Xenocidiu

El xenocidiu ye un delitu internacional qu'entiende «cualesquier de los actos perpetaos col enfotu de destruyir, total o parcialmente, a un grupu nacional, étnicu, racial o relixosu como tal». Estos actos entienden la matanza y mancadura grave a la integridá física o mental de los miembros del grupu, sometimientu intencional del grupu a condiciones d'esistencia qu'hayan d'acarretar la so destrucción física, total o parcial, midíes destinaes a torgar nacencies nel senu del grupu, treslláu pola fuercia de neños del grupu a otru grupu».^[1][2]

El términu foi acuñáu y definíu per primer vegada pol xurista xudeo-polacu Raphael Lemkin, qu'en 1939 fuxera de la persecución nazi y atopao asilu n'Estaos Xuníos. Nel so llibru El poder de la Exa na Europa ocupada publicáu en 1944 definió asina'l xenocidiu:^[3]

La puesta en práutica d'aiciones coordinaes que tienden a la destrucción de los elementos decisivos de la vida de los grupos nacionales, cola cuenta del so aniquilamientu.

Según el sociólogu ya historiador d'Estaos Xuníos Michael Mann, el xenocidiu ye'l grau más estremu de violencia intergrupal y el más estremu de tolos actos de llimpieza étnica.^[4] Pa esti autor l'impautu de los xenocidios mientres el sieglu XX ye devastador, tantu pol númberu de víctimes, que cifra en más de 70 millones de persones, como na estrema crueldá de les agresiones.^[5]

Esiste una discrepancia ente'l significáu xurídicu y el significáu coloquial o profanu de la pallabra, lo que da llugar a equívocos y agafaos alderiques alrodiu de la cuestión.

Dende un puntu de vista xurídicu, el xenocidiu, yá sía cometíu en tiempu de paz o en tiempu de guerra considérase un delitu de derechu internacional. Tanto la Convención pa la Prevención y la Sanción del Delitu de Xenocidiu de 1948 como'l Estatutu de Roma de la Corte Penal Internacional (CPI) de 1998 recueyen una idéntica definición:^[1][2]

Delitu de Xenocidiu.^[1][2]

va entender por “xenocidiu” cualesquier de los actos mentaos de siguío, perpetaos col enfotu de destruyir total o parcialmente a un grupu nacional, étnicu, racial o relixosu como tal:

A) Matanza de miembros del grupu;

B) Mancadura grave a la integridá física o mental de los miembros del grupu;

C) Sometimientu intencional del grupu a condiciones d'esistencia qu'hayan d'acarretar la so destrucción física, total o parcial;

D) Midíes destinaes a torgar nacencies nel senu del grupu;

Y) Treslláu pola fuercia de neños del grupu a otru grupu.

Nel llinguaxe común, sicasí, el términu tien un significáu distintu, tal como vien recoyíu pola Real Academia Española:^[6]

Xenocidiu: Estermín o eliminación sistemática d'un grupu social por motivu de raza, de relixón o de política.

Esti segundu significáu ye'l que mueve a munches persones a calificar como xenocidiu determinaes matances de persones que, en realidá, nun s'afaen al tipu penal del delitu de xenocidiu definíu internacionalmente.^[7]

La invención del términu y la so primer definición xurídica foi obra del xurista juedo-polacu Raphael Lemkin, quien dende la so llegada a Estaos Xuníos en 1939 fuxendo de la persecución nazi, entamó una aición decidida de denuncia de les otomíes nazis —«el crime ensin nome» como les llamó Winston Churchill—^[8]:14 que remató cola publicación en 1944 del llibru Axis Rule in Occupied Europe ('El poder de la Exa na Europa ocupada'), obra na qu'utiliza per primer vegada'l términu xenocidiu.^[3][9] Según l'historiador francés Bernard Bruneteau, Lemkin vía l'asunción del crime de xenocidiu «como'l puntu de partida d'un nuevu Derechu internacional».^[8]:10

Lemkin compunxo la pallabra xenocidiu a partir de genos (términu griegu que significa familia, tribu, raza o pueblu) y -cidio (del llatín -cidere, forma combinatoria de caedere, matar). Lemkin quería referise con esti términu a les matances por motivos racial, nacionales o relixosos. Los sos estudios iniciales basaren nel xenocidiu perpetáu pol Imperiu Otomanu sobre'l pueblu armeniu ente 1915 y 1923 y a partir d'entós dedicó la so vida a consiguir que les normes internacionales definieren y prohibieren el xenocidiu», de forma que s'introduxera pa los grupos el conceutu de lo que l'homicidiu ye pa los individuos, el reconocencia del so derechu a esistir.^[10]

Nel llibru Axis Rule in Occupied Europe, Lemkin numberaba toles polítiques nazis dirixíes a l'aniquilación de pueblos —el xudíu y el polacu en primer llugar- poles sos carauterístiques nacionales, relixoses y étniques. Pa Lemkin, como destacó'l profesor Bruneteau, «el xenocidiu diba más allá de la eliminación física en masa, qu'al so xuiciu yera un casu llende y escepcional; consistía, más bien, nuna multiplicidá d'aiciones destinaes a destruyir les bases de la sobrevivencia d'un grupu en cuanto grupu. Yera una síntesis de los distintos actos de persecución y destrucción». Asina Lemkin, proponía una acepción amplia a la noción de xenocidiu, que englobaba los actos que más palantre se calificaríen como etnocidio. «En ciertu mou, la muerte yera la consecuencia, y non el mediu, del fin escorríu. Na aición xenocida perpetada pol Tercer Reich, Lemkin vía, otra manera, la síntesis y la plenitú de toles barbaries pasaes, tantu les que na Antigüedá y la Edá Media pretendíen destruyir físicamente a dellos pueblos, como les que, na Edá Moderna, trataben d'aniquilalos culturalmente. La Europa nazi, continuadora d'estes antigües práutiques, xerarquizaba a los grupos con mires a la so aniquilación física inmediata (los xudíos y los xitanos) o a la so estinción sociocultural (los eslavos). Recordemos, pos, que Lemkin nun deseyaba designar un fenómenu nuevu, sinón más bien estigmatizar una práutica secular de la humanidá designándola como crime en virtú del derechu internacional»^[8]:14-15

