbrahimxəlil xanla II İrakli arasında Gəncə xanlığının paytaxtı Gəncə şəhərini bölüşdürmək barədə razılıq mövcud vəziyyətdə idi.^[137] Rusiyanın təzyiqini hiss edən qubalı Şeyxəli xan Ağa Məhəmməd xan Qacarla yaxınlaşmasının əsas səbəbi o idi ki, Ağa Məhəmməd xan bütün Şirvanın idarəsini ona verməyi vəd edirdi.^[138]

Türkiyə ilə 1787–1792-ci illər müharibəsi başa çatdıqdan sonra Rusiya daha çox Azərbaycana nəzər saldı. Qafqazdakı siyasi xətt konkretləşdirildi. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Qudoviçin adına verilən imperatriçənin 1792-ci il 8 may tarixli buyurusunda Rusiyaya xeyirxahlıqla yanaşan bütün xanların onun ali hakimiyyətinə qəbul olunacaqları barədə onların rahat olunacaqları göstərişi verilirdi. 1793-cü il aprel buyurusunda isə açıq-aşkar bildirdi ki, "Xəzər dənizindəki rus eskadrasına düşmənlərlə düşməncəsinə rəftar etmək icazəsi verilir."^[138][139]

Bakı hakimi Məhəmmədqulu xan vəfat etdikdən sonra qubalı Şeyxəli xan məqamdan istifadə edib öz adamı Mirzə Məhəmmədi Bakı taxtına çıxarmışdı. Lakin Bakı sakinləri bundan narazı qalmış və Mirzə Məhəmmədi taxtdan salaraq Hüseynqulu xanı taxta çıxarmışdılar. Həmin andan etibarən bakılı Hüseynqulu xanla Şeyxəli xan arasında ədavət gedirdi. Şeyxəli xan Bakı xanlığının onun tabeçiliyində olmasını tələb edirdi. II Yekaterina vəziyyəti görüb 1791-ci ildə Qafqaz xəttindəki rus qoşunlarının komandanı general Qudoviçə Quba və Bakı hakimlərindən Bakı xanlığına sahib olmaq hüququna dair dəlillərini öyrənməyi əmr etmişdi ki, qərar qəbul olunsun, yaxud iki tərəf barışdırılsın.^[140]

Bir neçə il sonra isə Hüseynqulu xanın Rusiya təəbəliyini qəbul etmək istəməsini görən general Qudoviç Şeyxəli xanın yanına bir zabit göndərərək ona Rusiyaya sədaqət andıqının mətninə Bakı və ətraflarını da salmağa icazə vermişdi. Bu səbəbdən Hüseynqulu xan 1795-ci ilin fevralında öz nümayəndəsini Qudoviçin yanına göndərib ayrıca təbəəlik andı içməyə razılıq verməyə məcbur olmuşdu.^[141]

Ağa Məhəmməd xan Qacarın niyyətindən xəbərdar olan rus sarayı Şimali Azərbaycana hərbi müdaxilə yolu üçün çalışırdı. Qudoviç 1795-ci ilin may ayındakı məlumatında saraya bildirdi ki, "Ağa Məhəmməd xan bir tərəfdən İrəvan şəhərinə həmlə etməyə hazırlaşır, digər tərəfdən keçmişlərdə şahların tacqoyma mərasimi keçirdikləri Kür çayı boyunda yerləşən Muğana tələsir. Buradan o, Şamaxı, Şəki, Şuşa və Talış hakimlərini özünə rabe etmək üçün yürüş edəcək, sonra isə Qarabağdan Gürcüstana qoşun çəkəcəkdir."^[141]

General Qudoviçin məlumatını nəzərdən keçirən Dövlət Şurası ona aşağıdakıları tapşırdı:

1. Əlahəzrət imperatriçəyə ümid bəsləyən və Rusiyanın tərəfdarı olan yerli hakimlərin yekdil olmasına çalışmalı.
2. Bu məqsədə nail olmaq üçün ilk növbədə heç olmasa güclü Talış xanının əbədi olaraq əlahəzrət imperatriçənin təbəəliyinə keçmək arzusuna əməl etməli.^[141]

Rus hökuməti Qacar sarayına ünvanlanmış bəyanatında bildirilirdi ki, "Xəzər dənizi boyunda yerləşən vilayətlər, həmçinin Gürcüstan onun himayəsi altındadır və adları çəkilən yerlərə təcavüz Rusiyaya qarşı yönlənmiş hərəkət kimi qiymətləndirəcəkdir." P. Q. Butkov bu məsələ ilə bağlı yazır ki, "Rusiya sarayı Ağa Məhəmməd xana işarə vermək istəyirdi ki, əgər o, şah kimi tanınmasını istəyirsə, birincisi, Xəzər dənizi sahilində yerləşən və rus tacının hakimiyyətində olan hakimlərə – Kartli çarına, Şamxala, Usmiyə, Dərbənd, Bakı, Talış, həmçinin Şuşa və digər yerlərin xanlarına qarşı düşmənçilik hərəkətlərindən əl çəkmədilər."^[141]

1795-ci ilin dekabrında general Savelyevin komandası altında 3 min piyada batalyonu, bir kazak eskadronu, 250 kazak, 500 kalmik, 6 səhra topundan ibarət hərbi qüvvə Qızlardan Dərbənd istiqaməyidə yola düşdü. Yalnız bundan sonra II Yekaterina general İ. Qudoviçə 1796-cı ilin yazında başlanacaq yürüşə hazırlaşmaq barədə buyrusu gəldi. Ancaq yürüşə komandan İ. Qudoviç yox, II Yekaterinanın məşhur adamlarından biri olan Platon Zubovun yaxın qohumu 24 yaşlı general-poruçik V. A. Zubov təyin olundu. İvan Qudoviç isə Qafqaz xəttində qalıb yürüşə gedən qoşunları ərzaq və hərbi sursatla təmin etməli idi. Yürüşdə iştirak etməli olan rus qoşunları Qızlar ətrafında toplanmalı idi. General poruçik V. A. Zubovun başçılıq etdiyi ordu 30 min nəfər əsgər və 100-ə qədər topa malik olmalı idi. Qoşunun bir hissəsi ordusunun əsas qüvvələri Azərbaycana 1796-cı ilin yayında və payızında gəldi.^[142]

Ağa Məhəmməd xanın dağıdıcı yürüşlərindən sonra bir çox Azərbaycan xanları öz hakimiyyətlərini qoruyub saxlamaq naminə müəyyən dərəcədə Rusiya ilə yaxınlaşmağa başlamışdılar. Rus hakimiyyət orqanları xanların münasibətindəki bu dəyişikliklərin səbəbi ilə yürüşü asanlaşdırmaq qərarına gəldilər. 1795-ci ilin oktyabrında general Qudoviç Şeyxəli xana məktub göndərərək Rusiya himayəsini xahiş etmiş, Dağıstan hakimləri ilə əlaqəyə girməsini bildirmişdilər. Ancaq Şeyxəli xan rus qoşunlarının yardımından imtina etmiş, bununla belə Ağa Məhəmməd xana qarşı mübarizəyə hazırlaşmaq üçün çoxlu sayda məbləğ istəmişdi.^[143]

Azərbaycan hakimləri, o cümlədən Şeyxəli xan Ağa Məhəmməd xana qarşı Rusiya yardımından istifadə etməyə maraq göstərsələr də, Rusiyadan asılılığa düşmək istəmirdilər. 1796-cı ilin fevralında general Savelyev rus hərbi dəstələri ilə birlikdə usminin mülklərinə daxil olduğu zaman Şeyxəki xan tələsik Qubadan Dərbəndə gəldi və Dağıstan hakimləri ilə birlikdə Qacar təhlükəsinə qarşı birgə hazırlaq tədbirlərini müzakirə etmək üçün gələn rus mayoru Axverdovu qəbul etməkdən imtina edərək, onu bir müddət həbsdə saxlayaraq azadlığa buraxdı. Şeyxəli xana düşmənçilik münasibəti bəsləyən bakılı Hüseynqulu xan onun tərəfinə keçdi və Dərbəndin müdafiəsi üçün topçularla birlikdə 2 top göndərdi. Şeyxəli xanın bu cür rəftarı Savelyevin qəzəbinə səbəb oldu. 27 mart 1796-cı il tarixli raportunda general yazırdı ki, "yürüşlə bağlı hazırlıq qurtaran kimi Şeyxəli xanı cəzalandırmaq üçün Dərbəndə gedəcək."^[144]

General-mayor Savelyev Dərbəndə yaxınlaşaraq bir nəfəri Şeyxəli xanın yanına göndərib Ağa Məhəmməd xana qarşı müdafiə ittifaqı bağlamaq üçün səlahiyyətli nümayəndəsinin göndərilməsini tələb etdi. Şeyxəli xan bu tələbi yerinə yetirməkdən imtina edərək bildirdi ki, "rus qoşunlarının Quba xanlığına buraxılması haqqında imperatriçənin fərmanına görmürəm. Doğrudur, əvvəllər ruslardan Ağa Məhəmməd xana qarşı qoşun toplamaq üçün məbləğ göndərilməsini xahiş etmişəm. Lakin bunu İran hökümətinin qüdrətini bilmədiyimdən etmişəm. İndi mən bu cür kiçik bir rus hərbi dəstəsinin Dərbəndə buraxmaq istəmirəm, çünki nəinki iranlıların mənim mülkümü talan edəcəklərindən, eləcə də rus dəstəsinin zərər çəkəcəyindən ehtiyat edirəm. Böyük rus hərbi dəstəsi gələrsə çoxlu qan tökülər. Rus əsgərlərinin şəhərə buraxmaq dini əqidəmə uyğun gəlmir, çünki islam qeyri dindən olanın müsəlmanın evində gecələməsinə yol vermir. Müsəlman qadınları kafirlərlə görüşməməlidirlər."^[144]

General bildirdi ki, "Dərbəndin darvazaları açılmazsa şəhər top atəşinə tutulacaq." Xan rədd cavabı verdi, Savelyevin dəstəsi Dərbəndə yaxınlaşdıqda ona qarşı süvari dəstəsi göndərdi. Savelyev şəhərdən geri çəkilərək ondan 2 verst məsafədə düşərgə saldı. Sonrakı gün o Dərbəndə hakim olan yüksəkliyi tutub orada top batareyası qurdu. Bu batareyadan atəş açıldıqdan sonra Şeyxəli xan nümayəndə göndərib şəhərə atəş açılmamasını xahiş etdi, bildirdi ki, "əgər mənə əmanət versəniz, onları şəhərə buraxa bilərəm." Savelyev Şeyxəli xanla danışıqlar zamanı ikinci batereyanı da qurdu. Mühasirədə olanlar müdafiə olunurdular, bağların xəndəklərində sığınaraq atışma aparırdılar. Lakin polkovnik Mənsurovun başçılığı ilə göndərilən batalyon onları sıxışdırdı.^[145]

General Savelyev 18 aprel 1796-cı il tarixli raportunda yazırdı ki, "4180 nəfərdən ibarət dəstə ilə Dərbəndin qala divarlarına çatmışdır və kəskin müqavimətə rast gəlmişdir." Savelyev Şeyxəli xanın əleyhdarlarını öz tərəfinə çəkməyə cəhd göstərdi və onun rəqibi şamaxılı Mustafa xana məktub göndərdi ki, "sonuncu öz qüvvələri ilə Dərbənd ilə Bakı arasında əlaqəni kəssin." Şamaxılı Mustafa xan Quba xanına yardım göstərməməklə yanaşı, Şeyxəli xana yardım etmək istəyən Bakı xanlığı ilə təcrid etmişdi.^[146]

Yürüşdə iştirak edən qoşunlar üç korpusdan ibarət idi: Baş korpus, Qafqaz korpusu və general-mayor Bulqakovun korpusu.^[147] Qoşun toplamağa çox vaxt itirmək istəməyən Valerian Zubov 12 min nəfərlik, 21 topa malik ordu ilə Dərbəndə doğru irəlilədi. Dərbəndin yaxınlığında general-mayor Savelyevin əvvəlcədən bura yeridilmiş dəstəsi Zubovun qoşunlarına qoşuldu. 1796-cı ilin mayın 1/12/-də Zubov general Bulqakovun 30 aprel/11 may tarixli raportunu aldı. Bulqakov bildirirdi ki, "dəstəmlə birlikdə 20 verst irəliləyərək Darbaq kəndindən bir qədər aralı Meydan bulaq adlı kiçik çayın yanında dayanmışam."^[148] Rusların əsas qüvvələrinin Dərbəndə yaxınlaşdığını görən Şeyxəli xan Avarlı Ümmə xana müttəfiqlik təklif edərək, kömək göndərməsini xahiş etdi və Türkiyəyə də elçi göndərdi. O qalanın müdafiəsini gücləndirdi. Artıq qapıları hördürdü. Savelyevin batereya qurduğu yerdə daş bürc inşa etdirdi.^[149]

Zubov şəhərə yaxınlaşan kimi nümayəndəsini Şeyxəli xana və sakinlərə ünvanlanmış bəyannamə ilə göndərdi. Lakin xanı bu şəhərliləri təslim olmağa çağıran bu bəyannamənin heç bir təsiri olmadı. Şəhərə dörd verst qalmış rusların kazak dəstələri dağlarda və yaxınlıqlarda mövqe tutmuş döyüşçülərin atəşi ilə qarşılaşdılar. Atışma 3 saatdan artıq davam etdi. Döyüş meydanına yetişən Qreben və Volqa kazakları, həmçinin Qafqaz yeger korpusunun üçüncü batalyonu dərbəndliləri şəhərə çəkilməyə məcbur etdi. Rus qoşunları qalaya yaxınlaşıb ətrafdakı yüksəkliklərə yerləşdilər.^[150]

Dərbəndə yaxınlaşan Valerian Zubov gördü ki, şimal tərəfdən 60 sajen^{[q 16]} uzunluqda qarşıya çıxmış bürc qala divarlarını qoruyur, həm də rus əsgərlərinin yerdəyişməsini təhlükə altına salır. Buna görə də həmin bürcü güclü artilleriya atəşinə tutmağı əmr etdi. Lakin mərmilər bürcə təsir göstərmir, geri qayıdırdılar. Bunu görən Zubov bu bürcdə yüzdən artıq döyüşçü olmayacağını ehtimal edərək onu həmlə ilə tutmağı əmr etdi. Gecə Boronej piyada alayının bir batalyonu və iki rotası bürcü almağa təşəbbüs göstərdi. Lakin 25 nəfər döyüşçü itirdi, 31 nəfər ağır yaralandı, demək olar ki, bütün zabitlər yaralanmışdılar. Eyni zamanda 41 rus döyüşçüsü daş zərbəsindən ağır yaralanmışdılar.^[151]

