Molise

Molise
flag of Molise (en)
Alministración
País	Italia
ISO 3166-2	IT-67
Tipu d'entidá	rexón d'Italia
Capital	Campobasso
President of Molise (en)	Donato Toma
Nome llocal	Molise (it)
División	ver Provincia de Campobasso y Provincia de Isernia
Xeografía
Coordenaes	41°41′59″N 14°36′40″E / 41.6997°N 14.6111°E / 41.6997; 14.6111
Superficie	4438 km²
Llenda con	Abruzos, Laciu, Campania y Apulia
Altitú media	631 m
Demografía
Población	304 285 hab. (2019)
Densidá	68,56 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00 y UTC+02:00
regione.molise.it

Molise ye una de les venti rexones que conformen la república italiana. La so capital y ciudá más poblada ye Campobasso. Ta allugada en Italia central, llindando al norte con Abruzos, al este col mar Adriáticu, al sur con Puglia y Campania y al oeste con Lazio. Con 313 278 habs. en 2013, y 4438 km² ye la segunda rexón menos poblada y menos estensa del país —en dambos casos per delantre de Valle d'Aosta— y con 70 hab/km², la cuarta menos densamente poblada, per delantre de Cerdeña, Basilicata y Valle d'Aosta, la menos densamente poblada.

Ye la única rexón italiana nacida de la división d'una rexón. Hasta 1963^[1] formó parte de la rexón de Abruzzi y Molise («los Abruzos y Molise») y anguaño constitúi una entidá separada, la ventena rexón d'Italia, formada pola sola provincia de Campobasso y dende l'añu 1970 tamién cola provincia d'Isernia. La so capital ye Campobasso. En realidá, la rexón de Abruzos y Molise, entendida como institución, como toles rexones d'estatutu ordinariu, nun taba yá activada y de ende que les dos rexones empezaren a funcionar autónomamente dende l'añu 1970. Dende'l 24 de payares de 2005 la rexón de Molise tien inclusive una sede institucional en Bruxeles.

Molise ye la rexón italiana col númberu más baxu de llocalidaes, pero non de conceyos (136). Tien como patrona a la advocación mariana Maria Santissima Addolorata di Castelpetroso y como co-patrón a san Pedro Celestino.

La rexón entiende 4,438 km². La superficie de la rexón ta estremada casi de manera igualitaria ente zona de monte, el 55,3% del territoriu, y zona de llombes, del 44,7% del territoriu. La zona montascosa estender ente los Apeninos abrucenses y los Apeninos samnitas. Los montes de la Meta (2.241 msnm) formen el puntu d'alcuentru de la llinia de llendes ente Molise, los Abruzos y el Lazio. Dempués tán los montes del Matese que cuerren a lo llargo de la llende cola Campania y algamen los 2.050 metros col monte Miletto. Nel este, la zona de los Subapeninos (Monti dei Frentani) va degradándose escontra'l mar con llombes pocu inclinaes y de formes arrondaes. Les árees d'llanura son escases y de pequeñes dimensiones: la llanura de Bojano en Molise central, nel oeste atopa la llanura de Venafro ellí onde los montes y les llombes adulces dexen pasu a la llanura. La Bocca di Forlì, o Passo di Rionero, (891 msnm) firma convencionalmente la llende ente la Italia central y la meridional.

Molise nun paez una de les rexones italianes más sísmiques, pero'l riesgu esiste. El 31 d'ochobre de 2002 producióse un terremotu na rexón que causó la muerte de 30 persones.

Los ríos principales de la rexón son el Trigno, el Biferno, que baxa del Matese y el Fortore, que desagua en territoriu de Puglia. Toos tienen calter de riega: col destemple de les nieves en primavera y coles agües ivernices arriquécense; pel branu, sicasí, ensúguense y el so caudal amenórgase drásticamente. La esceición ye'l Biferno que naz d'un manantial nel país de Bojano. Trescurre tamién por Molise el cursu altu del Volturno, (el Volturno ye, con un llargor de 175 km y una cuenca amplia de 5.550 km², el principal ríu de la Italia meridional por llargor y por caudal y naz en Molise nos montes de la Meta, la parte más meridional de los Apeninos abrucenses) que recibe les agües de los campos d'Isernia y de la llanura de Venafro (Rio San Bartolomeo) pa entrar depués na Campania y desaguar nel golfu de Gaeta. Les fontes apurren agua tamién a Campania, Apulia y Abruzos.