Tres el final de la Segunda Guerra Mundial Lemkin dedicó tolos sos esfuercios a la reconocencia internacional del delitu de xenocidiu. N'abril de 1946 publicó un artículu na revista American Scholar que tuvo muncha repercusión, pero'l términu xenocidiu, anque foi utilizáu poles acusaciones nel xuiciu de Núremberg, los xueces nun lu aplicaron na sentencia que condergó a los dirixentes nazis, sinón el de «crime contra la humanidá establecíu na Carta de Londres.^[8]:16

L'Alcuerdu o Carta de Londres de 8 d'agostu de 1945 estableció l'Estatutu del Tribunal de Núremberg y definió como'l crime contra la humanidá como'l "asesinatu, estermín, esclavitú, deportación y cualesquier otru actu inhumanu contra la población civil, o persecución por motivos relixosos, raciales o políticos, cuando dichos actos o persecuciones facer en conexón con cualquier crime contra la paz o en cualquier crime de guerra". Per otru llau, la Convención sobre imprescriptibilidad de los crímenes de guerra y de los crímenes de lesa humanidá considera'l xenocidiu del xéneru crímenes de lesa humanidá.^[11]

Sicasí, a finales de 1946 l'Asamblea Xeneral de la ONX, acabante crear, aprobó la resolución 96 na que'l términu xenocidiu apaez per primer vegada nun documentu internacional. La resolución definir como «una denegación del derechu a la vida de los grupos humanos», independientemente de qu'estos grupos raciales, relixosos, políticos o d'otru tipu fueren destruyíos por completu o en parte»; y, por tanto, como un crime sometíu a dereches en cualquier llugar. Asina, na resolución nun s'estremaba ente'l crime contra la humanidá aplicáu en Núremberg y el de xenocidiu, quedando esti postreru de cierta forma incluyíu nel primeru.^[8]:16-17

La separación ente los dos tipos d'acusaciones produció dos años dempués, y la diferenciación caltúvose hasta güei,^[8]:17 cuando n'avientu de 1948 l'Asamblea Xeneral de la ONX aprobó la Convención pa la Prevención y la Sanción del Delitu de Xenocidiu que depués sería ratificada per caúnu de los Estaos miembros. De l'aprobación de la Convención contra'l xenocidiu nació'l Tribunal Internacional de Xusticia, «acordies cola idea lemkiana de que l'ataque contra un grupu humanu equival a atentar contra la humanidá», afirma'l profesor Elorza.^[3]

La presión de la Xunión Soviética fizo que de la definición de xenocidiu de la Convención de 1948 cayérase la referencia a grupos "políticos y d'otra clase" qu'apaecía na resolución de 1946, salvaguardando asina la política esterior estanilista mientres la guerra y la posguerra (en dellos ámbitos empezárase a usar el términu de xenocidiu pa calificar l'anexón de los países bálticos pola Xunión Soviética). Asina l'artículu II de la Convención consideró xenocidiu tou actu cometíu col enfotu de destruyir, totalmente o en parte, a un grupu nacional, étnicu, racial o relixosu» (pero non «políticu o d'otru tipu», como se dicía na resolución de 1946).^[8]:17

La definición de xenocidiu afigurada na Convención de 1948 foi acoyida nel artículu 4 del Estatutu del Tribunal Penal Internacional pa l'antigua Yugoslavia, de 1993, l'artículu 2 del Estatutu del Tribunal Penal Internacional pa Ruanda, de 1994, y l'artículu 6 del Estatutu de Roma de 1998, pol que se creó la Corte Penal Internacional.

Esisten bancies ente historiadores y sociólogos frente a un conceutu xurista establecíu por Matthias Bjornulund, Eric Markusen y Matthias Mennecke como “l'aniquilamientu sistemáticu d'un grupu de población como tal”. Anque esti patrones fueron practicaos dende hai enforma tiempu, el conceutu de xenocidiu ye modernu surdiendo a empiezos del sieglu XX tres l'aniquilamientu cometíu pol Estáu Ittihadista turcu a la población armenia y les muertes producíes pol nazismu. La evolución, carauterización y delimitación d'esti términu llogra establecer el términu de xenocidiu modernu. Puede establecese el sieglu XIX y XX como puntu de partida de les carauterístiques y sucesu que lu definen, siendo les sos práutiques sociales principalmente les cualos non solo xiren alredor del aniquilamientu sinón tamién toma la llexitimación d'un consensu y obediencia según el cambéu de les rellaciones sociales ente perpetradores y afeutaos. Definir socialmente al xenocidiu llogra deslindar esta práutica de la naturaleza humana la cual rique un entrenamientu, perfeccionamiento y llexitimación polo que al ser una construcción social, esta pue ser deconstruida. ^[12]

La periodización del xenocidiu tamién ye posible concebise gracies a esta postura yá que la práutica social al so desenvolvimientu previu'l cual inclúi símbolos narrativos y representativos que lleven a la so execución y finalmente a les consecuencies sociales, pudiendo asina establecer una periodización más exacta y pudiendo asina llograr una alerta temprano d'estos procesos.

Una vegada establecíos estos preceptos sobre la práutica social del xenocidiu ye posible llograr delles postures sociolóxiques sobre esti fenómenu. Pa 1975 Vahakn Dadrian definiría al xenocidiu como:

"… intentu esitosu d'un grupu dominante investido con autoridá formal y/o con accesu preponderante a los recursos globales de poder, p'amenorgar por coerción o violencia letal el númberu d'un grupu minoritariu, que'l so estermín final ye esperáu como deseable y útil…”

Vahakn Dadrian

^[13]

Pa la socioloxía dalgunes de les causes d'esti fenómenos inclúin la poca valoración de los valores humanitarios, prexuicios coleutivos, etnocentrismu, fanatismu, odiu y xenofobia.^[14]

L'aniquilamientu de mases de población ye rexistrada por diverses cróniques de l'antigüedá, siendo esti yá un fenómenu antiguu, lleváu a cabu por conquistes militares como campañes. Exemplos d'esto son l'esfarrapamientu griegu en Troya o la destrucción de Cartago a manes de los romanos.