Valerian Zubov kapitan Simonoviçi dağlardan Dərbəndin gerisinə aparan yolu öyrənmək üçün göndərdi. Daha sonra Bulqakovun başçılığı ilə 6 min nəfərlik bir dəstəni bu yolla göndərdi. Bu dəstə sərt dağ yolu ilə hərəkət edib şəhərin cənub ətrafına çıxmalı idi. Beləliklə, Zubov Dərbəndi tamamilə mühasirəyə almalı idi. Mayın 4-də Bulqakovun dəstəsi Tabasaran kadisi Rüstəmin bələdçiliyi ilə onun mülklərindən Dərbəndin cənub tərəfinə çıxdı. Mayın 1-də Zubov Dərbəndə mühüm təkmil etdi. Şəhərdən bir mil aralıda Quba və Dərbənd süvariləri kazakları qarşıladılar, lakin qubalılar müvəffəqiyyətsizliyə uğradılar.^[151]

Bulqakovun əsgərləri 15 dərbəndlini əsir götürmüşdülər. Dərbəndlilər danışdırılan zaman bildirdilər ki, "bizi Şeyxəli xan məktublarla yardım xahişi ilə Bakıya və digər yerlərə yola salıb. Şəhərdə cəmi 2500 əsgər var idi. Hər evdən bir, iki, bəzən üç nəfər hərbi xidmətə çıxır. Bütün sakinlər silahlıdırlar. Ümumiyyətlə hesab edirik ki, Dərbənddə silahlıların ümumi sayı 10 min nəfərə çatır. Bunlardan 400-ü qazıqumuq süvarisi, 1200–1300 nəfəri qubalı, 90-ı qaraqaytaqlı, 800-ü akuşalı, 900 nəfəri sağlı xarbuxlar (piyada və süvari) idi."^[152]

V. Zubovun verdiyi məlumata görə, dərbəndlilər Ağa Məhəmməd xanın yardımına ümid edirdilər. Gücə şəhərin demək olar ki, bütün əli silah tutan sakinləri qala hasarlarının üstünə və bürclərə çıxırdılar. 10 böyük, 10 da orta həcmli bürc vardı. Hər bürcdə 50-yə qədər döyüşçü yerləşirdi. Digər kiçik bürclərin hər birini 15–20 nəfər qoruyurdu. Qalada ümumi olmaqla 80 bürc vardı. Qaladan dənizə tərəf biri 1000 döyüşçüdən ibarət iki dəstə mövqe tuturdu. Qala divarları özüldən yarıya qədər çox qalınlaşmışdı. Şəhərdə cəmi 4 su quyusu var idi. Şəhər ərazisində 4 ədəd bulaq var axırdı. Mübarizənin dördüncü günü Şeyxəli xanın şəhər qarşısında dağda inşa etdirdiyi böyük bürc ruslar tərəfindən alındı.^[152]

Rus qoşunları bir neçə gün ərzində qalanı top atəşinə tutdular, divarlara təsir göstərən batareyalar divarlara atəş açıb yarıq əmələ gətirdilər. Mayın 10-da qərb qülləsində yarıq əmələ gəldikdən sonra ruslar həmin yarıqdan qalanın içərisini atəşə tutmağa başladılar.^[153] Həmin gün şəhər əhalisinin bir hissəsi əhalini qırğından xilas etmək, şəhəri tamamilə dağılmaqdan qurtarmaq üçün Şeyxəli xandan şəhərin təslim olunmasını tələb etdi. Şeyxəli xan vəziyyəti görüb öz niyyəti ilə qaladan çıxıb təslim olduğunu bildirmək üçün Hacı bəy Qorçunun oğlu Xızır bəyi nümayəndə kimi rusların hərbi düşərgəsinə göndərdi.^[154]

Mayın 10-da gündüz saat 3-də şəhərin qapıları rusların üzünə açıldı və qala qapısının açarı general Savelyevə təqdim olundu. Şeyxəli xan məiyyəti ilə birlikdə Zubovun hüzuruna gətirildi. Qraf imperatriçə adından onun bağışlanacağını vəd etdi. Şeyxəli xan xanlıqdan devrildi və Fətəli xanın qızı Pəricahan xanım Dərbəndə hakim, şəhərin I Pyotr dövründə işğalı zamanı onun idarəçiliyində iştirak edənlərdən birinin oğlu isə naib təyin edildi.^[155]

Mayın 11-də general Savelyev Zubova məlumat verdi ki, "Dərbənd alınarkən qalada 15 xırda və iri top aşkar edilmişdir. Narın-Qala qəsrində isə bir barıt zavodu vardı. Şəhərdə böyük binalardan 2 xan sarayı və hərəmxananı göstərmək olardı. Dirək üzərində inşa olunmiş bir məscid də var idi. Şəhərdə bir qriqoryan kilsəsi, 1 zərbxana, 11 məscid, 6 karvansara və mehmanxana, 2096 müsəlman evi, 93 qriqoryan xristian evi, 30 parça fabriki, 50 sənətkar dükanı vardı. 6 gürcü kişi və bir güecü qadın yaşayırdı." Savelyevin verdiyi məlumata görə yardımçı qüvvələrlə birlikdə 11 min nəfər əsir alınmışdı. Mayın 13-də V. Zubov təntənə ilə Dərbəndə daxil oldu. Mayın 15-də Valerian Zubov Dərbənd qalasının açarlarını Yekaterinaya göndərdi.^[156]

Bir neçə kəndin sakinləri evlərini tərk edib dağlara qaçdılar. Şeyxəli xan Quba xanlığının bütün əhalisini rus qoşunlarına qarşı qaldırmaq istəyirdi. Bir məlumata görə o, Qrız kəndində məskən salıb buradan xanlığı idarə etməyə başladı.^[157] Digər məlumata görə isə Şeyxəli xan Buduq kəndinə getdi və onun ailə üzvləri də buraya gəldilər. Qraf Zubov Qubanı sakitləşdirmək üçün Bulqakova 5 minlik qoşun verib, onu Buduq istiqamətinə yolladı, şəhərdə, həmçinin kəndlərdə bir qədər sakitlik yarandı. Şeyxəli xan Buduqda dayanmayaraq Qriz kəndində Axtıya və Misgəncəyə yönəldi.^[154]

Şeyxəli xan ətrafına topladığı adamlarla Dərbəndlə əlaqəni təmin etmək üçün saxlanmış general Bulqakovun dəstəsinə hücumlara başladı. Son nəticədə Bulqakov üsyançıların sayının artdığını görərək düşmən haqqında məlumat toplamaq üçün polkovnik-leytenant Bakuninin başçılığı altında dörd böyük yeger, bir bölük qrenader və 50 kazakdan ibarət bir qüvvəni göndərdi.^[158] Bulqakova xəbər vermişdilər ki, öz ailəsi Qrız kəndində yerləşdirən Şeyxəli xan hər gecə Çərkər adlı kiçik çayın kənarındakı eyni adlı kəndə gəlir və burada öz sadiq adamları ilə məsləhətləşmələr aparır. Zubovun razılığı ilə Bulqakov Şeyxəli xanı həmin kənddə olarkən tutmaq üçün iki yüngül silahlı dəstə təklif etdi. Bulqakovun özünün başçılıq etdiyi 450 nəfərlik dəstə Çərkər kəndinə qarşı tərəfdən, Platovun başçılıq etdiyi min nəfərlik dəstə isə arxa tərəfdən eyni zamanda basqın etməli idilər. Quba naibi Vəli bəy bu plandan xəbər tutub öz bələdçiliyini təklif etmiş, məşəl ilə rus dəstəsinin önündə getmişdir.^[159]

Bulqakov Xınalıq və Qrız kəndlərinə qasid göndərərək sakinlərdən xanın ailəsini tutub verməyi tələb etsə də heç bir nəticəyə nail olmadı və kəndliləri cəzalandıraraq, 8 əmanət, 150 iri buynuzlu mal-qara və 100 qoyun almışdır. Şeyxəli xan Şəki xanlığı ərazisinə üz tutmuş, lakin Səlim xandan lazımi vəsait ala bilmədiyinə görə anası və həyat yoldaşı ilə dağlıq Fəmazə kəndinə getmiş, orada Samurçayın yuxarı axarındakı sakinləri öz ətraflına toplamağa çalışmışdır.^[160] Köhnə Şamaxı istiqamətində hərəkət edən rus qoşunları Qurdbulaq yaylağında düşərgə saldılar və istilər düşdüyündən bütün iyun ayını burada keçirdilər. Avqustda Pirsaat çayını keçib qışlamaq üçün Cavada getdilər. Peterburqdan verilən göstərişə uyğun V. Zubov kontradmiral Fyodorova Talış xanlığı ərazisinə və Səlyana desant çıxarmağı əmr etdi və bu əmr yerinə yetirildi.^[161]

Şeyxəli xan və Qazıqumuqlu Surxay xan fəal surətdə ruslara qarşı mübarizə aparırdılar. Rus komandanlığı hər ehtimalaqarşı tədbirlər hazırlamışdı. Qubada general-mayor Bulqakovun komandası altında Qafqaz korpusu və altı piyada batalyonu yerləşdirilmişdi. Rus ordusu bu tədbirləri məxfi şəkildə həyata keçirirdi ki, əks tərəf rusların Qubada böyük qüvvəyə malik olmalarından xəbər tuta bilmirdi.^[162] Sentyabrın sonunda Qazıqumuq xanı və Şeyxəli xanın 13–15 min nəfərlik qoşunu Quba xanlığının şimal hissəsinə daxil oldu. Dəstələr Alpan kəndinə yaxınlaşdılar. Qarşılarına çıxan polkovnik-leytenant Bakuninin başçılıq etdiyi azsaylı dəstə (500 nəfərə qədər) pusquya düşdü və ağır itkilərə məruz qaldı. Yalnız general Bulqakovun yardıma dəstə göndərməsi sayəsində Bakuninin dəstəsi tamamilə məhv edilməkdən xilas oldu.^[163]

General Bulqakovun verdiyi məlumata görə, "döyüşdə nəticəsində 700 dağıstanlı döyüşçü və 900 muzdlu döyüşçü həlak olmuş, Surxay xanın oğlu Bayram, birinci məsləhətçisi Molla Tağı, baş məmurları Məhəmməd Sami bəy, Ağa Məhəmməd bəy, Aşurov Qurban, Nəbi, kəndxuda Yusifin oğlu, Surxay xanın 310 təbəəsi həlak olmuşdur. Qənimət kimi 2013 tüfəng, tapança, habelə çoxlu soyuq silah ələ keçirilmişdi." Alpan kəndinin yanında düşmənin 68 yaralı əsgəri əsi götürüldü. Onlar bildirdilər ki, "Surxayın digər oğlu Məhəmməd və qohumu Osman da yaralanmışdır." Surxay xan öz qoşunu və yaxınları ilə birlikdə döyüş meydanından geri çəkilmişdir. Ruslardan polkovnik leytenant Bakunin həlak oldu, kapitanlar Semyonov və Karaşev, poruçiklər Zlodeyev, Filatov, praporşik Krivpinov, unter zabitlər və sıravi yegerlər, qrenader və müşketyorlar, cəmi 36 nəfər həlak olmuş, 94 nəfər yaralanmışdır.^[164]

General Bulqakov bu hadisələrlə bağlı oktyabrın 1-də yazırdı ki, "podpolkovnik Bakunin ona xəbər vermişdir ki, sentyabrın 30-u sübh tezdən onun kəşfiyyatçıları dərədə düşmənin olması haqqında məlumat çatdırmışlar. Bakunin yegerləri kare^{[q 17]} şəklində düzərək düşməni gözləyir. Bulqakov bu xəbəri və güclü atışma səsi eşidib 3 min nəfərdən ibarət piyada alayını 4 alay topu ilə Bakuninin yardımına göndərmişdir." Polkovnik-leytenant Stoyanovun tabeçiliyində olan döyüşçülərdən düşmənin sayının 15 min nəfərə çatdığı haqqında məlumat alındı. Üsyançılara Xanbutay başçılıq edirdi. Üsyançılar itki vermələrinə baxmayaraq Qudyalçay sahilində rus hərbi dəstəsini mühasirəyə almağa çalışmışdılar. Kapitan Simonovun başçılıq etdiyi Uqliç piyada alayı döyüş yerinə gecə saat 10-da çatıb üsyançıların arxasına keçdi. İki tərəfdən atəşə məruz qalan üsyançılar təəccübləndi. Bundan sonra döyüş daha yarım saat davam etdi.^[165]

Rus qoşunlarının qələbəsinə baxmayaraq, V. Zubov Rus dövlətinə itaət edən Dağıstan feodallarından Qaytaq usmisinə və Tarki şamxalına tapşırdı ki, "Qazıqumuq xanlığına basqın edib, ruslaeın əleyhinə çıxdıqlarına görə oranı darmadağın etsinlər." Qubada baş verən hadisədən sonra Rus ordusu komandanlığı öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün bir sıra tədbirlər gördü. İlk növbədə ordunun arxa hissəsi möhkəmləndirildi. Dərbənd qalasında yerləşən Narın-Qala tamamilə rus qarnizonunun ixtiyarına verildi və qalanın müdafiəsi xeyli möhkəmləndirildi. Vəziyyəti görən Rusiya Quba taxtına Şeyxəli xanın kiçik qardaşı Həsən xanı çıxardı.^[165]

1796-cı ilin noyabrın 6-da II Yekaterinanın ölümü hadisələrin gedişini dəyişdirdi. Hakimiyyətə gələn I Pavel əks siyəsət yeritməyə başladı. O, rus qoşunlarının tezliklə Cənubi Qafqazdan çıxarılması barədə sərəncam verdi. I Pavel bütün alay komandirlərinə qoşunların Qafqaz xəttinə geri qayıtması barədə buyruqlar göndərdi. Valerian Zubov istefaya çıxdı və Bakıdan Həştərxana yola düşdü. Qafqaz xəttinə gələn bütün qoşunlara komandanlıq yenidən qraf Qudoviçə tapşırıldı. Rus qoşunlarının çıxarılması başladı, lakin bəzi hissələr 1797-ci ilin martına kimi Muğanda qaldılar. Bu qışda şəxslərin və atların yolda hərəkətinin, artilleriya və qoşunların aparılmasının çətinliyi ilə bağlı idi.^[166]