El mayor llagu ye'l llagu de Occhito que s'atopa na llende ente Molise y la provincia de Foggia, yá na rexón de Puglia. Esti güelga ta declaráu Llugar d'Importancia Comuñal (LIC) poles aves qu'ellí s'abelluguen, alimenten y reproducen.

Molise tien 40 km de mariña nel Adriáticu. Ye baxa y arenosa, sobremanera pol puexu de Termoli, a que'l so abrigu construyir el puertu artificial del que parte navíos pa les Islles Tremiti y Croacia. El puertu de Termoli ye l'únicu de Molise. A lo llargo de la mariña hai tamién delles franxes llanes, de non más d'un quilómetru de llargu. La formación de dunes mariniegues causaba l'estancamientu de les agües de les riegues cola consiguiente formación de marismes, que sicasí, por aciu la bonificación fuéronse esaniciando. Nes Islles Tremiti tuvo desterrada Julia, nieta d'Augusto nel añu 8 d. C. hasta la so muerte en redol al añu 28.

Tien un clima semi-continental, con iviernos xeneralmente fríos y nevaos y branos templaos y bochornosos. Na mariña, el clima ye más prestosu, pero conforme colar escontra l'interior, l'iviernu va faciéndose más severu y les temperatures baxen notablemente (Campobasso nel periodu ivernizu ye una de les ciudaes más fríes d'Italia). Inclusive pel branu resulta más prestosu sobre la mariña onde de cutiu soplen orales que dulcifican los meses más templaos.

La fauna carauterizar pola presencia del osu pardu marsicano, del robecu, del venáu, del gamo, del corzu, del llobu, del xabalín y de los foinos. La fauna aviaria estacional inclúi'l ferre pelegrín, el peñerina, el glayu y la perdiz griega.

En Molise, amás de tar presente'l Parque nacional de los Abruzos, Lazio y Molise (Mainarde), tán presentes vastes árees montiegues, sobremanera na provincia d'Isernia, que la faen rica n'especies vexetales amás d'animales. De gran importancia son los Oasis del WWF (Monte Mutria y Guardiaregia-Campochiaro), l'Oasis LIPU de Casacalenda, l'Oasis "-y Mortine" na cuenca fluvial del Volturno cerca de Venafro, el macizu del Matese, la reserva de Collemeluccio coles sos estensiones de montes d'abetos blancos, la reserva MAB de Montedimezzo, el Xardín Botánicu de Capracotta.

Abruzos	Abruzos	Mar Adriáticu
Lazio		Mar Adriáticu
Campania	Campania, Puglia	Puglia

Históricamente, gran parte de Molise identificar col antiguu Samnio. A partir del sieglu III e.C. sufrió la invasión de los romanos, que crearon les sos propies colonies nos principales centros habitaos yá esistentes (Isernia y Venafro). A la cayida del Imperiu romanu, el territoriu molisano foi afaráu polos godos (535-553), y depués tamién nel Ducáu longobardu de Benevento. El nome Molise apaez a mediaos de la Edá Media pa identificar un condáu, en concretu, provién de Guimond de Moulins (n'italianu: Guidomondo De Molisio, Guidmondo De Molisio, Guimondo De Molisio), señor normandu del sieglu XI, n'orixe de la gran familia italo-normanda de los De Molisio.