Pa 1492 la espulsión tantu de musulmanes como xudíos dientro de los reinos hispánicos de los sos aspeutos materiales como culturales y el descubrimientu d'América'l cual trai'l discutiniu d'humanidá o inhumanidad de les poblaciones indíxenes pueden ser consideraes como antecedentes sociales del xenocidiu modernu.^[12] Darréu'l periodu de les colonies europees dexó una buelga demográfica dientro de les sos colonies, que fueron consecuencies de la conquista y otres tres la conquista, la teunoloxía militar yera puntu clave na desigualdá de combatientes muertos, exemplu d'esto ye la batalla de Omdurman en 1890 onde 10,800 sudaneses morrieron frente a 49 ingleses. La estructura económica introducida tres estes campañes tamién xeneraron muertes por cuenta de la falta d'adaptación per parte de pobladores colonizaos. Nun se plantega esti antecedente como un actu de xenocidiu, pero l'atmósfera d'indiferencia y el respaldu científico y estatal que sofitaba esti tipu d'aiciones nun son ayenes a una forma d'ideoloxía con  pretensiones universalistes.^[8]

Dende un puntu de vista internacional, el xenocidiu vien reguláu pola Convención pa la Prevención y la Sanción del Delitu de Xenocidiu de 1948 y el Estatutu de Roma de la Corte Penal Internacional (CPI) de 1998 (entrada a valir en 2002).^[1][2] Xunto al xenocidiu castiguen otros delitos conexos, que son l'asociación pa cometer xenocidiu, la instigación direuta y pública, la tentativa y la complicidá.

Les persones acusaes de xenocidiu van ser xulgaes, acordies con l'artículu 6 de la Convención pa la Prevención y la Sanción del Delitu de Xenocidiu, nun tribunal competente del territoriu onde se cometió'l delitu. Sicasí, surdió paralelamente un derechu consuetudinario pol que los tribunales de cualquier Estáu podríen xulgar casos de xenocidiu, anque fueren cometíos por non nacionales y fora del so territoriu. Tamién la Corte Penal Internacional puede conocer d'esti delitu, siempres y cuando sía competente por reconocese'l so xurisdicción.

La Convención afirma que ye irrelevante que l'acusáu sía gobernante, funcionariu o particular y declara que, a efeutos d'estradición, nun se va considerar al xenocidiu como delitu políticu.

Sicasí, dende'l puntu de vista nacional, cada Estáu va deber trasponer la tipificación del delitu al so propiu ordenamientu penal y establecer les penes a aplicar pa cada unu de los comportamientos sancionaos, de forma que los tribunales nacionales puedan castigar afechiscamente y conforme al principiu de llegalidá los comportamientos que s'afaigan a la tipificación internacional del delitu. Nada torga que, nesa tresposición a dereches internu, un Estáu amplíe la definición convencional, sía p'ampliar el llistáu de comportamientos sancionables, sía p'ampliar el númberu de grupos que pueden ser víctimes del delitu. D'esta manera, España modificó l'artículu 607 del so Códigu Penal pa incluyir tamién a los grupos determinaos "pola discapacidá de los sos integrantes" ente quien pueden ser víctimes de xenocidiu.^[15] Los delitos de lesa humanidá tán recoyíos de siguío nel artículu 607 bis del Códigu Penal español. Más lloñe foi Francia al ampliar la tipificación nel artículu 211 del so Códigu Penal, pos añadió una clausa de zarru qu'inclúi a cualesquier otru "grupu determináu a partir de cualesquier otru criteriu arbitrariu".^[16]

La prescripción en derechu penal ye la institución xurídica per mediu de la cual produzse la estinción de la responsabilidá penal, en razón del intre del tiempu.

El xenocidiu ye una especie del xéneru crime contra la humanidá o crime de lesa humanidá y la so imprescriptibilidad atópase regulada por Convención sobre la imprescriptibilidad de los crímenes de guerra y de los crímenes de lesa humanidá de 26 de payares de 1968.^[17] Nel casu d'España, los delitos de lesa humanidá y de xenocidiu y la mayoría de los delitos cometíos contra les persones y bienes protexíos en casu de conflictu armáu (salvo los del artículu 614) nun prescriben en nengún casu, esto ye, nunca, tal que establez l'artículu 131 nᵘ4 del Códigu Penal.

Aldericóse enforma sobre'l sentíu y algame de la pallabra xenocidiu. Nun se trata de daqué rellacionáu cola guerra, pos, según Karl von Clausewitz, el fin de la guerra ye desarmar al enemigu, nun esterminalo. El xenocidiu o asesinatu en masa tamién s'estrema del asesinatu en serie, que consiste nel asesinatu socesivu y periódicu de persones aisllaes, ente que'l xenocidiu ye "una negación del derechu d'esistencia a grupos humanos enteros", acordies con l'Asamblea Xeneral de Naciones Xuníes. El xenocidiu tien, nesti sentíu, un calter masivu, polo que con frecuencia precisa de la collaboración efeutiva d'una estructura social.

Dalgunes de les crítiques al algame del conceutu de xenocidiu centrar nel fechu de que nun se considere como tal más que los actos realizaos contra grupos nacionales, étnicos, raciales y relixosos, y non los realizaos por otros motivos, como los sociales o políticos. Magar el borrador inicial de la Convención pa la Prevención y la Sanción del Delitu de Xenocidiu contemplaba y estendía la definición de xenocidiu a estes matances, darréu esanicióse referenciar ante la necesidá de cuntar col sofitu del bloque comunista (representáu mayoritariamente pola XRSS), qu'oxetó esta acepción. Cola desapaición de la Xunión Soviética como nación y l'implantación de la democracia nes sos naciones, búscase fortalecer el convencimientu de que nun esisten razones válides, nin dende un puntu de vista xurídicu nin éticu, por que les masacres globales cometíes contra coleutividaes que s'identifiquen poles sos idees polítiques nun sían incluyíes nesta definición.

Esta restricción del conceutu, afirmen estes voces, puede significar la expiación de gobiernos totalitarios que mientres el sieglu XX llegaron a matar a más de 100 millones de los sos propios ciudadanos. Sía que non, estos actos podríen calificase como crimen de lesa humanidá, constitutivos de delitu internacional acordies con l'artículu 7 del Estatutu de la Corte Penal Internacional.

Alderícase si puede definise como xenocidiu a:

• L'usu d'armes de destrucción masiva.
• L'usu escesivu de la fuercia contra civiles non armaos.
• L'asesinatu políticu de mases, como asocede col terrorismu políticu y relixosu o'l terrorismu d'estáu.

En 1985, l'informe del relator especial pa la cuestión del xenocidiu, Benjamin Whitaker, reconoció la necesidá de qu'otros grupos (sociales, sexuales, políticos) sían incluyíos al traviés de l'ampliación del campu d'aplicación de la Convención.

Ruanda alcontrar na rexón de los Grandes Llagos d'África. La so población étnica nativa compónse principalmente por una mayoría hutu, pero tamién conviven tutsis y twes.