Bulqakov 1797-ci il martın 12-də yazırdı ki, "Həsən xan əhalinin Şeyxəli xana tərəfdar olduğunu görüb Qubadan Dərbəndə köçmüşdür. Şeyxəli xan əhaliyə məktublar göndərərək rus qoşunları xanlıq ərazisini tərk etməkdə olduğu üçün yenidən ona tabe olmalarını tələb edirdi." Qubalı Şeyxəli xan, Qazıqumuq xanı və bir sıra başqa hakimlər geri çəkilən rus qoşunlarını təqib etməyə cəhd göstərdilər. Bir neçə dəfə rus qoşunlarını mühasirəyə almaq, Dərbənd yanında yolu bağlamaq cəhdlərinə baxmayaraq bütün qoşunlar Qafqaz xəttinə çıxdılar. İşğalçı rus qoşunları Azərbaycanı tərk edər-etməz Şeyxəli xan Qubada hakimiyyətini bərpa etdi. Martın 13-də Bulqakov Şeyxəli xanın artıq Qubada olduğunu, ətrafına xeyli döyüşçü topladığını yazırdı.^[166]

Valerian Zubovun başçılıq etdiyi rus qoşunları Azərbaycanı tərk etdikdən sonra Ağa Məhəmməd şah Qacar daha qətiyyətlə hərəkət etdi və o, 1797-ci ilin yayında Şuşaya hücum etdi. Şeyxəli xan Qacarı müdafiə edirdi. Bu yürüşündə Şuşanı almağa nail olsa da Ağa Məhəmməd şah elə buradaca saray sui-qəsdi nəticəsində qətlə yetirildi. İranda hakimiyyətə onun qardaşı oğlu Fətəli gəldi. O, Ağa Məhəmməd xanın babasının adı ilə adlandırıldığından nəvazişlə Baba xan deyə çağırıldı.^[167]

Şeyxəli xan Quba və Dərbənddə hakimiyyətini yenidən bərpa edən kimi yeni rus imperatoru I Pavelin zühuruna elçisi Mədət bəyi göndərdi. Xan Mədət bəylə həmçinin, özünə və xanlıq sakinlərinə rus hərbçilərinin yürüş zamanı vurduqları zərər haqqında şikayətnamələri də göndərdi. Şeyxəli xan çara məktubunda eyni zamanda Bakıya onun iddialarını da əsaslandırırdı. Şeyxəli xanın bu iddiası Qafqaz xəttindəki rus qoşunlarının komandanı general Qudoviçə elçini Rusiyaya buraxıb-buraxmamaq məsələsində tərəddüd yaratdı. Bu barədə yuxarı orqanlardan məsləhət istədi. Mərkəzdən Qudoviçə Şeyxəli xanın elçisinin Rusiyaya buraxılmasını tövsiyə etdilər və 1798-ci ilin aprelin 10-da elçi Sankt-Peterburqa gəldi. Şeyxəli xanın və xanlıq sakinlərinin məktubları rus hökumətinə təqdim olundu. Şikayətləri Asiya xarici işlər kollegiyasının departamentində və kollegiyanın özündə baxıldı.^[168]

I Pavel Şeyxəli xana və ümumiyyətlə Quba xanlığına dəymiş zərəri ödəmək əvəzinə 1799-cu il sentyabrın 1-də fərman verdi ki, "Dərbənd, Quba, Səlyan, Müşkür, Badkubə və digər mülklərin hakimi" Şeyxəli xanın bütün vilayəti məmnuniyyətlə təəbəliyinə qəbul olunub və xana üçüncü dərəcə verilir. Eyni zamanda Şeyxəli xana qiymətli qılınc və samur kürkü, əyanları üçün 6 brilyant üzük, 6 qızıl zəncirli qızıl saat, 40 arşın məxmər, 50 arşın zərif mahud, 50 arşın atlas, rus bombalarından dağılmış Dərbənd məscidlərinin və yetim məktəblərinin təmiri üçün 2000 nəfər və 2000 pud göndərildi.^[169]

Bu zaman Şeyxəli xanın qardaşı Həsən xan Dərbəndin idarəçiliyini yenidən ələ keçirmişdi. Şeyxəli xanın basqınından ehtiyat edən Həsən xan öz elçisi Hacı Tağını rus sarayına göndərərək Dərbəndin ayrıca xanlıq kimi Rusiya himayəsinə qəbul olunmasını xahiş etdi. Tezliklə Şeyxəli xan rus hökumətinə müraciət edərək onun sərəncamına atlı min nəfərlik qoşun göndərilməsini xahiş etdi. Bu qoşunun köməyi ilə o, Dərbəndi geri alaraq, Bakı və Səlyanı yenidən tabe etmək istəyirdi. Lakin rus hökuməti nə Şeyxəli xana, nə də Həsən xana yardım göstərmədi. Onların elçiləri Rusiyada olduğu bir vaxtda qardaşlar barışıq etdilər. Bu barışıq rus sarayı tərəfindən də qəbul edildi. Heç bir tərəflə münasibətlərini korlamaq istəməyən rus hökuməti 28 avqust 1801-ci il tarixli fərmanla Həsən xanı Dərbənd, Şeyxəli xanı isə Quba hakimi kimi tanıdı.^[170]

Quba xanlığının öz daxilində vəziyyət o qədər də yaxşı deyildi. 1800-cü ildə Dağıstanda taxıl çatışmazlığı yaranmış və aclıq yaranmışdı. Təcili olaraq Dağıstanı taxılla təmin etmək lazım idi. O vaxt Qubada yaxşı məhsul yetişdirildiyindən, Tarki şamxalının göstərişi ilə, oradan taxıl daşınması üçün 400 araba göndərildi, Şeyxəli xandan bir qədər narazı olan dərbəndlilər həmin arabaların öz torpaqlarından keçib Qubaya getməsinə yol vermədilər. Bu məsələni eşidən Şeyxəli xan Dərbənd əhalisini cəzalandırmaq qərarına gəldi. O, Məhəmməd Hüseyn bəyin əvəzinə bacısını Dərbənd naibi təyin etdi, eyni zamanda əhali içərisində nüfuzunu nəzərə alıb Sultan bəy Bayatı Dərbənd naibinin köməkçisi təyin etdi.^[171] Lakin Qazıqumuqlu II Surxay xan bu vəziyyətlə razılaşmayaraq, Şeyxəli xan Qubaya gəldikdən az sonra Həsən xanı Qaytaqdan öz yanına çağırmış və may ayının sonunda Dərbəndi yenidən ələ keçirmişdi. Surxay xan Həsən xanı Dərbənd hakimliyinə bərpa edərək, özü mülklərinə qayıtdı.^[172]

Bir müddət sonra Şeyxəli xan Həsən xanın idarəçiliyində olan Ulus mahalına hücum edərək, bir neçə kəndin əhalisini Qubaya köçürdü. Beləliklə, Həsən xanın idarəçiliyində yalnız Dərbənd şəhəri qaldı.^[173] Rus çarının 28 avqust 1800-cü il tarixli buyruğunda bir çox Azərbaycan xanlarına və Dağıstan hakimlərinə, o cümlədən Şeyxəli xan və Həsən xana öz aralarında sülh münasibətləri yaratmaları buyrulmuşdu. Bu buyruğun müəyyən nəticəsi oldu. Şeyxəli xan və Həsən xan Samurçayın sahilində görüşüb barışdılar və onların hər biri öz torpaqlarına geri döndü. 1803-cü ildə Həsən xan ağır xəstələnərək vəfat etdi. Şeyxəli xan Dərbəndə getdi və Həsən xanı hörmətlə dəfn etdi. İmamqulu bəyi Dərbənd naibi təyin edib Bakıya qayıtdı.^[174]

Pavel Sisianov

I Aleksandr

1800-cü ilin ortalarında Peterburqa, imperatorun yanına bir sıra şimal-şərqi Azərbaycan xanlıqlarının, habelə Dağıstan hakimlərinin böyük bir elçi heyəti yollandı. Məqsədləri Rusiya dövləti tərəfindən himayəyə nail olmaq idi. Şeyxəli xanın nümayəndəsi Mirzə Əsgər, Dərbəndli Həsən xanın nümayəndəsi Hacı Tağı, Bakılı Hüseynqulu xanın nümayəndəsi Mirzə Hadı bəy, habelə Lənkəranlı Mir Mustafa xannın, şamxal Mehdi xanın, usmi Rüstəm xanın, Avarlı Ümmə xanın və Tabasaran qazisi Rüstəmin nümayəndələri də bu elçi heyətinin tərkibinə daxil idilər. Çar sarayında aparılan danışıqlardan sonra həmin elçi heyəti üzvlərinin hər birinə öz xan və hakimlərinə təqdim olunmaq üçün məzmunları eyni olan ayrı-ayrı məktublar verilmiş və onlar yola salınmışdı. 1800-cü ilin avqust ayının 28-də imzalanan məktublarda ümumi bir razılığa gəlmək və ittifaq yaratmaq təklif edilmişdi.^[175]

1801-ci ilin mart ayının 24-də Rusiya imperatoru I Pavel sui-qəsd nəticəsində həlak oldu və onun yerinə I Aleksandr çar taxtına çıxdı. Yeni çar taxta əyləşdiyi gündən Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan xanlıqlarına qarşı bir sıra ciddi tədbirlər həyata keçirməyə başladı. O, ilk növbədə 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstanı Rusiyaya birləşdirdi. Qarşıda Qafqazın başqa vilayətlərinin birləşdirilməsi kimi mühüm məsələ dururdu. I Aleksandr əvvəlcə atası I Pavel kimi Rusiyanın himayəsi altında Şimali Qafqaz birliyi yaratmağa cəhd edirdi. 1801-ci ildə Şeyxəli xan Dərbənd və Lənkəran xanları kimi I Aleksandrı taxta çıxması münasibətilə təbrik etmək üçün öz elçisini Peterburqa göndərdi. Yeni imperator elçiləri yardımla ümidləndirdi və xaricdən basqın təqdirində birləşib, onu öz qüvvələri ilə dəf etməyi məsləhət gördü. Danışıqlar zamanı rus hökuməti yenidən Azərbaycan və Dağıstan hakimlərinin federasiyasını yaratmaq məsələsini qaldırdı. I Aleksandr bu federasiyanın yaradılması üçün müvafiq buyruqlar verdi.^[176]

I Aleksanrdın tapşırığı ilə general Pavel Sisianov xanlarla danışıq aparmaq üçün Georgiyevsk şəhərində görüş təşkil etdi. Bu şəhərdə Quba, Bakı, Lənkəran xanları, Tarki şamxalı, Qaraqaytaq usmisi, Tabasaran qazisi toplaşmalı idilər. Lakin danışıqlarda Azərbaycandan yalnız Quba və Lənkəran xanlarının nümayəndələri iştirak edirdilər. 1802-ci il dekabrın 26-da "Georgiyevsk müqaviləsi" imzalandı. Giriş və 12 maddədən ibarət olan bu müqaviləyə görə xanlar aralarında olan düşmənçilik, narazılıq və çəkişmələri bir tərəfə qoyacaqlarına, mübahisələri dinc yolla həll edəcəklərinə, İranın mühüm həmlə edəcəyi halda ona qarşı birgə çıxış edəcəklərinə söz verdilər. Müqavilənin bəndlərindən beşi ticarət məsələlərinin tənzimlənməsinə həsr edilmişdi. Yerdə qalan bəndlər hərbi-siyasi məsələlərdən, ilk növbədə güclənməkdə olan İran təhlükəsinin dəf edilməsindən bəhs edirdi. Meqaviləni imzalayan tərəflər belə bir təhlükənin yarandığı şəraitdə Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanının rəhbərliyi altındanöz qüvvələrini birləşdirməyi öhdələrinə götürürdülər.^[177]

Azərbaycanın daxili siyasi vəziyyəti rus işğalları üçün əlverişli şərait yaradırdı. Öz qüvvələri ilə Rusiya və Qacarlara müqavimət göstərə bilməyəcəklərini anlayan Azərbaycan xanları Rusiyanın onların istiqlaliyyətləni bərpa edəcəyinə inanırdı. Bu isə Azərbaycan xanlarının Rusiya təcavüzünə qarşı vahid cəbhəsini təşkil etməyə imkan vermirdi. 1802-ci ilin sentyabr ayında Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı təyin edilmiş qədin gürcü zadəgan nəslinin nümayəndəsi, general Pavel Dmitriyeviç Sisianov Cənubi Qafqazda rus müstəmləkə siyasətinin icraçısı oldu. Sisianov Azərbaycan xalqına kəskin münasibəti ilə fərqlənirdi.^[178]

1802-ci ildə Həsənəli xan vəfat etdikdən az sonra Şeyxəli xan Dərbəndi yenidən Quba xanlığına birləşdirib, eyni zamanda Bakı xanlığına öz iddiasını bildirdikdə Sisianov bundan bərk şiddətlənərək Dərbəndi ələ keçirmək istəyirdi. O, 1803-cü ilin yanvar ayında qraf Voronsova yazırdı ki, "əlverişli vaxtda Dərbəndi tutmaq lazımdır, çünki bu mənə verilmiş göstərişin ümumi planına uyğundur." Çar bütün dağlı hakimlərin etimadını itirməkdən çəkinərək hələlik Quba xanlığına hücuma razılıq vermədi.^[178]

XVIII əsrdə Rusiyanın Azərbaycana iki hücumu Dərbənddən keçməklə yönəlmişdisə bu dəfə hücum Car – Balakən və Gəncə istiqamətindən başladı. Çünki 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstan birləşdirildikdən sonra Rusiya burada əlverişli şərait əldə etmişdi. Sisianov ilk zərbəni Gürcüstandan Azərbaycanın içərilərinə doğru uzanan yolun üstündə yerləşən Car – Balakən xalqına yönəltdi. 5 minlik gürcü qoşununun da yardım etdiyi general Qulyakovun başçılıq etdiyi rus hərbi hissələri 1803-cü ilin mart-aprel aylarında yerli əhalinin amansız müqavimətini qırıb Balakəni ələ keçirib yandırdılar. Sonra isə Car işğal edildi.^[178]

Rus qoşunlarının Azərbaycan daxilinə sonrakı irəliləyişinin səbəbi Gəncə qalası idi. Buna görə də general Sisianov Gəncə xanlığının ələ keçirilməsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Gəncəyə iddia edən bir sıra gürcü feodallarının baxışların şərik olan Sisianov Gəncə xanlığı ərazisinin çariçə Tamara dövründə Gürcüstanın tərkibində olduğunu iddia edərək, şəhəri təslim etməyi tələb etdi və bildirdi ki, tələbi qəbul olunması "Gəncəyə atəş və qılıncla gələcək." Cavad xan işğalçının tələblərini rədd etdi və müqavimətə hazırlaşdı. Bir ay davam edən mühasirədən sonra 1804-cü il yanvarın 2-dən 3-nə keçən gecə rus qoşunları həmlə ilə Gəncəni aldılar. Cavad xan və onun oğlu Hüseynqulu ağa döyüşərək həlak oldular. Gəncə xanlığı ləğv olundu və dairəyə çevrildi. Şəhərin adı dəyişdirilərək I Aleksandrın həyat yoldaşı Yelizavetanın şərəfinə Yelizavetpol qoyuldu.^[179]