En 847 surdieron dalgunos señoríos feudales: (878) Campobasso asume una importancia económica siempres creciente aportando a la capital” del Condáu sol señoríu de los De Molisio, de Venafro (964), de Larino, de Trivento (992) y, nel añu 1000, los de Bojano, d'Isernia y de Campomarino. Cola llegada de los normandos, nel sieglu XI, los diversos condaos fueron unificaos y puestos sol control del condáu de Bojano, que los normandos llamaron Comitatus Molisii. La integridá de Molise caltener hasta l'añu 1221, cuando'l condáu pasó a Federico II Hohenstaufen. Naquel añu'l Molise apuerta la sede d'un giustizierato, esto ye d'un distritu de xusticia imperial, onde l'autoridá del rei sobreponer a la de los feudatarios. En 1531, Molise pasó so la dominación española y foi amestáu a la Capitanata (rexón histórica de Puglia, que se correspuende cola provincia de Foggia). Foi este un periodu d'aislamientu y de grave crisis económica y social, dada la presencia nel territoriu de numberoses bandes de bandoleros.

En 1806, con Napoleón, Molise convertir por vegada primer nuna provincia autónoma. Cola anexón de Larino (na provincia de Campobasso) en 1811, tien yá les llendes que se correspuenden cola rexón actual. Dende la dómina del Reinu de Nápoles el territoriu molisano taba estremáu en trés giustizierati distintos: el Condáu de Molise, el Abruzzo Citra (o Citeriore) y la Capitanata. Cola anexón al Reinu d'Italia, na rexón dieron munches rebeliones que namái quedaron apangaes a finales del sieglu XIX. En 1963 la Provincia de Campobasso foi proclamada rexón por sigo sola.

Tien una población de 320.042 habitantes (2010).La densidá de población en Molise (72,11 hab./km²) queda bien per debaxo de la media nacional, que nel añu 2008 yera de 198,8 hab./km². La provincia de Campobasso ye la que ta más densamente poblada de los dos que formen la rexón de Molise, con 79,4 hab./km², ente que Isernia rexistró 58,9 hab./km².^[2]

Nel periodu 1951-71, la emigración a gran escala a otros países de la Unión Europea, a otres partes d'Italia y a ultramar llevó a un cayente significativu de la población de Molise. La migración neta negativa persistió hasta l'añu 1981. Emigración a gran escala fizo que munches de les ciudaes y pueblos pequeños perdieren más del 60% de la so población, ente que namái un pequeñu númberu de les ciudaes más grandes rexistraron significatives ganancies. De 1982 a 1994, la migración neta foi positiva, depués viose siguida por un enclín negativa a partir del añu 2001. Ente 1991 (330.900 hab.) y 2001 (320,601 hab.), la población de la rexón escayó nun 3,1%;^[2] dende 2001 la población permaneció estable. Nel añu 2006^[3] nacieron 2.461 (7,7‰), morrieron 3.599 (11,2‰) con una medría natural de -1.138 unidaes respeuto al añu 2005 (-3,5‰). Les families teníen una media de 2,6 componentes. El 31 d'avientu de 2006 sobre una población de 320.074 habitantes cuntábense 4.834 estranxeros (1,5%). A fecha 31 d'avientu de 2008 los estranxeros residentes na rexón yeren 7.309. Les comunidaes más grandes yeren la de rumanos (2.455 hab.), marroquinos (955 hab.) y albaneses (828 hab.).^[4]

La mayor parte de la población vive nos pueblos, munchos de los cualos nun superen los mil habitantes, pocos son los centros de mayores dimensiones; amás de los dos capitales de provincia, tuvieron un desenvolvimientu urbanísticu importante Termoli y Venafro, al contrariu otros pueblos vieron menguar la so propia población nos últimos decenios.

Na rexón hai dos minoríes llingüístiques, asitiaes toes na provincia de Campobasso. Los principales son los croates molisanos, unes 5.000 persones que falen un antiguu dialeutu dálmata del idioma croata, nos conceyos de Montemitro, Acquaviva Collecroce y San Felice del Molise (únicos n'Italia); suelen prauticar el catolicismu. Y, de segundes, tán los albaneses molisanos (quien falen una variedá diverxente d'albanés, arbëresh, bien distintu del albanés que se fala nel otru llau del mar Adriáticu); atópase en Campomarino, Ururi, Portocannone y Montecilfone y son polo xeneral de relixón ortodoxa.