Los oríxenes del conflictu en Ruanda pueden ser rastrexaos dende la ocupación colonial belga. Mientres la colonia, el gobiernu belga estableció un sistema de tarxetes d'identificación racial qu'estremaba una etnia d'otra, favoreciendo a la etnia tutsi percima de la mayoría hutu.

A partir de 1950 empezaron a asoceder les primeres fregadures ente etnies, provocaos pola medrana de los Tutsis de perder los sos privilexos, una vegada instauráu'l réxime democráticu. En 1961, los Hutus ganen por una apolmonante mayoría nes eleiciones supervisaes pola ONX. Ye asina que el 1 de xunetu de 1962 Ruanda reclama la so independencia de Bélxica y la so separación de Burundi. Grégoire Kayibanda xube al poder como'l primer presidente ruandés escoyíu democráticamente en 1961 y ye derrocáu por un golpe d'Estáu, encabezáu pol militar Juvénal Habyarimana, en 1973.

Habyarimana instauró un réxime de partíu únicu, el del Movimientu Revolucionariu Nacional pal Desenvolvimientu (MRND), que consolidó les polítiques d'esclusión étnica y los discursos d'odiu en contra de la población tutsi,  hasta'l final del so réxime'l 6 d'abril de 1994; nel marcu d'una guerra civil, españada en 1990, encabezada pol Frente Patrióticu Ruandés (FPR).

Tres la firma de los Alcuerdos de Arusha, el gobiernu de Kayibanda aportó, xunto al FPR, al cese d'hostilidaes. De la mesma comprométese a la reintegración política de los refuxaos Tutsis, según a sometese a xuiciu per xenocidiu ante'l Conseyu de Seguridá de la ONX (TPIR). Amás, apuerta a la creación d'un Tribunal Penal Internacional pa Ruanda  pa prindar y xulgar a los responsables de les masacres provocaes mientres la guerra civil tantu del llau Hutu como del llau Tutsi, creando un gobiernu de transición compuestu por dambes etnies. Lamentablemente, estos alcuerdos nun llograron concretase debíu al asesinatu del presidente Habyarimana, que desencadenó l'empiezu del xenocidiu en Ruanda.

Los principales delitos perpetaos mientres el xenocidiu ruandés, que dexó al país con menos del 75% de la población tutsi, atribúyense-y al grupu paramilitar comandado pol MRDN Interahamwe; sicasí tamién esisten casos cometíos por FPR sol comandu de Paul Kagame, actual presidente de Ruanda.

El xenocidiu en Ruanda carauterizar pola so notable rapidez. L'estermín tomó de la nueche del 6 d'abril de 1994, col asesinatu de Habyarimana, hasta'l 18 de xunetu del mesmu añu, cola intervención de la milicia tutsi y l'altu al fueu xeneral.^[18] El númberu de víctimes mientres el xenocidiu bazcuyen ente 500,000 y 1,000,000. Unes 500 persones fueron sentenciaes a muerte y otres 100,000 siguen en prisión.^[19]

Jean Kambanda foi primer ministru mientres el gobiernu interín, instauráu en Ruanda mientres la cayida del réxime anterior. Exerció tantu ‘de fechu' como ‘de derechu' l'autoridá y el control sobre los miembros tolos niveles gubernamentales.

Distribuyó armes, afaló a cometer masacres y fracasó na so deber de garantizar la seguridá a la población ruandesa. Sofitó la Radio Televisión Llibre de los Mil Llombes o RTLM, principal mediu d'espardimientu de discursos d'odiu contra los tutsis y hutus moderaos.

Kambanda foi xulgáu pola so responsabilidá direuta nes masacres. Foi atopáu culpable pol TPIR de seis cargos (xenocidiu, combalechadura pa cometer xenocidiu, direutu enguizamientu públicu pa cometer xenocidiu, complicidá en xenocidiu, crímenes contra la humanidá: asesinatu y estermín) y sentenciáu a cadena perpetua.

La condena de Jean Paul Akayesu constitúi un finxu mundial al ser considerada la primer condena internacional por xenocidiu y la primera en reconocer la violencia sexual como actu constitutivu de xenocidiu. El Tribunal Penal Internacional pa Ruanda (TPIR), creáu'l 8 de payares de 1994, nel casu Akayesu, declaró a un acusáu culpable de violación por non haber impidíu nin deteníu una violación na so calidá d'oficial, y non por cometela personalmente. El tribunal consideró que la violación constituyía tortura y que, daes les circunstancies, la violación xeneralizada, como parte d'unes "midíes empobinaes a torgar nacencies dientro del grupu", constituyía un actu de xenocidiu. Por casu, nes sociedaes onde la pertenencia a una etnia ta determinada pola identidá del padre, violar a una muyer pa dexala embarazada puede torgar dar a lluz al so fíu nel senu del so propiu grupu.

Jean Paul Akayesu, antiguu alcalde de la ciudá ruandesa de Taba, foi arrestáu en Zambia el 10 d'ochobre de 1995 y foi tresferíu a la Unidá de Detención del Tribunal en Arusha el 26 de mayu de 1996. El xuiciu empezó en xunu de 1997 y el 2 de setiembre de 1998 la Cámara Procesal I atopar culpable de xenocidiu, enguizamientu direutu y públicu a cometer xenocidiu y crímenes de lesa humanidá. El 2 d'ochobre de 1998 foi sentenciáu a prisión pa tola vida. Akayesu cumple condena a cadena perpetua nuna prisión de Malí.

Théoneste Bagosora foi atopáu culpable por un tribunal de la ONX y condergáu a cadena perpetua. Foi acusáu de comandar les tropes y milicies hutu Interahamwe, responsables de la masacre. Amás, el tribunal consideró que Bagosora foi "responsable" del asesinatu de la primer ministra Agathe Uwilingiyimana y destacaos miembros de la oposición, lo mesmo que de diez soldaos belgues.

Aloys Ntabakuze foi comandante de les milicies hutus mientres el xenocidiu. Foi acusáu por combalechadura pa cometer xenocidiu; delitos de xenocidiu; complicidá en casos de xenocidiu. A tou ello suman casos d'homicidiu, violación, persecución, estermín y “actos inhumanos” como crímenes de lesa humanidá. Ntabakuze foi arrestáu'l 18 de xunetu de 1997, xulgáu'l 18 d'avientu y sentenciáu a cadena perpetua.