Rus qoşunlarının Cənubi Qafqazda irəliləməsi İranın kəskin narazılığına səbəb oldu və Fətəli şah 1804-cü ilin may ayında rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdan çıxarılmasını tələb etdi. Rusiya bu tələbi rədd etdi və 1804-cü il iyulun 10-da Rusiya-İran müharibəsi başladı. Cənubi Qafqazdakı rus qoşunlarının sayı az olsa da komandanlıq hücum taktikasını seçdi. 1804-cü ilin iyul ayında İrəvan xanlığı ərazisində baş verən döyüşdə rus qoşunu üstün olan İran üzərində qələbə qazandı. Lakin yeni, daha çox saylı İran qüvvələrinin Cənubi Qafqaza gəlib Gəncəyə tərəf irəliləməsi rus qoşunlarını İrəvandan geri çəkilməyə vadar etdi.^[179]

Bir sıra Azərbaycan xanlıqları asılı şəkildə olsa da öz mövcudluqlarını qorumaq üçün Rusiyanın təəbəliyini qorumaq haqqında müqavilələr imzaladılar. 1805-ci il mayın 14-də Sisianovun Kürəkçay düşərgəsində onunla qarabağlı İbrahimxəlil xan arasında bağlanmış müqaviləyə görə rus imperatorundan vassal asılılığı qəbul edildi. Xan xarici siyasət səlahiyyətlərini bütünlüklə Rusiyaya güzəştə getdi və ildə 8 min əşrəfi bac verməyi öhdəsinə götürdü. Rus çarı öz növbəsində xan sülaləsinin bütün hüquqlarını qorumağı üzərinə götürdü. Bir həftə sonra şəkili Səlim xanla da eyni məzmunda müqavilə bağlandı. Bundan sonra Sisianov öz hərbi qüvvələri ilə Şamaxı xanlığının ərazisinə daxil oldu və şamaxalı Mustafa xanı 1805-ci il dekabrın 27-də (yeni üsulla 1806-cı il yanvarın 8-də) Rusiya təəbəliyinə keçmək haqqında müqaviləni imzalamağa vadar etdi.^[180]

1805-ci ilin avqust ayında rus hərbi donanması Bakı limanına yaxınlaşmışdı. Hüseynqulu xan təslim olmaq tələbini rədd etdiyindən rus donanmasının komandanı general Zavalişin şəhəri atəşə tutmağa və mühasirəyə almağa başladı. Hüseynqulu xan şahdan yardım istədi. Şahın vəliəhdi Abbas Mirzə urmiyalı Əsgər xana öz qüvvələri ilə Bakının yardımına getməyi əmr etdi. Qubalı Şeyxəli xan da Bakıya yardım etməyə hazırlaşırdı. General Zavalişin Bakıya İran və Quba tərəfindən yardım ediləcəyindən xəbər tutaraq Bakı ətrafından çəkildi və Lənkəranın yaxınlığındakı Sara adasında düşərgə saldı. Bu hadisə rus komandanlığının Şeyxəli xana düşmən münasibətini daha da artırdı. Şeyxəli xanı Rusiyanın düşməni hesab edən general Sisianov Şamaxılı Mir Mustafa xandan Quba xanı ilə heç bir şəkildə əlaqəyə girməməyi tələb etdi.^[181]

Şamaxını tabe edən general Sisianov 1806-cı ilin fevral ayında özü böyük qoşun dəstəsi ilə Bakı ətrafına gəldi və burada general Zavalişinin desant dəstəsi ilə birləşdi. Sisianov Hüseynqulu xandan Rusiya təəbəliyini qəbul etməyi tələb etdi. Bakı xanlığı Rusiya hakimiyyətini qəbul etmiş digər Azərbaycan xanları kimi xarici siyasət hüququndan məhrum olunmaqla yanaşı, xanlığın bütün gəlirləri rus xəzinəsinə göndərilməli və xan isə ildə cəmi 10 min rubl məvacib almalı idi. Bakı qalasında rus qarnizonu yerləşdirilməli və xan hərbi məsələlərdə Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanının sərəncamlarına tabe olmalı idi.^[182]

Hüseynqulu xan bu şərtlərlə razılaşdığını bildirdi və fevralın 8-də Sisianov polkovnik Eristavinin müşayiəti ilə onu qala darvazalarının önündə gözləyən Hüseynqulu xanın görüşünə getdi. Sisianov görüş zamanı Hüseynqulu xanın əmisi oğlu İbrahim bəy tərəfindən öldürüldü. General Zavalişin rus qoşunlarını Bakıdan Sara adasına, oradan da Qızlara aparmağa məcbur oldu. Bəzi ehtimallara görə Sisianov Şeyxəli xanın məsləhəti və iştirakı ilə qətlə yetirilmişdi.^[182]

1806-cı il iyun ayının 2-də general İvan Qudoviç Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı təyin olundu. Rus qoşunları yenidən Azərbaycanda fəallaşdılar. İyunun 3-də general Qlazenapinin dəstəsi Dağıstana daxil oldu və Tarki Şamxalı Mehdi xan öz qüvvələri ilə onunla birləşdi. 1806-cı il iyunun 21-də Dərbənd rus qoşunları tərəfindən tutulduş Ulus mahalı şamxal Mehdi xanın idarəsinə, Dərbənd şəhəri isə mayor rütbəsi almış Əli Pənah bəyin idarəsinə verildi.^[183]

1806-cı il oktyabrın 3-də Bakını döyüşsüz tutan ruslar növbəti hədəf kimi Qubanı seçdilər. Bakıda bir batalyon və Bakı limanında hərbi donanma saxlayan general Bulqakov noyabr ayının 11-də Qubaya doğru hərəkət etdi. Rus qoşunlarının yaxınlaşmasından çəkinən Quba şəhərinin əhalisi Şeyxəli xanın başçılığı ilə dağlara çəkildi. Rus qoşunları boşalmış şəhərə daxil oldular. Bulqakov general Qudoviçdən Quba xanlığını dərhal ləğv etmək, ən etibarları bəyləri öz tərəfinə çəkib daxili idarəetməni və gəlirlərin toplanmasını həmin bəylərə tapşırmaq və ofserin başçılığı ilə orada iki kazak polku saxlamaq haqqında göstəriş aldı.^[184]

Şeyxəli xanın ruslara qarşı öz taktikasını dəyişməkdən və əfv xahişi etməkdən başqa çarəsi qalmamışdı, o, zahiri itaət göstərib girovlar verdi.^[185] Lakin 1806-cı ilin sonlarında ruslara itaət etmək istəməyən Şeyxəli xan ümumiyyətlə hakimiyyətdən kənar elan edildi. General Bulqakov nüfuzlu bəylərin ailələrindən 10 nəfəri girov götürərək xanlığın idarəsini başda rus zabiti olmaqla bəylər şurasına tapşırdı. Hacı bəy isə xanlığın naibi təyin olundu. Qudoviç Şeyxəli xanı xanlığın kəndlərinə buraxmamağı, imkan düşən kimi onu tutmağı tapşırıb xanı tutana 500 əşrəfi mükafat da vəd etdi. Lakin Şeyxəli xan əvvəlki kimi xanlığı idarə etməkdə davam edir, vergi toplayırdı. Hacı bəyin xalq arasında nüfuzu olmadığından xalq Şeyxəli xana itaət edirdi. Şeyxəli xan Surxay xanla birləşib rus qoşunlarına zərbələr endirməkdə davam edirdi.^[186]

1808-ci ilin oktyabrın 20-də Şeyxəli xanın iki dəstəsi ayrı-ayrı yerlərdə şamaxı və rus qoşunlarına həmlə etdi. Ruslardan xeyli əsir götürməyə nail olmuş xan noyabrın 24-də Qudyalçaydan 4 verst aralıda Sevastopol alayının hissələri ilə döyüşə girdi. Lakin Şeyxəli xan bu döyüşdə məğlubiyyətə uğradı və tərəfdarları ilə birlikdə dağlara çəkilməyə məcbur oldu. Mustafa xan Şeyxəli xanın bu hərəkətindən qəzəblənərək, Şamaxıdakı rus qoşununun komandiri Tixanovski ilə birləşdi və Qubaya tərəf hərəkət etdi. Bir neçə döyüşdən sonra Məlik Hacı bəyin oğlu Məlik bəy bir çox bəylərlə birlikdə Şeyxəli xana xəyanət edib, rusların tərəfinə keçdi. Quba xanı digər adamlarının böyük bir hissəsi ilə Tabasarana getdi. Orada özünün ətrafına Dağıstanın müxtəlif döyüşçü cəlb edib, 1809-cu ilin əvvəllərində yenidən qayıtdı və Şabrana yaxınlaşdı.^[187] Şeyxəli xanla Bakıdan Qubaya köməyə gedən kiçik rus dəstəsi arasında atışma baş verdi. Şeyxəli xanın Qubaya yaxınlaşması xəbərini eşidən general-mayor Quryev təcili xana qarşı çıxmaq üçün yola düşdü. Quryevin qoşunu ilə toqquşmada məğlub olan Şeyxəli xan Sərki kəndinin yaxınlığında məğlub olub, yenidən Tabasarana getdi. Bu hadisədən sonra 1809-cu ilin yanvarında ruslar rəsmən Quba xanlığını ləğv etdilər və vilayətə çevirdilər, oranın idarəsi Bakının və Qubanın alınmasında ruslara xüsusi xidməti olmuş bakılı II Mirzə Məhəmməd xanın başçılıq etdiyi dörd nüfuzlu bəydən ibarət idarə heyətinə tapşırıldı.^[188]

Şamaxılı Mustafa xanın nümayəndəsinin Qubada xanlığın danışıqlar nəticəsində yenidın Şeyxəli xana qaytarılmasını rəsmən elan etməsi üsyanın başlamasına təkan verdi. Əhali ağaya qalxıb Şeyxəli xanı Qubaya çağırdı. Şeyxəli xan əlverişli şəraitdən istifadə edərək Quba istisna olmaqla xanlığın qalan ərazisində öz hakimiyyətini bərpa etdi. Quba şəhərində yerləşən rus alayı üsyançılara qarşı çıxmağa cürət etmirdi. O, eyni zamanda ruslardan Quba şəhərini tərk etməyi tələb etdi. Rədd cavabı alıb şəhəri mühasirəyə aldı.^[189]

Şeyxəli xan Qrız kəndini özünə müvəqqəti iqamətgah seçərək buradan xanlığı idarə etməyə başladı. Şeyxəli xan Qrız kəndinin yaxınlığında yeni şəhər salmağa və kəndi genişləndirməyə başladı. Yeni yaradılacaq şəhər istehkam xarakteri daşımalı idi.^[190] Beləliklə, keçmiş Quba xanlığı ərazisində rus müstəmləkəçilərinə qarşı xalq üsyanı başlamışdı. Şeyxəli xanın başçılıq etdiyi bu üsyanda bəylər, maaflar, ruhanilər, kəndlilər iştirak edirdilər. Bunu rus hərbiçiləri də etiraf edirdilər. General Tormadov Şəki hakimi Cəfərqulu xana 18 avqust 1810-cu il tarixli məktubunda yazırdı ki, "Şeyxəli xanın Quba sərhədlərində görünməsi bütün xalqı ayağa qaldırıb." General Tormasovun polkovnik-leytenant Tixonovskiyə göndərdiyi 170 saylı əmrində deyilirdi: "Bakı komendantı Repindən xoşagəlməz xəbər almışam. Quba şəhərindən başqa bütün Quba əyaləti Şeyxəli xana qoşulub. Sevastopol alayının iki taboru ilə müdafiə olunan Quba şəhərinin Dərbənd və Bakı ilə bütün əlaqələri kəsilmişdir."^[191]

Quba şəhəri və Zeyxur kəndi istisna olmaqla Quba əyaləti yenidən Şeyxəli xanın nəzarəti altına keçdi. Yerli əhali yenidən ruslara qarşı mübarizəyə qalxdı. Bu dəfə Şeyxəli xan Rustov kəndini özünə müvəqqəti iqamətgah seçdi.^[190] 1811-ci il noyabr ayının 6-da general Quryevin 1348 əsgər, bir neçə kazak və yerli atlılardan ibarət qoşunları Zeyxur kəndi yaxınlığında mühasirəyə düşdü və Şeyxəli xanın qüvvələri tərəfindən darmadağın edildi. Rus hərbçilərinin etirafına görə onların itkiləri 317 nəfərə çatmışdı.^[192] Bu hadisələrdən sonra general Xatunsev Dağıstanın Kürə dairəsini də işğal etdi. Şeyxəli xan öz ailəsini Cumcuqat kəndində qoyaraq, əvvəlcə Qazıqumuq xanlığının Sumbat kəndinə, sonra isə Akuşaya getdi.^[190]

1813-cü ilin 12 oktyabrında Gülüstan kəndində birinci Rusiya-Qacar müharibəsinin qurtarmasını bildirən müqavilə imzalandı. Müqaviləni Qacarlar tərəfdən şahın vəkili Mirzə Əbdülhəsən xan, Rusiya tərəfdən isə Ratişev imzaladı. Bu sülh müqavilənin şərtlərinə əsasən Şimali Azərbaycan xanlıqlarından İrəvan və Naxçıvanı çıxmaq şərtilə bütün xanlıqlar (Talış xanlığı, Şirvan xanlığı, Quba xanlığı, Bakı xanlığı, Gəncə xanlığı, Qarabağ xanlığı, Şəki xanlığı) Rusiyaya verildi.^[193]

1819-cu ilin avqust ayında rus qoşunları yeni yürüşə başladılar. Bu yürüşə generallar Mədətov və Pestel başçılıq edirdilər. Müxtəlif istiqamətlərdən hücum edən rusların qarşısını ala bilməyən Şeyxəli xan və müttəfiqləri dağlara çəkilməki oldular. Akuşa, Tabasaran və Dağıstanın başqa yerləri işğal edildi. Şeyxəli xanla əlaqə saxlamaqla şübhəli bilinən 8 nəfər Dərbənd bəyi Həştərxana sürgün edildi. Məğlubiyyətdən sonra Şeyxəli xan dağlara çəkildi. Bundan sonrakı taleyi haqqında mənbələrdə məlumat demək olar ki, yoxdur. Mənbələrdə onun 1821-ci ildə vəfat etdiyi güman olunur və Balakəndə dəfn edildiyi qeyd edilir.^[194]