La capital de la rexón ye Campobasso (50.986 hab.). Otres llocalidaes importantes son: Termoli, Isernia y Venafro.

Pos.	Conceyu	Prov.	Habitantes 2009
1	Campobasso	CB	50.986
2	Termoli	CB	32.606
3	Isernia	IS	21.997
4	Venafro	IS	11.532
5	Bojano	CB	8.204
6	Campomarino	CB	7.168
7	Larino	CB	7.128
8	Montenero di Bisaccia	CB	6.774
9	Riccia	CB	5.523
10	Agnone	IS	5.391

La rexón estremar en 2 provincies: Campobasso y Isernia, que xuntes formen el 1,5 % del territoriu italianu y menos del 1% de la so población. La provincia más grande en términos de superficie ye Campobasso (2.909 km²) y más pequeña Isernia (1.529 km²).

Provincia	Superficie (km²)	Habitantes	Densidá (hab./km²)	Población de la capital
Provincia de Campobasso	2.909	231.440	79,7	50.986
Provincia d'Isernia	1.529	88.789	58,2	21.997

Anque la rexón tien un gobiernu llocal de centru derecha, nes eleiciones d'abril de 2006, Molise dio'l 50,5% de los sos votos a Romano Prodi del partíu de centru izquierda L'Ulivo. A pesar d'ello, en payares del mesmu añu, Michele Iorio (candidatu de centru-derecha), ganó nes eleiciones rexonales con más del 54% de los votos.Anguaño'l presidente ye Paolo di Laura Frattura de centroizquierda. Ganó con mayoría absoluta les eleiciones de 2013 llogrando 16 de los 21 diputaos.

Dáu'l baxu númberu d'habitantes, la economía molisana ta pocu desenvuelta al respeutive de les otres rexones italianes, siendo'l sector primariu aquél del que provienen los mayores rendimientos económicos. Siguen calteniéndose actividaes tradicionales como l'alzada: el desplazamientu de los fataos de los relieves montuosos hasta la mariña. Esti usu repitir al entamu del branu, cuando se tresporten los animales escontra les mariñes en busca de puestos más frescos nos que dexar pastiar a los bovinos. Molise ye una de les poques zones italianes nes qu'inda s'efectúa esta práutica.

Les industries arrexuntar nos nucleos industriales de Termoli, Campobasso, Bojano y Venafro. La zona industrial más estensa y de mayor importancia atópase en Termoli onde ente les diverses industries ta presente l'establecimientu Fiat Powertrain dende l'añu 1972, con una fábrica dedicada a la fabricación de motores y cambeos, qu'influyó notablemente'l desenvolvimientu económico y demográfico de la ciudá adriática, y ta considerada una de les más importantes fábriques del grupu pol volume producíu y porque ye la única n'Italia que produz el celebérrimo motor FIRE, y el más recién Motor TwinAir; tamién en Termoli atópase la refinería d'azucre de Molise (la única del centro-sur d'Italia). Dende l'añu 2006, atópase abierta la casa automovilística DR Motor Company, con sede en Macchia d'Isernia. Sicasí, a pesar d'esa gran fábrica de la Fiat, el sector industrial ta apoderáu pola industria de la construcción con pequeñes y medianes empreses esvalixaes por tola rexón. Otra industria importante ye la alimentaria: pasta, carne, productos lácteos, aceite y vinu son los productos tradicionales de la rexón.