Anatol Nsengiyumva, ostentó'l cargu de teniente-coronel mientres el xenocidiu en Ruanda. Comandó operaciones militares nel sector Noroeste de Ruanda, exerciendo la so autoridá sobre'l sector que toma la ciudá de Gisenyi.

Nsengiyumva supervisó l'entrenamientu de les milicies Interahambwe, principales perpetradoras del xenocidiu. Acusóse-y de cometer xenocidiu; según otros cargos d'asesinatu, violación, persecución, estermín y crímenes de lesa humanidá. Foi arrestáu'l 2 de marzu de 1996 en Camerún y xulgáu pol TIPR, el 18 de diceimbre del 2008. Foi atopáu culpable y sentenciáu a cadena perpetua.

Gratien Kabiligi foi un xefe militar, responsable de planiar, coordinar y executar les operaciones militares mientres el xenocidiu en Ruanda. Kabiligi foi acusáu de conspirar pa cometer xenocidiu, crímenes de xenocidiu y crímenes de lesa humanidá.Foi arrestáu en Kenia en xunetu de 1997. Gratien Kabiligi foi puestu en llibertá al ser declaráu como non culpable por un xulgáu militar.

Mientres el conflictu, Simon Bikindi  foi un conocíu cantautor, según el principal oficial nel Ministeriu del deporte y la mocedá y miembru activu del partíu MRND.

Los cantares de Bikindi tuvieron una parte crucial na perpetración del xenocidiu en Ruanda al afalar al odiu escontra la etnia tutsi. Foi responsable de causar serios daños físicos y mentales a los miembros de la población tutsi, llegando inclusive a participar nel entrenamientu militar de les milicies Interhambwe.

Simon Bikindi foi arrestáu nos Países Baxos nel 2001 y treslladáu a la sede del TIPR pa ser xulgáu en Arusha el 2002. Foi atopáu foi acusáu d'afalar direutamente a cometer crímenes de xenocidiu, polo que foi condergáu a 15 años de prisión.

• Théodore Sindikubwabo, médicu y políticu ruandés
• Elizaphan Ntakirutimana, pastor de la Ilesia Adventista del Séptimu día *

Wenceslas Munyeshyaka, sacerdote

En Guatemala, la desigualdá económico y político llevó a la población civil a manifestase en protestes contra'l réxime que consideraben opresivo.^[20] En 1960 empezó lo que se conoz como la Guerra Civil de Guatemala, na que s'enfrentaron la Unidá Revolucionaria Nacional Guatemaliana y les Fuercies Armaes de Guatemala hasta l'añu de 1966.

En 1980 l'Exércitu de Guatemala llevó a cabu la Operación Sofía,^[21] una serie d'aiciones que teníen l'oxetivu de crear una política de tierra esfarrapada en ciertes comunidaes mayes pa esaniciar la resistencia de guerrilla. Asina mesmu, los documentos rexistren otros ataques militares contra poblaciones indíxenes de Guatemala.^[22] Los rexistros demuestren qu'esta operación foi parte de la estratexa del presidente de facto de Guatemala, Efraín Ríos Montt, sol mandu y control d'altos oficiales militares del país, lo cual inclúi al entós Viceministru de la Defensa, Mejía Víctores. Mientres trés años, les aiciones d'esta operación resultaron na destrucción de más de 600 poblaos, con más de 200 000 persones sumíes y 1,5 millones más movíes.^[20]

En 1999 fíxose pública una bitácora na que s'anotaben los detalles de les desapaiciones forzaes de 183 persones. El documentu foi contrabandeado de los archivos d'Intelixencia de les Fuercies Armaes de Guatemala .^[23] Esta bitácora yá foi usada poles families de dellos sumíos pa empecipiar aición llegal na Corte Interamericana de Derechos Humanos.^[24]

El 10 de mayu de 2013, la xusticia Guatemaliana condergó a 80 años de prisión al ex Xefe d'Estáu General José Efraín Ríos Montt pol delitu de xenocidiu, al atopáse-y culpable de dichu delitu y de cometer crímenes de lesa humanidá en contra de la población maya ixil en Guatemala ente otres poblaciones.^[25][26][27]

Mientres el gobiernu de Ríos Montt (1982-1983) desenvolvióse una de les dómines más violentes del enfrentamientu armáu internu en Guatemala (1960-1996), la política contrainsurgente implementada pol Estáu, contemplaba l'ataque sistemáticu contra población civil indíxena por considerar que yeren o podíen ser una fonte de sofitu a los movimientos guerrilleros de la rexón. El 28 de xineru de 2013, Miguel Ángel Gálvez (xuez primeru B de mayor riesgu) dio apertura de xuiciu contra José Efraín Ríos Montt y José Mauricio Rodríguez Sánchez, polos delitos de xenocidiu y crímenes de lesa humanidá. En marzu de 2013 consigue un amparu provisional del xuiciu. El 19 de marzu de 2013, una xuez abrió formalmente xuiciu contra'l octogenario ex dictador, acusándolo de xenocidiu contra indíxenes mientres el so réxime (1982-1983), delitu pol cual puede ser condergáu a mediu sieglu de reclusión.

El Tribunal Primeru A de Mayor Riesgu sentenciar a un total de 80 años de cárcel inconmutables, 50 años pol crime de xenocidiu y 30 años por delitos contra los deberes de la humanidá.^[28]

Resalta la importancia de la sentencia por convertir a Ríos Montt nel primer gobernante llatinoamericanu en ser condergáu por esi delitu, amás de convertise nel primer casu en que dicha condena realizar un Tribunal propiu del país nel que se cometieron los fechos de xenocidiu.^[26]

Tamién hai que señalar, que resalta'l discutiniu, porque según les opiniones de distintes xuristes, mientres el procesu esforciar de distintes formes la presunción d'inocencia de los imputaos, y cometiéronse otres irregularidaes. Amás, ente distintos intelectuales de la sociedá civil, quien espresen el so refugu a los crímenes cometíos tantu por militares como guerrilleros, cuestionen si realmente trátase de xenocidiu o crímenes de guerra.^[29]