Şəki və Şuşa şəhərləri kimi Quba şəhəri də XVIII–XIX əsrlərdə xanlıq mərkəzi kimi daha qədim yaşayış məskəninin yerində formalaşmışdı. Azərbaycanın ən yaxşı təbii məkanlarından birində yerləşən Quba şəhəri, Quba xanlığının ilk mərkəzi olmamışdır. Erkən formlaşma dövründə kiçik yaşayış məntəqəsi olan Xudat xanlığın paytaxtı seçilmişdi. 1747-ci ildə Hüseynəli xan Qubalı iqamətgahını Xudatdan Qubaya köçürmüşdür.^[195] Quba qala-şəhəri dəniz səviyyəsindən 642 metr yüksəklikdə, Qudyalçayın yaratdığı terrasda, çay sahilindən 33–34 metr yüksəklikdə yerləşən Quba şəhərinin ətrafı Qaraçaya kimi sıx meyvə bağları ilə örtülmüşdü. Qərb tərəfdə Şahdağa açılan mənzərə fonunda bağları meşələr əvəz edirdi. Ş. Fətullayev Quba qalasının 1811-ci ilə aid hərbi planına istinadən qeyd edir ki, qala-şəhər Qudyalçayın yuxarı terrası boyunca qərb-şərq istiqamətində uzanmaqla^[196] "möhkəm olmayan çiy kərpicdən hörülmüş, hündürlüyü 3–4 sajen, eni bir sajen olan və 400 sajen uzunluq və 130 sajen eninə uzanan qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Qala divarları üç qapıya malik idi."^[197]

Quba qalası daxilində şəhərin planlaşdırma strukturu azad xarakterli inşaat xüsusiyyəti daşıyırdı. Bu azad planlaşdırma sistemi daxilində ticarət sıraları ilə tikilmiş və məscid binalarına aparan bir neçə əsas küçə diqqət cəlb edirdi.^[198] Qalanın qərb hissəsi şərq hissə ilə müqayisədə daha az məskunlaşmışdı.^[198]

Xanlıa dövrü mədəniyyətinin nümunələrindən biri Hüseynəli xan tərəfindən inşa olunmuş və sələfləri tərəfindən bərpa edilib dekorativ bəzək verilmiş Quba xan sarayı idi. Bişmiş kərpicdən inşa olunmuş bu sarayın tavanı gül şəkillərlə bəzədilmişdi. Divarlarının zəngin kirəc dekorasiyası və təsvirləri fərqlənirdi.^[199] Quba xan sarayının tam memarlıq və planlaşdırma xüsusiyyətlərini əks etdirən qrafik materiallar dövrümüzə gəlib çatmamışdır.^[198] Buna baxmayaraq sarayın nəqli təsviri P. Butkov tərəfindən verilmişdir: "Şeyxəli xanın evi zərif kərpiclər və yonulmamış daşlardan tikilməklə üzlənməmişdir: bəzi otaqlar tamamilə üzlənmişdir və onlardakı sənətkar işinə təəccüblənməmək mümkün deyil. Alebastr üzərində oyma işləri isə elə səviyyədədir ki, təqlid edilməyə layiqdir. Plafonlar gül rəsmləri ilə bəzədilmişdir."^[197]

Quba qalasının baş planına görə, qalanın üç qapısına aparan üç əsas küçə öz başlanğıcını Xan sarayının yerləşdiyi meydandan götürürdü.^[200] Mülkiyyət sahibindən asılı olaraq məhəllələr müxtəlif formalara malik idi. Su təminatı çaydan çəkilmiş saxsı borular vasitəsiylə həyata keçirilirdi.^[200] Qudyalçayın sol sahilindəki aşağı terrasda azad planda tikilmiş binalar və sinaqoqlardan təşkil edilmiş yəhudi məhəlləsi yerləşirdi.^[200] Gəncə və Şəki qalalarından fərqli olaraq Quba qalası narınqala və ya xan qəsrinə malik olmamışdır.^[200]

1811-ci ildən etibarən Quba qalasında ciddi möhkəmləndirmə işləri aparılır. Qərb və şərq tərəfdən qala divarları fleşlər vasitəsiylə möhkəmləndirilir. Cənub divarının mərkəzində bastion inşa edilir, bütün köhnə divarlar bərpa və təmir edilir.^[200] Quba xanlığının mövcudiyyəti dövründə yaradılmış mədəniyyət abidələrindən biri də Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti Bikə üçün Dərbənddə inşa olunmuş türbədir. Ümumi hündürlüyü 4–5 metr olan 8 guşəli mərkəzli zal və ona bitişik 4 kiçik otaqdan ibarət olan türbənin interyeri tağlı tavanla örtülüb. Türbə 1787–1788-ci illərdə tikilmişdir.^[201]

Zəngin memarlıq üslubuna malik olan ən qədim məscidlərdən biri olan Cümə məscidi 1802-ci ildə Qazi Nəsrullah əfəndinin oğlu Qazi İsmayıl əfəndinin maddi yardımı ilə tikilmişdir. Binanın tikilisi 1792-ci ildə başlanmış və müəyyən fasilələrlə 10 ilə başa çatdırılmışdır. Bu məscid təkcə Qubada deyil, ölkənin bütün şimal-şərq bölgəsində ən qədim dini mərkəzlərdən biri olub. Məscidin tikintisində, əsasən un, yumurta və əhəngdən istifadə olunub. Məscidin mehrab hissəsi (yəni qiblə olan tərəfi) Mədinə şəhərində olan Quba məscidində olduğu kimi işlənib. Məscid səkkiztinli prizma şəklində olub içəri tərəfdən hündürlüyü 28 m, sahəsi 400 m²-dir. Məscidin tikintisində istifadə olunan zığ kərpiclər, rayonun 8–10 kilometrliyində yerləşən İqrığ kəndində hazırlanıb. Quba camaatı həmin kənddən kərpicləri əlləri ilə bir-birinə ötürə-ötürə məscid tikilən yerə gətirib.^[202]

Quba xalçaçılıq məktəbinə xas Pirəbədil xalçası, XIX əsr, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Quba xalçaçılıq məktəbinə xas Zeyvə xalçası, XVIII əsr, Azərbaycan Xalça Muzeyi

Quba xanlığında sənətkarlıq yüksək inkişaf etmişdi. Sənətkarlığın ən çox inkişaf etmiş sahəsi toxuculuq idi. Xanlıq ərazisində qoyunçuluğun inkişaf etməsi toxuculuğun inkişafı üçün əlverişli zəmin yaradırdı. Rus səyyahı M. F. Biberşteyn Quba xanlığının qoyunçuluq üçün çox inkişaflı olduğunu qeyd edərək yazırdı: "Quba xanlığında qoyunları yayda dağlarda, qışda düzənliklərdə otarmaq mümkündür. Qışda bu yerlər və dənizin həndəvəri çoxlu qoyun sürüləri ilə dolu olurdular." P. Q. Butkov Quba xanlığında qoyunçuluqla yanaşı pambıqçılığın da yayıldığını yazaraq burada pambıqla qoyun yunundan evdə işlətmək və satış üçün mahud, xalı, xalça həmçinin pambıq parçalar toxunduğunu qeyd edirdi. Dərbənd şəhəri pambıq, yun habelə ipək parçaların toxunduğu mərkəz idi.^[203]

Toxuculuq istehsalında qadın əməyindən istifadə olunması kütləvi səciyyə daşıyırdı. Qadınlar sərbəst vaxtlarında yun, pambıq və ipək eşib ip halına salır, sonra isə parça toxuyurdular.^[203] XVIII əsrin ikinci yarısında Dərbənd şəhərində 200-dən çox ipək toxuyan dəzgah fəaliyyət göstərirdi. Tarixi ədəbiyyatda XVIII əsrin sonunda Dərbənddə 195 karxana olması haqqında məlumat var. 1796-cı ildə bu şəhərdə 30 ipək toxuyan emalatxana fəaliyyət göstərirdi. Bu emalatxanalarda istehsal edilən tafta və darayi adlı parçalar öz keyfiyyətlərinə görə Şamaxıda toxunan parçalardan geri qalmırdılar. Bu dövrdə Dərbənddə fəaliyyət göstərən 113 toxucu emalatxanasında müxtəlif çeşidli pambıq parçalar hazırlanırdı. Şəhərdə toxunan pambıq parçalar yerli tələbatı ödəməklə yanaşı, xarici ölkələrdə də ixrac edilirdi. 1789–1991-ci illərdə Dərbənddən Rusiyaya yerli emalatxanalarda istehsal olunmuş 23407 ədəd basma və bez parçalar ixrac olunmuşdu.^[204]

Xanlıq əhalisinin əhəmiyyətli hissəsi başlıca olaraq bitkiçiliq və heyvandarlıq məhsullarının emalı ilə bağlı ev sənətləri ilə məşğul olurdular. Quba şəhəri və onun ətrafında Nügədi, Çiçi, Amsar, Rustov və digər kəndlərdə əl dəzgahları olan çoxlu xalça karxanaları var idi. Quba xalçaları öz keyfiyyəti, naxışları və boyaların parlaqlığı ilə Azərbaycanın hüdüdlarından kənarlarda, bütün Cənubi Qafqazda, İranda və Rusiyada şöhrət qazanmışdı.^[205]

Quba xanlığında toxunan xalçalar öz keyfiyyətinə və bədii tərtibatlarına görə seçilirdilər. Digər xalçalara nisbətən daha yüksək qiymətləndirilirdilər. Xanlığın İmamqulukənd, Çiçi, Zeyvə və Pirəbədil kəndlərində toxunan xalçalar xüsusilə məşhur idilər. Həmin xalçalar sapların naziklikləri, ilmələrin sıxlığı, rəsmləri ilə fərqlənirdilər. Çiçi kəndində toxunan Xırdagül çiçi, Alçagül çiçi adlı xalçalar xarici bazarlarda və yarmarkalarda ən rəvac mal hesab edilir, müxtəlif ölkələrin xalça mütəxəssislərinin diqqətini cəlb edirdilər.^[205] Xalça toxumaqla ancaq qadınlar məşğul olurdular. XIX əsrin əvvəllərində tərtib edilmiş təsvirlərindən məlum olur ki, xanlıq ərazisində 850 ailə xalça və palaz toxumaqla məşğul olurdular. Ailələrin hər biri ildə ən azı bir xalça və iki palaz toxuyurdu.^[207]

Toxuculuqla sıx bağlı olan boyaçılıq istehsalı da Quba xanlığında yayılmışdı. Xanlıq ərazisində, xüsusən də Dərbənd ətrafında rus mənbələrində "marena" adlandırılan boyaqotunun bitməsi boyaçılığın inkişafı üçün əlverişli zəmin yaradırdı. Marena qırmızı rəng əldə etmək üçün ən yaxşı xammal hesab olunurdu. Marena həm də xarici ölkələrdə, ilk növbədə Rusiyada ixrac olunurdu. Təkcə 1778–1781-ci illər ərzində Dərbənddən quru yolla Qızılyara 39.382 pud^{[q 18]} 1789–1793-cü illərdə isə dəniz yolu ilə Həştərxana 3 min puda yaxın marena göndərilmişdi.^[208] Rusiyaya ixrac olunan marenanın miqdarı daha çox idi. Alman səyyahı Peter Simon Pallas 1794-cü ildə Həştərxanda olarkən bura eyni vaxtda hər birinə 5 min pud marena yüklənmiş beş gəminin yan aldığını görmüşdü.^[209]

Dəmirçilik sənəti də xanlıqda geniş yayılmış sənətlərdən biri idi. Xanlıq dövründə Qubada 15, Dərbənddə 11 dəmirçi fəaliyyət göstərirdi. Dəmirçilər başlıca olaraq kotan və dəmir gavahınlı xış, müxtəlif bellər, zəncirlər, balta, oraq, dəryaz, dırmıq hazırlayırdılar. Dəmirçilərin digər hissəsi məşiət əşyaları – dəmir tavalar, saclar, manqallar, sacayağı, kilid, maşa, ərsin və s. istehsal edirdilər. Başqa bir qrup dəmirçilər isə müxtəlif sənətkarlar üçün əmək alətləri – çəkic, zindan, müxtəlif mişarlar, kərkilər və digər kəsici alətlər hazırlayırdılar.^[210]

Xanlığın dağlıq ərazisində qızıl, gümüş və qurğuşun yataqları aşkar edilmişdir. Lakin Fətəli xan qonşu Dağıstan feodallarının qızıl və gümüş yataqlarını ələ keçirməyə cəhd edəcəklərindən ehtiyat edərək onların basdırılması barədə göstəriş verdi. Qurğuşun yataqları isə istismar olunurdu. Dərbənddə silahqayırma emalatxanası vardı. Bu şəhərdə və ona bitişik bölgələrdə ev şəraitində bazar üçün pambıq parçalar da istehsal edirdilər. Qubada ev sənətkarlıq istehsalında boyaq istehsalı mühüm yer tuturdu. Burada böyük miqdarda şal toxunurdu. Quba, Dərbənd, Axtı, Doqquzparada silah düzəldirdilər. Azərbaycanda zərgərlik sənətinin ən çox yayıldığı yerlərdən biri də Quba xanlığı idi.^[211]

Xanlıq dövründə bütövlükdə Azərbaycanda olduğu kimi Quba xanlığında da feodal-ara müharibələri və yadelli hücumlarının təsiri nəticəsində maarif, elm və mədəniyyət ümumən tənəzzül vəziyyətində idi. Bununla belə bu dövrdə həmin sahələrdə bir çox uğurlar da qazanılmışdır. Quba xanlığında mədəniyyətin vəziyyəti günümüzə çox az gəlib çatmışdır. O dövrün tanınmış alimlərindən biri Əcicli Hacı Məhəmməd Çələbi olmuşdur. O, müxtəlif elmləri, xüsusən də şəriət qanunlarını gözəl bilirdi. Hacı Məhəmməd Çələbidən "Tadvin əl Əlici" adlı əsər qalmışdı. Bu əsər ilahiyyatçılar üçün bir vəsaitə çevrilmişdi. Yeddi dəfə Məkkəni ziyarət etmişdi. Mütəfəkkirin xalq arasında hörməti çox böyük idi. 1808-ci ildə Şeyxəli xanla şamaxılı Mustafa xan arasında döyüş getdiyi anda Hacı Məhəmməd Çələbinin cənazəsi şəhər qəbiristanlığına gətirildikdə hər iki tərəf silahlarını yerə qoyub alimin xatirəsini yad etmişdilər.^[212]