Nel sector servicios les industries más importantes son la distribución, los hoteles y la restauración, siguíes pol tresporte y les comunicaciones, la banca y los seguros. Con poques esceiciones, en tolos sectores les firmes son pequeñes, y esto esplica les dificultaes qu'atopa a la de vender productos a escala nacional.^[5]

Dempués del terremotu de 2002 dalgunos de los conceyos en Molise convertir nel centru d'una política gubernamental arrogante que contribuyó con dineru estatal por que los ciudadanos fixeren cases más resistentes a l'actividá sísmica. Larino, cerca de Termoli, beneficióse particularmente d'esta política y la ciudá, que yá yera una de les más belles de la provincia, tresformóse. La política adoptada foi devolver a les cases los sos colores históricos y, basándose nuna cuidadosa investigación, les estructures pintar nuna amplia gama de nidios colores pastel. Como resultancia, Larino convirtióse nun centru importante pal turismu y tornaron a vivir antiguos emigrantes al so centru históricu.

El turismu ta en víes de desenvolvimientu: l'ambiente natural bastante intactu y l'ausencia de contaminación son fuertes motivos d'atraición, según les llargues sableres arenoses y una relativa falta de aglomeraciones; sicasí, la capacidá hotelera nun ye entá fayadiza a los estándares esixíos. Otres razones que frenen el desenvolvimientu del turismu son la inadecuación de les víes de comunicación según la dificultá d'algamar munches zones del interior de la rexón. La zona meyor sirvida y desenvuelta ye la de Termoli onde s'atopa l'área portuaria, y trevesada pola llinia ferroviaria Adriática, y l'autopista A14. Adulces vase poniendo n'evidencia la llegada del turismu internacional, en gran midida como resultáu de los vuelos internacionales dende otros llugares de la Xunión Europea, Gran Bretaña y América del Norte qu'entra por Pescara, que nun queda lloñe, al norte, nos Abruzos.

De siguío la tabla col PIB y el PIB per capita,^[6] producíu en Molise dende l'añu 2000 hasta 2006:

La tabla que describe'l PIB,^[6] de Molise a los precios avezaos del mercáu nel añu 2006, espresáu en millones d'euros, subdividíu ente les principales actividaes económiques:

Molise ye un territoriu pequeñu, daqué paecíu a la provincia de Pontevedra n'España, pero forma un conxuntu homoxéneu que s'estrema de les zones vecines (Abruzos, Lazio, Puglia, Campania), lo qu'esplica la creación d'una rexón italiana específica. El dialeutu llocal, el molisano, perteneciente al grupu de fales meridionales d'Italia, utilízase cada vez menos nos nuesos díes. Esiste una universidá en Molise.

Ente los productos más importantes atópense les aceitunes de les que s'estrayi un aceite extravirgen de sabor nidio peracabáu y tamién crudu sobre ensalaes y crostini. L'aceite molisano llogró, nel añu 2003, la reconocencia como DOP. Munchos pueblos formen parte de l'asociación "Città dell'olio", con sede en Larino.

Un tipu de pasta fresca que toma'l nome de cavatelli (en molisano, i cavatìjll) llograr con una fueya ensin güevu. Producir en particular nel pueblu de Trivento. Se condimentan con zusmiu de tomate o verdures. Tamién son conocíos los fusilli (i fusìll), preparaos cola mesma pasta, pero realizaos con un "fusu" del que tomen nome. Cuéyense daditos de pasta, endólquense en redol al fusu y depués vanse desenrollando.

Tien importancia la producción de lácteos y quesos: el caciocavallo de Frosolone, les mozzarelles de Bojano, y les mozzarelles de búfala producíes namái na zona de Venafro.

Polo que se refier a los embutíos, en Molise prodúcense la Soppressata (a supressàt), el Capocollo o Capicollo (o cappecùol, de cap [cabeza] y cùol [pescuezu]), la Salsiccia, salchicha famosa porque como ingrediente tien fenoyu, la Ventricina (a vendrečìn): famosa ye la de Montenero di Bisaccia, pero dende va un tiempu hai una disputa colos Abruzos al respeutive de la paternidá d'esti embutíu) y la Signora di Conca Casale.