El 20 de mayu de 2013 la Corte Constitucional de la República de Guatemala, pol votu favorable de trés de los cinco maxistraos, anuló la sentencia n'analizando una recusación plantegada polos abogaos defensores, qu'alieguen que'l exdictador quedar ensin defensa porque'l día 19 d'abril el so abogáu foi espulsáu de volao de la corte dempués d'acusar al tribunal de parcialidá. Queda por tantu ensin efeutu la sentencia que condergaba a 80 años de prisión al exdictador Efraín Ríos Montt por xenocidiu y crímenes contra la humanidá -muerte de casi 2.000 indíxenes ixiles ente 1982 y 1983. Mientres la dictadura morrieron o sumieron 250.000 persones, la mayoría indíxena y civil, y miles de muyeres fueron víctimes de violencia sexual. Según estableció la mesma ONX, el 93% d'aquellos crímenes fueron perpetaos por militares y paramilitares.^[30] El xeneral tendrá d'enfrentase a un nuevu xuiciu.^[31]

Darfur ye una llocalidá asitiada al occidente de Sudán, el tercer país más grande d'África. De los 26 millones d'habitantes envaloraos nel país, aproximao una tercer parte vive en zones urbanes, más del 50% en zones rurales y un 7% ye nómada. La relixón que predomina ye l'islam nel norte y el cristianismu nel sur. Anque la llingua predominante ye'l árabe, hai alredor de 130 idiomes dientro del país. La economía del país ta dedicada a l'agricultura, ganadería y a la esplotación petrolera, razón poles que caltién rellaciones comerciales con dellos países.^[32]

Anque l'entamu del conflictu de Darfur asitiar nel 2003, esisten dellos acontecimientos d'inestabilidá y violencia qu'anteceden al conflictu, como alcuerdos de paz que nun se respetaben, golpes d'estáu o la guerra civil, que dexó dos millones de muertos ente 1983 y 2005.

Nel 2003, grupos de rebeldes llevantar n'armes contra'l gobiernu de Sudán, que respondió con ataque escontra la población civil, provocando la muerte de 300 mil persones y provocando el desplazamientu de tres millones. La manera na que'l gobiernu sudanés efectúa estos ataques ye al traviés de milicies árabes de mercenarios conocíu como Janjaweed o Yanyauid. Dalgunos de los crímenes que s'axudiquen a los Jannjaweed son muerte, desplazamientu de población, destrucción de pueblos, quema de tierres, detenciones arbitraries, violaciones, y tortura.^[33]

A pesar de que la Organización de les Naciones Xuníes (ONX) determinó la collaboración del gobiernu sudanés colos Janjaweed, este negó públicamente'l so sofitu, enzanca la investigación sobre los mesmos y refuga o amenorga les otomíes que realicen.

Por ello, delles organizaciones non gubernamentales manifestaron el so sofitu a la población de Darfur, per mediu d'ayuda, promoción de los derechos humanos y asistencia humanitaria. Por ello, nel 2006 el gobiernu de Sudán y fuercies rebalbes roblaron un alcuerdu de paz, que nun se respetó yá que los crímenes y la violencia siguieron, ya inclusive s'espandió más allá de Sudán.^[34]

La República Federal Socialista de Yugoslavia esistió dende 1963 hasta 1992, conformar por seis repúbliques: Bosnia-Herzegovina, Croacia, Eslovenia, Macedonia, Montenegro y Serbia, amás de dos rexones autónomes que son Kosovo y Voivodina, de tradición húngara.

En 1980 muerri Josip Broz “Tito”, líder que caltuvo unificada la república por delles décades. Cuando s'averaba la cayida del bloque comunista y presentáronse dificultaes económiques, surdieron diversos movimientos separatistes y nacionalistes que provocaron la desintegración de Yugoslavia.

Soi'l líder d'un país que tien dos alfabetos, tres llingües, cuatro relixones, cinco nacionalidad, seis repúbliques, arrodiáu per siete vecinos; un país onde viven 8 minoríes étniques

Tito^[35]

El términu xenocidiu en Bosnia referir al xenocidiu cometíu poles fuercies serbiu-bosnies en Srebrenica en 1995, o a la llimpieza étnica qu'asocedió en 1992-1995 mientres la guerra de Bosnia.

La masacre de Srebrenica foi un conflictu provocáu tres la era postsoviética pola desintegración de Yugoslavia y deriváu de la independencia de Croacia y Eslovenia en 1991. Por cuenta de la inestabilidá política y por cuestiones tanto nacionalistes como relixoses, los líderes Slobodan Milošević y Radovan Karadžić teníen como oxetivu arrexuntar a los ciudadanos serbios, distribuyíos en Yugoslavia por que vivieren nun mesmu país.

El conseyu de seguridá de la ONX en 1993 creó'l Tribunal Penal Internacional pa l'Antigua Yugoslavia, pa poder enxuiciar ya investigar los crímenes contra la humanidá, crímenes de guerra y xenocidiu.

El 28 d'agostu de 1995, foi llanzáu un proyeutil poles fuercies serbo-bosnies, contra un mercáu de Sarayevu, matando a civiles, por cuenta de esto la OTAN (Organización del Tratáu del Atlánticu Norte), llanzó mientres dos selmanes una campaña aérea contra serbo-bosnios; les autoridaes serbo-bosnies taben conscientes de que perdíen territoriu y por ello asistieron a les conversaciones de paz en Dayton Ohio n'Estaos Xuníos.^{[ensin referencies]}

El 14 d'avientu de 1995 roblar en París, Francia un alcuerdu de paz ente Milošević, presidente de Serbia, Alija Izetbegović, presidente de Bosnia-Herzegovina, y Franjo El tođman, presidente de Croacia, onde s'axustaba cese al fueu duradero.

• Deportación de muyeres y neños
  • Ante les cámares de televisión los serbios amosaben cómo los neños y les muyeres yeren puestos n'autobuses pa ser deportaos.
  • El xeneral Ratko Mladić informaba de que los homes tomaríen autobuses distintos pa realcontrase colos sos familiares darréu. Cuando les cámares coláronse, executaron a los homes. Alredor de 60 camiones llevar a los homes escontra los sitios de la execución. Dalgunes de les execuciones fueron realizaes mientres la nueche. Les niveladoras industriales abasnaron los cuerpos escontra fueses comunes. Dalgunos fueron soterraos vivos, declaró Jean-Rene Ruez policía francés, quién amosó evidencia del asesinatu de musulmanes nel tribunal de L'Haya en 1996.
• Balcanización: Términu xeopolíticu orixinalmente utilizáu pa describir el procesu de fragmentación d'una rexón o estáu en partes más pequeñes que nun cooperen ente sigo; El términu surde arriendes de los conflictos asocedíos na Península Balcánica nel Sieglu XX. El términu reafitar nes guerres Yugoslaves. Por estensión, pasó a describir igualmente otres formes de desintegración.