Molla Məhəmməd ibn Molla Nəcəfqulu Bakuvi Bakı xanlığının tədqiqatçısı olmaqla yanaşı, eyni zamanda Quba xanlığının alimi idi. Təltifat işləri və elmi dərəcə etibarilə əsrinin tanınmış simalarından biri olmuşdur. Ondan bir çox əsər yadigar qalmışdır. II Mirzə Məhəmməd xanın müəllimi olmuşdur. Şeyx Bəhaiddin Məhəmməd Amilinin "Kəşkül" adlı kitabını, Fətəli xanın xahişi ilə ərəbcədən farscaya tərcümə etmişdir. Onunla Hacı Məhəmməd Çələbi Əlici, şiə və sünni məzhəblərini birləşdirmək haqqında tədqiqat aparmışdır.^[213]

Quba xanlığının məşhur aşıqlarından biri də Xaltanlı Tağıdır. Tağı Xaltanlı 1776-cı ildə Qubanın Xaltan kəndində anadan olmuş, ömrünün sonuna qədər bu kənddə yaşamışdır. Bir çox ölkələri gəzib-dolaşmış, orada çoxlu aşıqlarla deyişmişdir. Aşıq şerinin əllidən artıq növündə şeirlər yazmışdır. Xaltanlı Tağı XIX əsrin aşıqlarından biridir. Şirvan məktəbinin qurucusu idi. "Bənzərsən", "Olmaz", "De görüm", "Nədi" onun yaradıcılığında əsas yer tutan əsərlərdəndir.^[214]

Məktəblər məscidlərin bir guşəsində, xüsusi dükanlarda, yaxud şəxsi evlərdə yerləşir və adətən, onların yaradıcılarının, müəllimlərin adını ilə adlandırılırdı. Məktəbdə adətən ancaq bir müəllim olurdu və o məktəbin həm də rəisi – məktəbdarı idi. Məktəbdarlar məktəb binasına çəkdikləri xərc müqabilində, habelə tədris haqqı kimi şagirdlərin valideynlərindən hər həftə "həftəlik" adlanan pul, peşkəş, bayramlıq alırdılar. Müəllimlər məktublar, dualar yazmaq, kəbin kəsmək və digər işlərlə də məşğul olurdular. Bir qayda olaraq, uşaqlar 6 yaşından məktəbə gedirdilər. Dərs otaqları həsir və ya kilimlə döşənir, şagirdlər əyləşmək üçün özləri ilə evdən döşəkçə gətirirdilər. Uşaqlar məktəbdə başıaçıq və ayaqqabısız otururdular.^[214]

Dərs müddəti, adətən, gündə 6–8 saat davam edirdi. Dərs vəsaiti çox məhdud idi. Şagirdlər əlifbanı öyrəndikdən sonra Quranın "Cüzəmmə" adlı kiçik bir hissəsini, sonra isə Quranı oxuyub başa çatdırır, habelə Sədi Şirazinin "Gülüstan" kitabını və digər kitabları oxuyurdular. Məktəbdə təhsil müddəti qeyri-məhdud idi, konkret hər bir şagirdin təhsilini başa vurması haqqında müəllimin nə vaxt vəsiqə verməsindən asılı idi. Məktəblərlə yanaşı fərdi təhsil növü də mövcud idi. Xanın və əyanların, tacirlərin uşaqları ilə onların evində ayrılıqda bir müəllim məşğul olurdu. Bu üsula "sərxana" deyirdilər. Bir çox yoxsullar imkanları olmadığından uşaqlarını məktəbə göndərmirdilər.^[214]

Bir növ ali tədris müəssisələri olan mədrəsələrdə ixtisaslı ruhani kadrları yetişdirilirdi. Mədrəsələr, adətən, böyük məscidlərin; xüsusilə cümə məscidlərinin nəzdində yerləşirdi. Mədrəsə binasında qismən geniş bir dərs otağı və tələbələrin yaşadıqları kiçik otaqlar – hücrələr olurdu. Mədrəsədə təlim edən şəxs müdərris, təhsil alan şəxs isə tələbə adlanırdı. Tələbə mədrəsədə əlifbanı, Quranı öyrənməklə yanaşı, islam fəlsəfəsi, islam qanunları, ərəb-fars dillərini də öyrənirdi. Mədrəsələrdə müəyyən dərəcədə ədəbiyyat, riyaziyyat, astronomiya elmləri də tədris olunurdu.^[215]

Fənlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların hamısı bir müdərris tərəfindən tədris olunurdu. Mədrəsələrdə yaş fərqi nəzərə alınmır, ayrı-ayrı yaşlılar bir yerdə məşğul olurdular. Tədris vəsaiti çox az olduğundan tələbələr vaxtın çoxunu xətlərini gözəlləşdirməyə sərf edirdilər. İstər məktəblərdə, istərsə də mədrəsələrdə hüsn-xəttə xüsusi diqqət yetirilirdi. Mədrəsə bitirənlərin əksəriyyəti gözəl xəttə malik olurdu. Ən istedadlı tələbəni müəyyən müddət şəxsən baş ruhani – müctəhəddin özü çalışırdı. Müctəhidlər əksər hallarda tələbə ilə öz evində məşğul olurdular.^[215]

Azərbaycan tarixində XVIII əsrin ikinci yarısı XIX əsr birinci rübü numizmatik nöqteyi-nəzərdən çox mürəkkəb bir zamandır. Bu dövr əslində tarixi Azərbaycan torpaqlarının hissə-hissə parçalanması, Səfəvi İmperiyasının sonu, Şərqi Avropanın yeni Rusiya İmperiyasınln Qafqaz işğallarının başlanıb və sona çatması dövrü idi. Bu dövr numizmatik materialları olmadan yazılı sənədlər vasitəsi ilə araşdırılması mümkün olan bir zamandır. Buna baxmayaraq, Azərbaycanın son müstəqil pul və pul dövriyyəsinin öyrənilməsi baxımından müəyyən açılması mümkün olmayan məsələlərə aydınlıq gətirə bilər.^[216]

Pul bazarında qarışıqlıq Qubalı Fətəli xanın dövründə nisbətən sabitləşdi. Quba xanlığın sikkə nominalları yalnız XIX əsrin əvvəllərinə aiddir. Bunlardan 5 ədədi Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanılır, abbası olaraq 2,19 qram çəkidə idi. Üzərində əlavə işarə "rahi" — yəni işləyə bilən sözü vardır. Dərbənddə də eyni dəyərdə pullar olmuş, amma üzərində heç bir əlavə işarə olmamışdı. XIX əsrin ikinci yarısında Quba işğalının sona yetməsi ilə buranın bazarları Rusiyanın rubl sisteminə keçmişdi. Əhalinin əlində ayrı-ayrı sikkə nümunələri əsasən geyimlərdə bəzək nümunələri kimi istifadə olunmuşdu.^[216]

Xanlıqda yalnız gümüş və mis sikkələr zərb olunurdu. Çünki qızıl sikkələrinin zərb olunmasına ixtiyar yox idi.^[217] Dərbənddə, Qubada və Səlyanda zərbxanalar fəaliyyət göstərirdi. Dərbənd xanlığında zərb olunan sikkələr Quba xanlığında zərb olunan sikkələrdən daha keyfiyyətli idi.^[218] Xan sikkələri ilə yanaşı, Qacar şahlarının pulları – tümən və rial, Təbriz, Xorasan, İsfahan və digər yerlərin abbasıları və nadiri adlı pul vahidləri tədavüldə idi. Türk abbasıları, rus rublları da geniş işlənirdi. Xan abbasılarında 4,5-dən 2,25 qrama qədər gümüş, nadiridə 11,5 qram gümüş, Qacar abbasısında 5,30 qrama qədər gümüş var idi.^[216]

1782-ci ildə Quba xanlığının Rusiya qarşısında ticarət üzrə öhdəliklərini göstərən sənəd. Azərbaycan dilində yazılmışdır və Quba xanının möhrünü daşıyır.^[111]

Dərbənd, Quba, Səlyan sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri idilər. Bazarlarda maldarlıq və əkinçilik məhsulları – ət, balıq, dəri, meyvələr, sənətkarlıq məhsulları, xaricdən gətirilən mallar satılırdı. Şəhər və mahal bazarlarında müxtəlif ticarət müqavilələri bağlanırdı. Ticarət pərakəndə və topdansatış qaydada aparılırdı. 1796-cı ildə Dərbənddə 6 karvansara, 450 ticarət sənətkarlıq dükanı və zərbxana var idi.^[219]

Dərbənd böyük bazara malik idi. Dərbəndə Şamaxıdan ipək və Şamaxıda hazırlanmış ipək məlumatı, movlar, darai, laihi, Tarku və ona qonşu yerlərdən qızıl boya, kubeçə mahudu, yapıncı, mis, inək yağı, quzu dərisi, quru meyvələr, Kubeçədə hazırlanmış silah; tapançalar və qılınclar, Bakıdan qatran, neft və duz gətirilirdi.^[211] Qubadan və Dərbənddə kənarda yaşayan dağlı xalqları: tabasaranlılar, qazıqumuqlar, axtılılar, rutulular və başqaları öz məhsullarının bir hissəsini Dərbəndə, digər hissəsini quru yolla Bakıya gətirir, əvəzində neft, duz və rus malları alırdılar.^[220]

Quba, Şabran və Müşkür ilə Bakı arasında sıx ticarət əlaqəsi var idi. Quba Dərbənd və Bakını buğda ilə təmin etməklə yanaşı Qızlara taxıl ixrac edirdi. Natural mübadilə də yayılmışdı. Bakı sakinləri qonşu vilayətlərə duz və ağ neft apararaq buğda ilə dəyişdirirdilər. Gilan vilayəti və Şamaxıdan şəhərə pambıq-parça və ipək parçalar: qutni, kanavat, kiseyi və burmet gətirir, burada dağlarda hazırlanan və Kubeçi şal adlanan zərif mahudla dəyişdirirdilər. Dərbənddən Bakıya xarici ölkələrin elçiləri adətən bu yolla getdikləri üçün xalq arasında "elçi yolu" adlanan rahat yol uzanırdı.^[220]

Quba xanlığında xarici ticarət daha çox inkişaf etmişdi. Bu, xanlığın tərkibində Dərbənd kimi mühüm limanın olması və Xəzər dənizinin ən mühüm limanı olan Bakının uzun müddət Quba xanlarından asılı vəziyyətdə olması ilə əlaqədar idi. Daxili ticarətdən fərqli olaraq xarici ticarət demək olar ki, bütünlüklə peşəkarların əlində cəmlənmişdi. Qubalılar qonşu xanlıqlarla, İran, Türkiyə və Rusiya ilə ticarət edirdilər. Quba xanlığından kənara qaramal, davar, taxıl, xam ipək, mis, boyaq, ağ və qara mahud, xalça və kətan çıxarılır, xanlığa isə Rusiyadan mahud, qənd, dəmir, İrandan mal, başmaq, düyü gətirilirdi.^[221]

Xarici ticarətin inkişafını bir sıra maneələr ləngidirdi. Tacirıər xanlığın ərazisindən keçərkən xanların xeyrinə rəhdar rusumu ödəməli idilər. Sonsuz müharibələr xanlıq ticarətinin inkişafı üçün çox ciddi maneə idi. Ticarətdə müxtəlif çəki və ölçü vahidlərindən istifadə olunması da ticarətin inkişafına əngəl törədən əsas səbəblərdən biri idi. Quba Bakı ilə sıx ticarət iqtisadi əlaqələri saxlayırdı. Qubadan Bakıya malları arabalarda, çox vaxt karvanlarla daşıyırdılar. Qubadan Bakıya buğda, arpa, qızıl boya, xalçalar, müxtəlif mahud şallar, ağac-meşə məmulatı, odun, müxtəlif növ taxtalar və digər mallar aparılırdı.^[222]

Qubadan həmçinin kənd təsərrüfatı alətləri, arabalar da aparılırdı. Bütün bunlar digər mallarla dəyişirdilər. Səlyandan Bakıya ipək və pambıq-parça məmulatı aparılırdı. Səlyan Quba xanlığının Rusiya ilə ticarətində böyük rol oynayırdı. Bura Şamaxı, Gəncə, Qaradağ, Ərdəbil, İrəvan və başqa xanlıqlardan tacirlər gəlirdi. Quba xanlığına İranın şəhərlərindən – Şiraz, İsfahan və Tehrandan da mallar gətirirdilər. Bu şəhərlərdən başlıca olaraq ipək və pambıq parçalar gətirirdilər. Mazandarandan xalçalar, parçalar, şal, pərdələr, yataq üçün örtük, başmaqlar düyü müxtəlif meyvələr gətirirdilər.^[222]

XVIII əsr rus müəllifi M. Çulkov yazırdı ki, "Qubada kəndlər böyük və gözəldirlər, yaxşı əkinlərə və mal-qaraya malikdirlər." Xanlığın ərazisinin böyük hissəsi əkinçilik üçün yararlı və münbit idi. Xəzər dənizi boyunca uzanan düzənlik əsas əkinçilik rayonu idi. Səyyah M. Biberşteyn yazırdı ki, "arası kəsilməyən müharibələr əkinçiliyə böyük ziyan vursa da, əhaki əkinçilikdən əl çəkməmiş və özünə lazım olan miqdarda taxıl yetişdirirdi." Xanlığın təbii coğrafi və iqlim şəraiti burada tarixən kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Xanlığın yerləşdiyi ərazinin dəniz sahili mütəmadi olaraq düzənliyə keçir. Düzənlik sahələr dəniz səviyyəsindən 20 metr hündür olub, getdikcə yüksəkliyi 100 metrə çatan düzən qurşaqla əvəz olunur ki, bu da şimal şərqə meyillidir.^[223]

Dənizkənarı və düzənlik zolaqda qış yumşaq, yay isti və nisbətən quru keçirdi. Bu zonada əsasən şabalıdı və boz torpaqlar, dənizkənarında isə qumluqlar vardı. Düzən zonada əsasən əkinçilik və maldarlıq inkişaf etmişdi. Dağətəyi zonada torpaq şabalıdı, açıq-şabalıdı və boz şabalıdı idi. Dağətəyi zonanın torpağı və iqlim şəraiti meyvəçiliyin inkişafı üçün çox əlverişli şərait yaradırdı. Burada alma, armud, gilas, alça, xüsusilə də alma ağacları çox idi. Xanlığın dağlıq hissəsində dağ-meşə, şabalıdı və qara torpaq örtüyü var idi. Bu ərazidə iqlimin soyuq olması əkinçiliyin inkişafına imkan vermirdi. Bəzi dağ kəndlərində yazlıq taxıl – arpa, darı və az miqdarda buğda əkilirdi.^[224]