Bien importante y bonu ye'l brodetto di pesce de Termoli ("du' bredette"). Tien como carauterística l'usu de variedá de pexes, siquier nueve o diez, que van variando según la estación na que s'ellabora esta especie de caldu. El brodetto di pesce termolese estremar de los otros pola cocción estremada de les diverses especies de peces. La diferencia sustancial que s'atopa na receta de Termoli qu'estrema'l sabor "du' bredette", ye l'usu de pimientu frescu. Un platu típicu del baxu Molise, especialmente en San Martino in Pensilis, ye la Pampanella, carne de gochu al fornu con delles especies y enforma pimientu coloráu, duce o picante.

En tola rexón usa la viña (negra y blanca), estrayéndose de la tierra dende hai enforma tiempu, especialmente nel altu Molise, gracies a los numberosos cavadores y los sos perros.

Ente los duces son típiques les Cancelle, paecíes a los gofres alemanes, pero col agregu de granes de fenoyu, los Piccillati (i pečelàt), ravioli cocíos al fornu rellenos de guindes y la Pigna (a pìnj), paecida al panettone pero más llixera, tradicionalmente preparáu pa la Pascua. Los Caragnoli (i carànjele) y Rosacatarle o Rosacatarre (i rôsacatàrele), papaos en miel, son duces típicos de Navidá.

Ente los vinos, señálase la Tintilia (Autóctonu). Biferno, Pentro y Molise, tuvieron la reconocencia DOC. La D.O.C. Pentro producir por vegada primer nel añu 2007, hasta agora considerábase una D.O.C. pantasma (pero producida).

Les fiestes, tanto relixoses como llaiques, de Molise, celébrense sobremanera pel branu. El sentimientu relixosu ta bien desenvueltu y aniciáu nesta rexón: en particular merecen l'atención les procesiones del Vienres Santu en Campobasso, nes que s'entona'l suxestivu y conmovedor cantar "Teco Vorrei", y d'Isernia col desfile de los encapuchaos, la sagra dei Misteri siempres en Campobasso, la regata de San Basso en Termoli, la solemne y suxestiva procesión de San Nicandro en Venafro carauterizada pol cantar del himnu, la procesión de Capracotta n'honor de la Virxe de Loreto cada trés años, la fiesta del granu en Jelsi n'honor de Santa Ana, la fiesta n'honor de Santa Cristina en Sepino, la carrese (carrera de carros) de San Pardo en Larino, la carrese de Portocannone y de San Martino in Pensilis nel baxu Molise. La llista podría siguir citando cada pueblu en particular, que celebra'l so santu patrón. Dende'l puntu de vista netamente folclóricu y profanu, enforma ésitu tien el festival de la zanfoña (Festival della Zampogna) de Scapoli qu'atrai cada añu a mamplén de turistes provenientes de toa Italia, el festival de jazz de Eddie Lang (Eddie Lang Jazz Festival) que se desenvuelve en cornisa del bellísimo castiellu Pignatelli de Monteroduni, la tartufata ("trufada") en Miranda, la fiesta de la uva en Riccia y "gl'Cierv'" en Rocchetta a Volturno.

El deporte en Molise desenvolvióse a ciertu nivel namái dempués de la Segunda Guerra Mundial d'equí p'arriba. Los principales estadios de fútbol son el "Nuovo Romagnoli" de Campobasso y el "Gino Cannarsa" de Termoli. Tocantes a los equipos deportivos, en fútbol el Nuovo Campobasso milita na temporada 2010-2011 na serie C2 del fútbol italiano; otros clubes rexonales son l'Isernia y el Termoli. Y, en voleibol, cabo mentar a La Fenice Volley Isernia.

• Abruzzi y Molise
• Dialeutu croata de Molise
• Llista de los presidentes de Molise
• Mezzogiorno
• Molisani
• Ndocciata, un desfile d'antorches que se celebra en Molise en Nuechebona
• Terremotu de Molise de 2002
• Università degli studi del Molise

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Molise.

• Sitiu web oficial

• Molise n'OpenStreetMap.
• Sitiu d'información sobre la rexón de Molise (n'italianu)