Por cuenta de los testimonios el Tribunal Penal Internacional pa la ex Yugoslavia dictó atopar y prindar a Ratko Mladić por cometer crimen de guerra y xenocidiu, pol asediu a Sarayevu, nel cual morrieron más de 10 000 persones, y pola masacre de Srebrenica, na que finaron más de 7 000 homes y neños bosníacos, que ye'l mayor casu d'asesinatu en masa realizáu n'Europa dempués de la Segunda Guerra Mundial. foi deteníu'l 21 de xunetu de 2008 en Belgráu y ende vivió protexíu por Slobodan Milošević y foi hasta'l 26 de mayu de 2011, que, Boris Tadić , el presidente de Serbia, anunció la captura de Mladić y el so procesu d'estradición a L'Haya.

D'igual manera foi acusáu Radovan Karadžić, como autor intelectual de la masacre.

Radovan Karadžić nació'l 15 de febreru de 1948 en Vlasenica, Bosnia y Herzegovina (Yugoslavia). Foi Xefe de Personal y Comandante Axuntu del Cuerpu del Drina del Exércitu de la República Srpska (VRS) (exércitu serbiu de Bosnia) d'ochobre de 1994 hasta'l 12 de xunetu de 1995.

Franjo El tođman (tamién escritu Tudjman) foi historiador, escritor y políticu croata. Convertir nel primer presidente del país tres la so independencia en 1991. Defendía y sofitaba postures nacionalistes croates tres la muerte de Tito en 1980. Lideró'l partíu Croata llamáu Hrvatska Demokratska Zajednica - HDZ na década de los 90. Ye acusáu d'axustar con Milosevic, al traviés del Alcuerdu de Karađorđevo, la división de Bosnia-Herzegovina ente Croacia y Serbia. Muerre de cáncer en 1999.

Radislav Krstić foi Xefe de Personal y Comandante Axuntu del Cuerpu del Drina del Exércitu de la República Srpska (VRS), Krstić foi acusáu de crímenes de guerra pol Tribunal Penal Internacional pa la ex Yugoslavia en L'Haya en 1998, pola matanza de 8.100 homes y neños bosnios el 11 de xunetu de 1995, na masacre de Srebrenica; La corte d'Apelaciones del tribunal confirmó l'acusación como ayudante y collaborador en dichu delitu, condenandolo a 35 años de prisión.

Slobodan Milošević ocupó la presidencia de Yugoslavia (RFSY) y Serbia de 1989 a 1997 y de Yugoslavia dende 1997 hasta l'añu 2000.

Ratko Mladić nació'l 12 de marzu de 1943 en Kalinovik (actual Bosnia y Herzegovina). Foi xefe d'Estáu Mayor del Exércitu de la República Srpska (VRS) ente 1992 y 1995. Mientres la Guerra de Bosnia. Foi acusáu de xenocidiu, Persecución, estermín y asesinatu, deportación, actos inhumanos y toma de rehenes.

• Ljubiša Beara, foi coronel del exércitu de la República Srpska.condergando a cadena perpetua apurrir nel 2004 por intereses de la so familia y del Estáu *

Vujadin Popović, xefe de policía. Condergando a cadena perpetua

• Ljubomir Borovčanin, Comandante axuntu de la Policía Especial del Ministeriu del Interior serbobosnio. Condergáu a 17 años de prisión el 10 de xunu de 2010.
• Vinko Pandurević y Drago Nikolić, Comandantes que tomaron Srebrenica.
• Radivoje Miletić y Milan Gvero, oficiales del exércitu serbobosnio, que torgaron la llegada d'ayuda a los civiles.
• Ljube Boškoski, Macedoniu, ministru del Interior de Macedonia, Responsabilidá nel ataque a Ljuboten, Absueltu'l 19 de mayu de 2010. Absueltu

La Unión Democrática Croata (croata: Hrvatska demokratska zajednica, HDZ) foi fundada'l 17 de xunu de 1989 por disidentes nacionalistes croates encabezaos por Franjo El tođman, ye'l principal partíu políticu de centroderecha de Croacia y ta acomuñáu al Partíu Popular Européu.

Conocíu como Holocaustu Armeniu, foi l'estermín y deportación forzada d'un númberu indetermináu de persones, alredor de dos millones armenios, pol gobiernu de los Mozos Turcos nel Imperiu otomanu, dende 1915 hasta 1923.

Ye carauterizada pol usu de marches forzaes a deportaos en condiciones estremes y na brutalidá de les masacres. Xeneralmente ye consideráu'l primer xenocidiu modernu, les deportaciones yeren conocíes como caravanes de la muerte.

Mientres más de 600 años l'Imperiu Otomanu dominó gran parte d'un territoriu nel cual convivieron de manera harmoniosa diverses comunidaes, cristianes, musulmanes, xudíes y otros grupos étnicos y relixosos; a finales del sieglu XIX empezaron una llucha pa independizase, empecipiando'l sieglu XX tomó'l poder el movimientu llamáu Unión y Progresu, conocíu como Mozos Turcos, que yera un partíu políticu progresista y nacionalista en contra de la monarquía. Al empecipiar la primer guerra mundial en 1914 Rusia ataca al imperiu Otomanu, cuntando con un sofitu mínimu de la población Armenia. Los armenios realizaron un llevantamientu importante na ciudá de Van, per ende el 24 d'abril de 1915 el gobiernu detuvo a dellos líderes armenios, y tiempu dempués el gobiernu Otomanu ordenó la deportación masiva d'armenios, argumentando que yeren un peligru pal imperiu.

Al términu de la primer guerra mundial, l'Imperiu Otomanu y les potencies aliaes formaron el tratáu de Sevres, nel cual se desintegraba l'Imperiu Otomanu y Armenia consiguía la so independencia. El gobiernu Otomanu estableció un tribunal en Constantinopla (Istambul), qu'enxuició y condergó a distintos oficiales por atentar en contra de la humanidá y la civilización; Los Aliaos como los Británicos siguieron los xuicios en Malta, y foi en 1921 que s'axustó la entrega de prisioneros y el final de los xuicios

Turquía foi fundada en 1923 y dende entós niega'l xenocidiu, argumentando que los asesinatos nun fueron entamaos nin formaron parte d'una política d'estermín, y que la mayoría de los muertos deber a la guerra.

Cada 24 d'abril, los armenios conmemoren los crímenes asocedíos mientres la primer guerra mundial.