Almanın bağçılıqda əsas yer tutması onun ilk növbədə başqa meyvə ağaclarına nisbətən məhsuldar olması və buna görə də iqtisadi baxımdan hər bir kəndli təsərrüfatı üçün əlavə gəlir verməsi ilə izah olunurdu. Xanlığının Rusiyaya ilhaqından az sonra burada olmuş bir çar məmuru yazırdı: "Quba əyalətinin dənizdən içərilərə doğru uzanan 40 verstlik ərazisində bir neçə çay və arx vardır, burada buğda, arpa, darı və çəltik boldur." XIX əsrin 20-ci illərinin sonu – 30-cu illərinin əvvəllərinə dair məlumata görə keçmiş Quba xanlığı ərazisində ildə 2.392.500 pud buğda, 930 min pud arpa, 196 min pud çəltik toplanırdı.^[224]

Xanlıqda meyvəçilik çox inkişaf etmişdi. Burada yetişdirilən meyvələrlə nəinki xanlıq əhalisi, eləcə də Bakı və Şamaxı şəhərləri təmin olunurdu. Aran yerlərində üzümçülüklə də məşğul olurdular. Kənd təsərrüfatının əsas sahələri əkinçilik və maldarlıq idi. Rusiya işğalları zamanı Quba xanlığının yerinə yaradılmış Quba əyalətinin ümumi torpaq fondu (Dərbənd və Ulus mahalları istisna olmaqla) 194867 ruba idi ki, bundan da 56649 ruba əkin yararlı, 96621 ruba yararsız, 21192 ruba biçənək, 20406 ruba otlaq sahəsi idi.^[225]

Ümumi torpaq fondunda nisbətdə əkinəyararlı torpaqların azlıq təşkil etməsi ən çoxu xanlıq ərazisinin meşələr və kolluqlarla örtülmüş dağlardan ibarət olması ilə bağlı idi. Əkin sahələrinin azlığı həm də suvarma suyu çatışmadığından geniş münbit torpaq sahələrinin tamamilə istifadəsiz qalması ilə bağlı idi. Xanlıq ərazisinsə axan çayların bir çoxu dərin dərələrdən axdığından, kəndlilərin əkin sahələri isə hündürdə dağlarda, dağ yamaclarında yerləşdiyindən suvarma çətinləşirdi. Suyun bölünməsi ilə mirablar və cuvarlar məşğul olurdular. Bir sıra hallarda meşə yerləri açılır (qırılıb, yandırılır) əkin üçün yararlı hala salınırdı. Meşədən təmizlənmiş yer küləvaxt, kötüklük, bataqlıq, yaxud tala adlanırdı. Əkrəsiyyəti belə yerləri tala adlandırırdılar və buna görə də bu cür yerlərdə həyata keçirilən əkinçiliyə "tala əkinçiliyi" deyilirdi.^[226]

Əkinçilikdə "dincə qoyma" və "herik" sistemlərindən istifadə olunurdu. Torpağın məhsuldarlığını saxlamaq və ya yüksəltmək üçün bir neçə il fasiləsiz olaraq əkilən sahəni dincə qoyurdular. Hər il əkin sahələrinin üçdə iki hissəsi dincə qoyulurdu. Sonralar bu cür torpaqları dincə qoymaq əvəzinə bu cür sahələrdə bostan bitkiləri əkməyə başlamışdılar. Dincə qoyulmuş torpaqlardan otlaq və ya biçənək kimi istifadə olunurdu. Digər xanlıqlarda olduğu kimi Quba xanlığında da torpağı başlıca şumlama aləti xış və kotan idi. Dağlıq ərazilərdə bəzən yerin hədsiz maili olması ilə əlaqədar kotan və xışdan istifadə etmək mümkün olmurdu. Belə hallarda kəndlilər toxa, yaxud beldən istifadə edirdilər.^[227]

Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi Quba xanlığında da ən geniş yayılmış əkinçilik aləti xış idi. Xış universal alət idi. Ondan təkcə torpağı şumlamaq üçün deyil, həmçinin digər işlərdə də istifadə edilirdi. Xışdan su arxlarının çəkilməsində də istifadə olunurdu. Xışa bir cüt qoşqu heyvanı qoşulur və bir nəfər tərəfindən idarə olunurdu. Təbii fəlakətlər kənd təsərrüfatına çox pis təsir göstərirdi. Torpağa qulluq çox bəsit səviyyədə idi. Gübrə kimi gül və qismən də mal peynindən istifadə olunurdu. Müharibələr, basqınlar, qarətlər kənd təsərrüfatına çox dağıdıcı təsir göstərirdi.^[228]

İqlim şəraiti, otlaqların bolluğu xanlıqda maldarlığın da inkişafına əlverişli şərait yaradırdı. Maldarlıq Şabran, Müşkür, Şeşpərə və Beşbarmaq mahallarında daha çox inkişaf etmişdi. XIX yüzilliyin ilk otuzilliyinin əvvəllərində Quba xanlığı ərazisində 27 min at, 50 min öküz, 40 min inək, 20 min camış və 20 min başdan çox qoyun mövcud vəziyyətdə idi. Malqara xanlığın təsərrüfat həyatında əvəzolunmaz rol oynayırdı. Qoşqu qüvvəsi kimi əkinçilikdə kəl və öküzlərin əvəzi yox idi. Maldarlıq həm də ev və sənətkarlıq sənayesinin mühüm xammal mənbəyi idi. Maldarlıq da iri və xırda buynuzlu heyvanlar çox önəmli yer tuturdu.^[228]

Əkinçiliklə məşğul olan əhali iri buynuzlu heyvanları başlıca olaraq qoşqu heyvanı kimi istifadə etməklə qismən də qida mənbəyi kimi saxlayırdısa, elatlar iri buynuzlu heyvanları başlıca olaraq sənaye və ticarət məqsədləri üçün saxlayırdılar. Buna görə də əkinçilərin təsərrüfatının vəziyyəti iri buynuzlu heyvanların olmasından asılı idi. Elatlar ən çox xırda buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar. Xırda buynuzlu heyvanların həm sənaye, həm də ticarət əhəmiyyətinə malik idi.^[229]

Maldarlıqda atların və eşşəklərin də öz yeri var idi. At nəqliyyat vasitəsi idi. Fasiləsiz feodal-ara müharibələri və düşmən basqınları şəraitində at döyüşlərdə minik vasitəsi kimi rol oynayırdı. At həm də feodallar üçün bir əyləncə vasitəsi idi. Ucuzluğuna və dözümçülüyünə görə çox əlverişli heyvan olan eşşək cüzi qida ilə kifayətlənərək ən ağır işləri yerinə yetirirdi. Yoxsul kəndlərin köməkçisi idi. Eşşəklərdən su, odun, ot daşınmasında istifadə olunurdu. Yolların olmadığı və dağlıq bölgələrdə eşşəklərin rolu böyük idi.^[229]

Heyvandarlıq məhsulları əsasən emal olunurdu. İri və xırda buynuzlu mal-qaranın südündən yağ, pendir, xama və kəsmik hazırlanırdı. Qoyun yunundan ip əyirir, palaz, xalça, məfrəş, xurcun toxunurdu. Quzu yunundan şal toxunurdu. Keçi qəzilindən kəndir toxuyur və yük heyvanlarının palanlarını^{[q 19]} toxumaq üçün qalın saplar əyirirdilər. Xanlığın kənd təsərrüfatında quşçuluq və arıçılıq da müyyən yer tuturdu.^[229]

Quba xanlığında mühüm təsərrüfat sahələrindən biri balıqçılıq idi. Balıqçılıq Səlyanda və Niyazabadda inkişaf etmişdi. Səlyan və Niyazabad nərə balığı, ağ balıq, şamay balığı, kütüm və digər balıqlarla zəngin idi. S. Qmelin yazırdı ki, "Kür çayı mənsəbində şaxələndiyi yerdə qollar arasındakı adacıqlar çox alçaq səthə malikdirlər və balıq ovlamaq üçün əlverişlidirlər. Dənizdən Kür çayına çoxlu uzunburun balıq və nərə balığı daxil olur. Rus tərkibləri müəyyən şərtlərlə Kür çayında balıq ovlamaq hüququnu asanlıqla əldə edə bilərlər. Sahildə dayanan gəmilər istənilən anda quldurlardan sığınmaq üçün sığınacaq rolunu oynaya bilər."^[230]

Xanlar balıq vətəgələrini yerli və rus tacirlərinə müqatiəyə verirdilər. Lakin başqaları da xan xəzinəsinə vergi vermək şərtilə balıq ovlamaqla məşğul ola bilirdilər. Kür çayının mənsəbindəki vətəgələrdən xəzinənin gəliri ildə 50 min gümüş rubla çatırdı. Xanlıq ərazisində duz göllər də var idi. Quba şəhərindən 50 verst aralıda dəniz sahilində uzunu 130 sajen və eni 120 sajen olan zəngin bir duz gölü vardı. Həmin göldən sakinlər sərbəst şəkildə xəzinəyə heç bir vergi ödəmədən istifadə edirdilər.^[231]

Əksər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, Quba xanlığının da öz vergilər mövcud idi. Bu vergi lərin sayı digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi idi.^{[232][233][234][235]}

Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi Quba xanlığında da torpaq mülkiyyətinin əsas formaları vardı: xass, mülk, tiyul və vəqf. Bundan əlavə az miqdarda kənd icmasının mülkiyyətində olan torpaqlar da vardı. Xan xanlıqda ən böyük torpaq sahibi idi. Xan torpaqlarının əhəmiyyətli hissəsini xass torpaqları təşkil edirdi. Xana və ailə üzvlərinə məxsus olan torpaqlar xass adlanırdı. Xan torpaqlarının digər hissəsi xan divanının idarəçiliyində olub divani torpaqları adlanırdı. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq xanlıqlar dövründə xass torpaqları ilə divani torpaqları arasında fərq getdikcə aradan qalxırdı.^[236]

Ayrı-ayrı şəxslərin mülkiyyətində olan mülk torpaqlarını almaq, satmaq, irsən vermək, girov qoymaq olardı. Mülk sahibliyi heç bir qulluq şərti ilə bağlı deyildi. Mülkün o qədər də geniş yayılmamış forması mülki-xalisə idi. Bu cür mülklər xəzinəyə vergi ödənilməsindən azad idilər. Xanlıqda bir neçə kəndi, iri mülkləri olan mülkədar bəylər var idi. Nadir hallarda kəndlilərin də mülkü olurdu. Mülklər əsasən xanlıqlardan yaranmasından əvvəl kəndlərdən, torpaqlardan ibarət idi. Quba xanları da mülklər bağışlayırdılar.^[236]

Xanlıqda aparıcı torpaq mülkiyyəti formalarından biri tiyul torpaqları idi. Bu şərti torpaq mülkiyyəti idi. Torpaqdan tiyul hüququ əsasında istifadə edən şəxs tiyuldar adlanırdı. Xanlar xidmət müqabilində bəylərə və digər şəxlərə müəyyən ərazilərdən vergi toplamaq hüququ verirdilər. Tiyul sahibi tiyuldar vəfat etdikdə xan həmin sahəni onun varisinə verirdi. Ancaq varis də atası kimi xana qulluq göstərməli idi. Bəzən xanlar heç bir xidmətlə bağlı olmayaraq, istədikləri bir şəxsə də tiyul verə bilirdilər. Vəzifələr çox vaxt irsən keçdiklərinə görə tiyul irsi mülkiyyətə — mülkə çevrilə bilərdi.^[237]

Quba xanlığında XVIII əsrdə vəqf torpaqları da mövcud idi. Bu torpaq əsasən məscidlərə və dini idarələrə verilir, onlardan xan xəzinəsinə vergilər toplanmır, işçilərin boynuna mükələfiyyət qoyulmurdu. Buraya ayrı-ayrı kəndlər, torpaq sahələri, bağlar, evlər, dükanlar, karvansaralar, hamamlar, bazarlardan gələn gəlirlərin bir hissəsi daxil idi. Vəqf şəxsi mülkiyyəti hesab olmurdu və Allahın mülkiyyəti adlanırdı. Vəqf öz əmlakını Allah yolunda ruhani idarələrinə və ya ruhanilərin özünə həsrt etmək barəsində müqavilə deməkdir. Vəqfnaməyə əsasən torpaq sahibi öz mülkündən istifadə hüququndan hər hansı dini müəssisənin və şəxsin xeyrinə imtina edirdi.^[238]

Quba xanlığında irsi idarəçilik, yəni monarxiya rejimi mövcud idi. Monarxiyanın başında qeyri-məhdud qanunverici, məhkəmə və icra hakimiyyətinə malik xan dururdu. Hakimiyyət atadan böyük oğula keçirdi. Xanın hakimiyyəti mütləq, qeyri-məhdud səciyyə daşıyırdı. Xan hakimiyyəti həm icra formasında, həm də feodal hüququnun yardımı ilə məhkəmə formasında gerçəkləşdirirdi. Hüquq qeyri-rəsmi səciyyə daşıyırdı. Onun mənbəyi şəriət, ilk növbədə Quran idi. Hüququn digər, daha az vacib olmayan mənbəyi yerli adətlər idi. Xanın istədiyi şəxslər torpaq, yaxud torpaqdan alınan gəliri bağışlamaq hüququ vardı.^[4]

Xanın yanında "Divanxana" və yaxud "Xan şurası" mövcud idi. Divanxana məşvərətçi orqan idi. Burada mühüm dövlət məsələləri: hərb və sülh vergilərin təyin olunması və toplanması, itaət göstərməyən bəylərə divan tutulması və onların əmlakının müsadirə olunması, mühüm cinayət işləri və digər dövlət əhəmiyyətli məsələlər nəzərdən keçirilirdi. Divanxanada ən yüksək vəzifələr vəzir, divanbəyi, qalabəyi, xəzinəağası, qoşunnavis, fərrasbaşı idi.^[239]