N'ochobre de 2009, Turquía y Armenia alcordaron normalizar les sos rellaciones y la creación d'historiadores independientes pa investigar lo asocedíos mientres la primer guerra mundial.

“Nun recodo cerca de Erzinghan...miles de cadabres formaron una barrera de tal magnitú que'l Éufrates camudó'l so cursu aproximao cien yardes”

Henry Morgenthau Embaxador de los Estaos Xuníos ante l'Imperiu Otomanu.

Ismail Enver (1881-1922), conocíu como Enver Pachá o Enver Bey polos europeos de la so dómina, foi un oficial otomanu y líder de la Revolución de los Mozos Turcos. Mientres el so mandatu asocedió la Primer Guerra Balcánica y la Primer Guerra Mundial, conocíase-y nel Imperiu otomanu como Hürriyet Kahramanı, "L'Héroe de la Llibertá".

El Comité d'Unión y Progresu (CUP), n'abril de 1912 conocíu como los Mozos Turcos, consiguió una victoria nes eleiciones, pero la perda de Libia y el Dodecaneso tres la Guerra Ítalo-Turca d'esi añu sumió'l sofitu al partíu qu'ésti se vio forzáu a consolidar un gobiernu de coalición conocíu como la Unión Lliberal.

Mehmet Talat Paşa, (1872-1921) foi parte del movimientu de los Mozos Turcos, estadista, gran visir (1917) y un dirixente principal del Imperiu otomanu ente 1913 y 1918.

Foi exiliáu a Berlín, xunto con Ismail Enver Paşa y Ahmed Cemal Paşa. Foi asesináu'l 15 de marzu de 1921 por un armeniu llamáu Soghomon Tehlirian, que lo acusaba d'ordenar la masacre de la so aldega; Tehlirian foi arrestáu, xulgáu y absueltu pola xusticia alemana.

Ahmed Cemal (1872-1922) foi unu de los trés pachás que detentaron el poder nel Imperiu otomanu mientres la Primer Guerra Mundial.

Ahmed Cemal foi acusáu de persecución contra súbditos árabes del Imperiu Otomanu y condergáu a muerte por un tribunal militar in absentia, fuxo del país , nun tornó a Turquía. Tres una curtia estancia en Suiza foi a Asia Central, onde trabayó na modernización del exércitu d'Afganistán, y depués a El Cáucasu, onde trató d'ayudar a los pueblos non-rusos que lluchaben pola creación de los sos propios estaos nacionales independientes y aguantábense a ser parte de la Xunión Soviética. Foi asesináu en Tblisi (Xeorxa) el 21 de xunetu de 1922 al pie del so secretariu pol armeniu Stepan Dzaghigian, que-y consideraba responsable del xenocidiu del so pueblu. El so cuerpu foi treslladáu a Erzurum, al oeste de Turquía y soterráu.

La hestoria de Camboya tuvo amestada a los factores esternos de vecinos, colonialismu européu, Guerra Mundial y Guerra Fría. Escontra'l sieglu IX fundóse'l imperiu jemer xuniendo diverses ciudaes, la so decadencia resultó influyente nos líderes camboyanos de la década de 1970. Parte de la decadencia del poder de Camboya fueron los repitíos ataques per parte de los sos vecinos, Vietnam y Tailandia hasta 1863 cuando Francia conquistó gran parte de la península indochina estableciendo un protectoráu a Camboya pero estremando en rexones el territoriu ensin respetar les antigües divisiones étniques, xenerando asina un conflictu d'incomprensión de costumes ente etnies según una desigualdá educativa na rexón. Tres los conflictos de la Segunda Guerra Mundial na rexón, el Vietminh aumentó'l so poder llogrando independizar a tola rexón pa 1954, siendo Vietnam un nuevu escenariu pa la Guerra Fría.

Mientres los años de 1954 a 1970 el primer ministru y príncipe de Camboya, Norodom Sihanouk, fixo tolo posible pa caltenese ayenu a los conflictos ideolóxicos qu'arrodiaben a la nación pero Vietnam del Norte invadió parte de Laos y Camboya nel establecimientu d'un camín de suplementos pa la guerrilla del Vietcong polo que'l 30 d'abril de 1970 Nixon ordenó bombardiar el territoriu de Camboya volviéndose este un puntu estratéxicu nel conflictu. El príncipe siguió trepando contra los conflictos esternos como los internos siendo estos les guerrilles comunistes Jemer Coloráu. En 1970 Lon Nol entamó un golpe d'Estáu sofitáu per Estaos Xuníos. Esti gobiernu resultó impopular volviendo al Jemer Coloráu una opción de combate en contra del acabante instaurar gobiernu. Dambos bandos, Jemer y el gobiernu golpista de Lon Nol empezaron a executar y aisllar a los vietnamites del territoriu por cuenta de un mieu de volver cayer sol dominiu vietnamita. Tres la derrota d'Estaos Xuníos na rexón, Phnom Penh empezó un réxime de 3 años y nueve meses.

• Aizenstatd, Najman Alexander. "Orixe y Evolución del Conceutu de Xenocidiu". Vol. 25 Revista de Derechu de la Universidá Francisco Marroquín 11 (2007). Vease Orixe y Evolución del Conceutu de Xenocidiu
• Bruneteau, Bernard (2009). El sieglu de los xenocidios. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 8420648469.
• Mann, Michael. El llau escuru de la democracia. Un estudiu sobre la llimpieza étnica, Universidá de Valencia, 2006. Vease reseñar de G. Mayos "La barbarie analizada".
• Jorge Marco. "Xenocidiu y Genocide Studies: Definiciones y alderiques", en: Hispania Nova, 10 (2012). Vease [3]

Ye obligatoriu indicar l'idioma de Wikisource.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Xenocidiu.
• Convención pa la Prevención y la Sanción del Delitu de Xenocidiu ONX - 1948
• Estatutu de Roma de la Corte Penal Internacional - 1998

• Entrugues y respuestes sobre la Corte Penal Internacional - CPI

• Oficina del Altu Comisionado de la ONX pa los Derechos Humanos
• Dictador y xenocides del sieglu XX, gráficu en 'El País'
• Sitio Web de REDH - Rede Solidaria polos Derechos Humanos
• Dossier Hispania Nova "De Xenocidios, Holocaustos, Esterminios" [4]
• Holocaustu Xudíu (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Trial Watch: Siguimientu de los xuicios por crímenes internacionales»
• DHpedia: Xenocidiu