Xanlıqda xandan sonra ikinci mühüm şəxs vəzir idi. O, bütün idarəçilik aparatının başçısı və xanın birinci məsləhətçisi idi. Vəzirin vəzifə rəmzləri qələmdan və mahud çalma idi. Mərkəzi xan aparatında digər yüksək rütbə divanbəyi idi. Divanbəyi divanın dini rəhbəri idi, hüquqi məsələlər üzrə başlıca məsləhətçi idi. Divanbəyinin və ruhani rəhbər Şeyxülislamın səlahiyyətləri bəzi məsələlərdə üst-üstə düşürdü. Mahal, yaxud şəhər qazilərinin hökmlərindən divanbəyinə, yaxud Şeyxülislama şikayət etmək olardı.^[239]

Xanın şəxsi təsərrüfatına eşikağası başçılıq edirdi. Divanxanada qoşunnovis, yaxud qoşun mirzəsi vəzifəsi də vardı. Mühüm vəzifələrdən biri də xəzinədarağaşı idi. O, xəzinəyə nəzarət edirdi, xan bu vəzifəyə ən yaxın və inanılmış adamlarını təyin edirdi. Bilavasitə xana tabe idi. Divanxada bir sıra ikinci dərəcəli vəzifələr – yasavul, fərraş, mehmandar da var idi. Feodal nərdivanının növbəti pilləsində bəylər dururdu. Bəylər çoxsaylı təbəqə idilər, xanlara müxtəlif inzibati və hərbi qulluq göstərirdilər; hakim sinfin özəyini təşkil edirdilər. Bəylər irsi və qulluq bəylərinə bölünürdülər.^[239]

Bəylər içərisində mahalları və şəhərləri idarə edən naiblər xüsusilə nüfuza malik idilər. Mahal naibləri xanın özü tərəfindən nüfuzlu bəylərin içərisində təyin olunurdu. Mahal naibi vəzifəsi adətən irsən, atadan oğula keçirdi, ancaq bu zaman xan tərəfindən təsdiqi tələb olunurdu. Naiblər mahal ərazisində maliyyə, polis və məhkəmə işlərinə başçılıq edirdilər. Onlar vergi və mükəlləfiyyətləri bölüşdürür, onların toplanmasına nəzarət edirdilər, mahalın sərhədlərinin mühafizəsini təmin edir, məhkəmə araşdırması tələb etməyən mübahisələri həll edir, məhkəmələrin hökmlərini icra edirdilər.^[240]

Şəhərdə hakimiyyətə qalabəyi başçılıq edirdi. Eyni zamanda kələntər vəzifəsi də var idi. Onlar başlıca olaraq tacirlərin fəaliyyətinə nəzarət edirdilər. Qalabəyi isə şəhərdə asayişə və təhlükəsizliyə cavabdeh idi və birbaşa xana tabe idi. Onun sərəncamında xüsusi mühafizə dəstələri var idi. Həmin dəstələr xan sarayının qarşısında, yaxud qala divarlarının yanında dururdu. Qalabəyinin tabeçiliyində darğalar və əsəbaşılar vardı. Darğa ən çox bazara nəzarət edirdi. Əsəbaşı isə gecə keşikçilərinin rəisi idi. Şəhərlərdə məhəllə yüzbaşıları vəzifəsi də vardı. Şəhər idarəçiliyində sənətkar birlikləri həmkarların da özünəməxsus yeri var idi.^[241]

Kəndlər kəndxudalar tərəfindən idarə olunurdu. Daha iri kəndlərin kəndxudaları yüzbaşı titulu daşıyırdılar. Kəndxudalar bir qayda olaraq kənd icması tərəfindən seçilir və mahal naibi tərəfindən təsdiqlənirdi. Sonralar yüzbaşı titulu daşıyan kəndxudalar xan tərəfindən təyin olunmağa başlandı. İdarəetmədə yüksək məmurlar əsas rol oynayırdılar. Onlara eşikağası, baş mehtər, xəzinədar, sərkəre amili^{[q 20]} göstərmək olar. Xanlıqda məhkəmə, maliyyə, polis xidməti və orduya xüsusi fikir verilirdi.^[241]

Xanlığın idarə olunmasına məhkəmə böyük yer tuturdu. Məhkəmə sistemi demək olar ki, bütünlüklə ruhanilərin nəzarəti altında idi. Şəriət məhkəmələrinə əsasən kənd, mahal qazıları və xanlığın baş qazısı başçılıq edirdi. Məhkəmədə müsəlman hüququ böyük təsirə malik idi. V. İvanevko yazırdı ki, "daha çox adi hüquq əsnasında və öz bildiyi kimi hərəkət edən xanların özləri də, bir çox hallarda alim axundların məsləhətinə qulaq asır və hətta bir qədər dolaşıq və mürəkkəb işləri onların mühakiməsinə verirdilər."^[242]

Quba xanlığı Dərbənd xanlığı, Şəki xanlığı, Şamaxı xanlığı, Bakı xanlığı, Tabasaran sultanlığı ilə həmsərhəd idi. Xanlığın mərkəzi Quba şəhəri idi. Xanlığın ərazisi inzibati cəhətdən mahallara bölünürdü. 1796-cı ildə rus hərbiçilərinin tərtib etdiyi məlumata görə tabe olunmuş ərazilər Quba xanlığından ayrıldıqdan sonra xanlığın tərkibində cəmi 12 mahal, 3 şəhər, 1 sultanlıq var idi. Bunlardan ən böyüyü Sırt və Tip mahallarının ərazisini əhatə edən Quba mahalı idi. Quba mahalı çox iri olduğuna görə, iki naib tərəfindən idarə olunurdu. Xanlığın tərkibinə daxil olan mahallar, sultanlıqlar, şəhərlər aşağıdakılar idi:^[243][244]

Xan hakimiyyətinin əsas dayağı ordu idi. Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi Quba xanlığında da silahlı qüvvələrin özəyini xan qvardiyası, maaflar və bəy drujinaları təşkil edirdi. V. M. İvanenko yazırdı: "Xan qoşunları adını çəkdiyimiz maaflardan, lazım gəldiyi təqdirdə onlara qoşulan kəndləri və mahalları idarə edən bəylərin silahlı dəstələrindən ibarət idi. Bu üsulla təşkil olunan qoşunun əsgərləri öz təsərrüfatlarından yalnız qısa müddətə ayrılır və qarət olunmuş qənimətlərə və vergilərdən azad edilmək, müxtəlif növlü xırda icarələr və s. şəklində xüsusi xan lütfü ilə təlif olunurdular." Quba xanı böyük miqdarda silahlı nökərə və maaflara malik idi.^[245]

Xanlığın qüdrəti onun malik olduğu hərbi qüvvənin miqdarı və keyfiyyətindən asılı idi. Qismən yüksək ruhlu, yaxşı silahlanmış və bacarıqlı döyüşçülərə malik olmayan xanlıq, şübhəsiz ki, uzun müddət öz istiqlaliyyətini qoruya bilməzdi. Hərbi qüvvə təkcə xarici təhlükədən qorunmaq üçün deyil, həm də daxili əmin amanlığı qorumaq üçün lazım idi. Məhz buna görə də hərbi qüvvələr haqqında qayğı xanlığın başlıca vəzifəsi sayılırdı. Ordu müharibə başlanması ərəfəsində yığılırdı. Naiblər, tayfa başçıları və iri feodallar xanın tələbini eşidən kimi ona döyüşçü yollamalı idilər. Quba xanlarının sərəncamında 10 mindən 25 minə qədər silahlı döyüşçü ola bilirdi.^[246]

Daimi döyüşçülər silahı, atı və döyüşçü üçün lazım olan digər ləvazimatı divanxanadan alırdılar. Onlar günün müəyyən hissəsini hərbi təcrübələrəni artırmaq məqsədilə təşkil olunan təlim keçməklə məşğul olurdular. Quba xanlığında hərbi nökərlər – xan qvardiyasının özəyini təşkil edirdilər. Xanlıqda hərbi nökərlərlə yanaşı "namnayz"^{[q 21]} da var idi. Onlar hərbi əməliyyatlar zamanı tam silahlanmış şəkildə xanın süvari qoşununda vuruşurdular. Buna görə də heç bir digər mükəlləfiyyət daşımır və vergi ödəmirdilər.^[247]

Daimi silahlı qüvvələr qismən müasir silahlarla silahlanmışdılar. Bununla bərabər ata-babadan qalmış döyüş alətlərindən də istifadə olunurdu. Qoşun müxtəlif tipli və markalı "dayandoldurum" tüfənglərlə silahlanırdı. Tüfəngçilər xan qoşunundan ön sıralarda yeriyir, xanın keçəcəyi yerlərdə təhlükəli və şübhəli hadisələri aradan qaldırırdılar. Tüfəngçi dəstəsində başçılıq edən zabit "tüfəngçi başı" adlanırdı. Daimi qoşun "zənburək" adlanan yüngül və dəvələrin üstündə daşınan toplara malik idi. Qoşun üzərində ali komandanlıq xana məxsus idi. Qoşun on, yüz və min nəfərə ayrılırdı. Bu dəstələrə müvafiq olaraq onbaşı, yüzbaşı və minbaşı başçılıq edirdi.^[248]

Xanlıqda daimi qoşundan başqa divanxanada soyuq silahlarla silahlanmış bir çox yasavul, fərraş və nökərlər də var idi. Yasavul xan bir yerdən başqa yerə keçərkən onun keçəcəyi yolları mühafizə edən və xanın ətrafında dolaşan şəxslərə, fərraş isə divanxanada təmizlik işlərinə baxan və daxili qayda-qanuna nəzarət edən şəxslərə deyilirdi. Xan qoşunlarının tərkibində muzdlular da olurdu. Adətən muzdlular dağıstanlı döyüşçülərdən toplanırdı. 1770-ci ilin aprelində Fətəli xanın 10 min muzdlu döyüşçüsü vardı. Muzdlular baha başa gəlir və az etibarlı olurdular.^[249]

Xanlığın bir neçə kəndində — Rustov mahalının Kilvar, Müşkür mahalının Birinci və İkinci Baraxum, Qaracağlı, Böyük və Balaca Xaçmaz, Qaraqurdlu kəndlərində erməni yaşayırdı. Onların bir qismi qriqoryan iran dilli tatar, digər qismi xeyli dərəcədə erməniləşdirilməyə məruz qalmış albanlar, bir qismi də gəlmə elmənilər idi. 22 evi olan Kilvar kəndində iki keşiş və bir kilsə, cəmi 15 həyətdən ibarət Birinci Baraxum kəndində bir kilsə və bir keşiş, İkinci Baraxum kəndində bir kilsə bir keşiş, Qaracağlıda bir kilsə və dörd keşiş, Qaraqutluda bir kilsə vardı.^[5]

1810-cu il Quba üsyanı nəticəsində əhalinin sosial silki strukturunda müəyyən dəyişiklik yaratmışdı. Quba bəylərinin böyük əksəriyyəti Şeyxəli xanın tərəfindən rus qoşunlarına qarşı vuruşduğundan, güclü repressiyaya məruz qalmışdılar. Bir hissəsi sürgünə göndərilmiş, digər bir hissəsinin isə ləyaqəti tapdanır, kəndləri əllərindən alınır, qulluq göstərənlərə verilirdi. Həmin dövrə dair tarixi sənədlərdə Quba şəhərinin əhalisinin ümumi sayı 310 həyət göstərilir. Mənbədə Kulqatda 124 həyət olduğu göstərilir. M. Baharlı Quba xanlığında 35000 nəfərin yaşadığını yazırdı.^[250]

Mənbəyə görə 1796-cı ildə Quba xanlığı ərazisində (Dərbənd və ətrafı istisna olmaqla) cəmi 1 şəhər, 245 kənd və 6364 həyət vardı. XVIII əsrdə Qubada 600 ev olmuşdur ki, bu da şəhər də təxminən 3 min nəfərin yaşadığını göstərir. Qubadan bir qədər aralı-Qudyalçayın sol sahilində yəhudilərin yaşadığı Kulqat qəsəbəsi mövcud idi. P. Q. Butkovun məlumatına görə burada 1796-cı ildə 200 ev var idi. Şəhərin əhalisinin sayının 70-ci illərdə 7 min nəfərə, şəhərdəki evlərin sayının isə 2 minə çatması haqqında mənbələrdə məlumat verilir.^[251]

Quba şəhərinin əhalisi əsasən bəy, ruhani, sənətkar və tacirlərdən ibarət idi. Bəzi mənbələrdə burada əhalinin xeyli hissəsinin sənətkarlardan ibarət olduğu göstərilir. Müşkür mahalında 20 kənd, həmin kəndlərdə cəmi 299 həyət vardı. Kəndlərdən 10-u Qusarçayın aşağı axarında düzənlikdə, 7-ci Qudyalçayın aşağı axarında düzənlikdə, 3-ü Qaraçayın aşağı axarında düzənlikdə yerləşirdi. Bu kəndlərdən ən böyükləri 60 həyətdən ibarət Qaracağlı, 45 həyətdən ibarət Böyük Xaçmaz, 40 həyətdən ibarət Naburlu idi. Quba mahalının düzənlik hissəsindəki kəndlərdə eyni təsərrüfat şəraitinə malik idi.^[252]

• Абдуллаев, Г.Б. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. Баку: Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР. 1965.
• Фатуллаев., Ш.С. Градостроительное развитиегорода Кубы в конце XVIII и XIX вв. №1. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri (Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası). 1974.
• В. Н., Левиатов. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке. Баку: Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР. 1948. səh. 227 səh.
• Hacınski, İsgəndər bəy. Qubalı Fətəli xanın həyatı. Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı. 1959. səh. 228 səh.
• Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (az.). Bakı: Elm. 2005. 480 səh.
• Azərbaycan tarixi. XIII-XVIII əsrlər. III cild. Bakı: "Elm". 2007. səh. 692 + 56 səh.
• Bayramova, Nailə. Şamaxı xanlığı. Bakı: "Təhsil". 2009.
• Bakıxanov, Abbasqulu ağa. Gülüstani-İrəm (az.). Əsgərli, M. tərəfindən tərcümə olunub. Bakı: Minarə. 2000. 224 səh.
• Mustafayev, C. XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya ilə diplomatik əlaqələri. Azərbaycan Beynəlxalq çoxcəhətli qarşılıqlı əlaqələrdə, 2-ci Bakı Beynəlxalq Simpoziumunun məruzələri. Bakı: "Elm". 1997.

• Azərbaycan xanlıqları
• Azərbaycan tarixi
• Quba üsyanı (1837)

Vikianbarda Quba xanlığı ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Симонович Ф. Ф. Описание Южного Дагестана 1796 г.
• Гербер И. Г. Записки о находящихся на западном берегу Каспийского моря, между Астраханью и рекою Кура народах и землях и об их состоянии в 1728 году.
• "Гюлистанский мирный договор". ХРОНОС. 2013-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-08.